O’zbekiston respbliasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

1. Tutashmalar. Mashina detallarining tashqi qiyofalari konturi to’g’ri chiziq va aylana yoylarining ravon qo’shilmasidan iboratdir. Chizma chizishda bir chiziqni ikkinchi chiziqqa ravon qo’shishga to’g’ri keladi, buni tutashma deyiladi. Tutashma chiziqlari ko’pincha aylana yoylari va to’g’ri chiziqlardan iborat bo’lishi mumkin. Tutashmalarni aylana yoylari yordamida yasash to’g’ri chiziqning aylanaga va aylanalarning o’zaro urunish xususiyatlariga asoslanadi. Tutashmani yasash uchun uning radiusi berilishi kerak. Agar tutashmaning radiusi berilmagan bo’lsa, u holda tutashmani yasash vaqtida uning radiusi aniqlanadi. Tutashmalarni yasash ma’lum qoidalarga asoslangan holda bajariladi. Avval tutashmaning markazi, keyin uning tutashtirish nuqtalari aniqlanadi. Undan so’ng tutashmaning yoyi chiziladi. Tutashma o’zaro tutashuvchi chiziqlarning har ikkisiga tashqi yoki ichki tomondan urinishi yoxud bittasiga ichki, ikkinchisiga esa tashqi tomondan urinishi mumkin.
O’zaro kesishuvchi ikki to’g’ri chiziqlarni tutashtirish. AB va CD to’g’ri chiziqlar o’zaro kesishib o’tkir va o’tmas burchaklar tashkil qiladi. Ularni alohida R radiusli yoy vositasida tutashtirish kerak (1-shakl, a, b). Buning uchun berilgan R masofada AB va CD to’g’ri chiziqlarga parallel to’g’ri chiziqlar o’tkaziladi. Bu to’g’ri chiziqlarning kesishgan O nuqtasi belgilanadi. Ana shu nuqta tutashtirish markazi bo’ladi. O nuqtadan AB va CD to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar tushirib, tutashtirish nuqtalari K va K₁ aniqlanadi. So’ngra R radiusli yoy vositasida K va K₁ nuqtalar ravon tutashtiriladi. Agar, AB va CD to’g’ri chiziqlar o’zaro kesishib, to’g’ri burchak hosil qilsa, sirkul yordamida tutashtirish markazi osonlik bilan topiladi (1-shakl, v).
Sirkul yordamida to’g’ri burchakning B nuqtasidan R radiusda yoy chiziladi va tutashtirish nuqtalari K va K₁ topiladi. Bu nuqtalarni markaz deb qabul qilib, R radiusda yoylar chiziladi, bu yoylarning o’zaro kesishgan O nuqtasi tutashtirish markazi bo’ladi. O nuqtadan K va K₁ nuqtalar ravon qilib tutashtiriladi.
Agar tutashtirish nuqtalaridan bittasi, masalan, K nuqta AB to’g’ri chiziq ustida berilsa, tutashtirish markazi, tutashtirish radiusi va ikkinchi to’g’ri chiziqdagi tutashtirish nuqtasi (K₁) aniqlanadi. Buning uchun burchakning bissektrisasi va K nuqtadan AB to’g’ri chiziqqa perpendikulyar tushiriladi, so’ngra tutashtirish nuqtasi O belgilanadi. Aniqlangan OK kesma tutashtirish radiusi (R) bo’ladi. O nuqtadan CD ga perpendikulyar tushirib, ikkinchi tutashtirish nuqtasi K₁ aniqlanadi. Hosil bo’lgan K va K₁ nuqtalarni R radiusli yoy vositasida silliq tutashtiriladi (1-shakl, g).
O’zaro parallel to’g’ri chiziqlarni tutashtirish. O’zaro parallel AB va CD to’g’ri chiziqlar va tutashtirish nuqtalaridan bittasi, masalan, K nuqta berilgan bo’lib (2-shakl, a), chiziqlar silliq tutashtirilishi kerak. Buning uchun K nuqtada CD to’g’ri chiziqqa perpendikulyar tushirib, K₁ topiladi. KK₁ kesmani ikkiga bo’lib, tutashtirish markazi O topiladi. OK=R kesma esa tutashtirish radiusini ifodalaydi. O nuqtadan R radiusi KK₁ nuqtalar ravon tutashtiriladi. Agar tutashtirish nuqtalari parallel chiziqlarga nisbatan bitta perpendikulyarda yotsa, tutashma tutashtirish to’g’ri chiziqlar orasidagi masofaning 1/4 qismiga teng bo’lgan bir xil (R) radius bilan bajariladi (2-shakl, b). KK₁ kesmani ikkiga bo’lib, urinish nuqtasi K₂ topiladi. KK₂ va K₁K₂ kesmalarni ikkiga bo’lib O va O₁ markazlar aniqlanadi. So’ngra OO₁ nuqtalardan R radiusda tutashmalar bajariladi (2-shakl, b).
Tutashtirish nuqtari o’zaro parallel to’g’ri chiziqlar ustida yotuvchi chiziqlarni tutashtirish uchun (2-shakl, v). KK₁ kesmani teng ikkiga bo’lib, urinish nuqtasi K₂ topiladi. So’ngra KK₁ nuqtalardan berilgan a va b to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar o’tkaziladi. KK₂ va K₁K₂ kesmalarni teng o’rtasidan chiqarilgan perpendikulyar O₁K₁ va OK perpendikulyarlar bilan kesishib, O va O₁ markazlarni hosil qiladi. O’zaro parallel a va b to’g’ri chiziqlarni silliq tutashtirish kerak. Tutashtirish nuqtasi K va urinish nuqtasi K₂ berilgan (2-shakl, g, d). Buning uchun K₂ va K nuqtalarni o’zaro tutashtirib b kesma bilan kesishguncha davom ettiriladi. Hosil bo’lgan K₁ nuqta tutashtirish nuqtasining ikkinchi nuqtasi bo’ladi. KK₂ kesmani o’rtasidan perpendikulyar chiqariladi. Bu perpendikulyar K nuqtadan chiqarilgan OK perpendikulyar bilan kesishib, birinchi yoy O markazini hosil qiladi. Shunday usul yordami bilan ikkinchi yoyning markazi O₁ topiladi.