O’zbekiston respublika xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti
Download 1.16 Mb. Pdf ko'rish
|
mikrobiologiya fanidan laboratoriya mashgulotlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nazariy tushuncha
- 7-LABORATORIYA MASHG’ULOTI Mikroorganizmlarning kislorodga munosabatini aniqlash. Kerakli jihozlar
- 8-LABORATORIYA MASHG’ULOTI Tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarning sonini aniqlash (0. G. SHulьgina tomonidan o’zgartirilgan S. N. Vinogradskiy usuli).
- Nazariy tushuncha: Tuproq mikroflorasi
- 9–LABORATORIYA MASHG’ULOTI Havo tarkibidagi mikroorganizmlarni aniqlash va ularni bir-biridan ajratib olish.
- Nazariy tushuncha: Havo mikroflorasi
- 11 – LABORATORIYA MASHG’ULOTI Oqsil chirishi jarayonida ishtirok etadigan bakteriyalarni aniqlash. Kerakli jihozlar
- Nazariy tushuncha: Ammonifikasiya jarayoni.
|
12 – rasm. Quritgich shkaflar: a – zamonaviy shkaf; b – Paster pechkasi.
6-LABORATORIYA MASHG’ULOTI Pichan basillasining elektiv kulьturasini tayyorlash. Kerakli jihozlar: quruq pichan, tarozi, bitta katta va bir nechta kichik kolba, elektr plitka, oq bo’r, termostat. Nazariy tushuncha: Bir necha xil mikroorganizmlar aralashmasida bir turning rivojlanishini ta’minlash usuli elektiv kulьtura tayyorlash deb ataladi. Elektiv kulьtura tayyorlashdan oldin tekshiriladigan organizmning yashash va rivojlanish sharoitini bilib olish kerak. Pichan badillasining yaxshi rivojlanishi uchun aerob (kislorodli) sharoit bo’lishi lozim. Bundan tashqari, bu basilla geterotrof organizm bo’lganligi sababli uning rivojlanishi uchun etarli miqdorda organik oziq ham talab etiladi. Bu sharoitda ko’pchilik mikroorganizmlarning yashash va rivojlanish jarayoni ancha qulay bo’ladi. Ular orasidan pichan basillasini ajratib olish uchun basilla sporasining issiqqa chidamliligidan foydalaniladi. Pichan basillasining sporalari 2 soat qaynatilganda ham o’z hayot faoliyatini yo’qotmasdan saqlab qoladi. Spora hosil qiluvchi bakteriyalarning ko’pchiligi va spora hosil qilmaydigan bakteriyalarning hammasi eritma qaynatilgandagina nobud bo’ladi. Ishning borishi: Pichan basillasining elektiv kulьturasi quyidagicha tayyorlanadi: 20-25 g maydalangan quruq pichan hajmi 200-300 ml suvli kolbaga solinib, 30 minut qaynatiladi. Bu aralashmadagi sharoitni neytrallash uchun unga 1-2 g maydalangan oq bo’r qo’shiladi. Aralashma qaynatilganda pichan tarkibidagi organik moddalar eritmaga o’tadi va sporadan o’sib chiqqan basilla uchun oziq bo’ladi. YUqorida ko’rsatilgan vaqt o’tgandan so’ng qaynatilgan suyuqlikdan 3 ta toza kolbaga 1-2 sm 3
bilan bekitiladi va 30° issiq termostatda 1-4 kun saqlanadi. So’ngra tekshiriladi.
7-LABORATORIYA MASHG’ULOTI Mikroorganizmlarning kislorodga munosabatini aniqlash. Kerakli jihozlar: YArmigacha qattiq oziq muhiti quyilgan probirkalar yoki 13
silindr. Ishning borishi: Mikroorganizmlarning turini aniqlashda ularning kislorodga bo’lgan munosabatiga ham e’tibor berish zarur. Kislorodga bo’lgan munosabatiga karab ular quyidagi uch gruppaga bo’linadi:
rivojlana oladi, havosiz sharoitda rivojlanmaydi; b) anaerob bakteriyalar-havosiz sharoitda normal o’sadi va rivojlanadi; v) fakulьtativ anaerob bakteriyalar-kislorodli va kislorodsiz sharoitda ham bemalol o’sadi va rivojlanaveradi. Agar qattiq oziq muhitli silindr yoki probirkaga mikroorganizmlar, ukol vositasida yuqtirilsa, ularning kislorodga bo’lgan munosabati yaqqol ko’rinadi. Jumladan, aerob bakteriyalar oziq muhitining ustki tomonida, anaerob bakteriyalar pastki tomonida, fakulьtativ anaerob bakteriyalar esa har ikkala tomonida rivojlanganligi aniqlanadi (21-rasm). 21 – rasm. Mikroorganizmlarning kislorodga bo’lgan munosabatlari:
a – aerob; b – fakulьtativ anaerob; v – haqiqiy anaerob sharoitda o’suvchi formalari.
Tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarning sonini aniqlash (0. G. SHulьgina tomonidan o’zgartirilgan S. N. Vinogradskiy usuli). Kerakli jihozlar: mikroskop, mikropipetka, tuproq, buyum oynalari, karbol kislotali eritrozin buyog’i, okulyar mikrometr. Nazariy tushuncha: Tuproq mikroflorasi. Tuproq
tarkibidagi mikroorganizmlarning soni million va milliardlar bilan ifodalanadi. Ba’zi olimlarning ma’lumotiga ko’ra, 1 g tuproq tarkibida 2,5-5 milliardgacha mikroorganizm bo’ladi. Bir gektar erdagi mikroorganizmlarning umumiy vazni 3-5 t ga etib qoladi. Tuproqning fizik va kimyoviy xossalari, unda oziq moddalarning ko’pligi, namlik va havoning etarli darajada bo’lishi turli-tuman mikroorganizmlarning 14
rivojlanishi uchun
juda qulay
sharoit hisoblanadi. Tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarning soni va xili kun sayin ko’payib hamda o’zgarib turadi. Ular odatda, inson, hayvon va o’simlik qoldiqlari hisobiga ko’payadi. Arktikada va issiq Sahara qumlarida ham minglab, millionlab uchraydi. S. Razumov va R. Remezovning ma’lumotiga ko’ra, tuproqning ustki qatlamida mikroorganizmlarning soni ko’p bo’lib, chuqurlashgan sari kamaya borar ekan. Tuproq qatlami chuqurlashgan sari mikroorganizmlarning soni kamaya borishiga ularning tuproq zarrachalari tomonidan yutilib ketishi sabab bo’ladi. Tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarning soni yil fasllariga qarab ham o’zgarib turadi. Ular tuproq strukturasini yaxshilashda, uni chirindiga boyitishda juda katta rolь o’ynaydi. Tuproq tarkibidagi mikroorganizmlar juda xilma-xil bo’lganligidan ular bir- biriga salbiy yoki ijobiy ta’sir ko’rsatadi, ya’ni bir-biri bilan simbioz holda yoki bir- biriga antagonist bo’lib hayot kechiradi.
g tuproq olib, 250 ml hajmli kolbaga solinadi. SHu kolbaga 50 ml sterillangan suv qo’shib 5 minut chayqatgandan so’ng 1-2 minut tindiriladi. So’ng buyum oynasiga eni 1 sm va uzunligi 4 sm keladigan kvadrat chizib, unga yuqorida tayyorlangan eritmadan 0,01 ml olib bir tekisda yuqtiriladi. Bu mazok quritilgandan so’ng absolyut spirt eritmasi bilan yoki spirt lampa alangasida fiksasiyalanib, karbol kislota (fenol) da eritilgan eritrozin bo’yog’i bilan bo’yaladi. 30 minutdan keyin bo’yoq yuvilib, preparat quritiladi va bir tomchi kedr moyi tomizib immersion ob’ektiv orqali mikroskopda kuzatiladi. Endi 1 g tuproq tarkibidagi mikroorganizmlar sonini aniqlash uchun quyidagi ishlar bajariladi. 1. Mikroskop orqali ko’ringan doiraning umumiy sathi aniqlanadi. Buning uchun okulyar mikrometr yordamida doira radiusi aniqlanib, tubanda ko’rsatilgan formula asosida doiraning umumiy sathi topiladi: S = p r
2
Bunda, S-istalgan doira yuzasini: P-3,14 (3,14159) irrasion son-doira aylanasining doira diametriga bo’lgan nisbatini bildiradi; r 2
Masalan, doira radiusini 0,075 yoki 0,08 nm ga teng deb olib, yuqoridagi formula asosida doiraning umumiy sathi topiladi: S = p r 2 ; S = 3,14 x (0,08) 2 = 3,14 x 0,0064 = 0,020094. Demak, mikroskopda ko’ringan doiraning umumiy sathi 0,020094 yoki 0,02 mm 2
teng deb olindi. 2. Mikroskop doirasida ko’ringan mikroorganizmlar soni sanaladi. Bu ishni bajarish uchun ularning doira ichidagi soni aniqlanib daftarga yoziladi. So’ng stolchani harakatlantiradigan vintlar yordamida preparatni siljitib, uning boshqa joyida ko’ringan doira ichidagi mikroorganizmlar soni ham daftarga yozib qo’yiladi. SHunday tarzda, preparatni harakatlantirib, 50-100 doiradagi mikroorganizmlar soni aniqlangach, ularning o’rtacha soni topiladi. Faraz qilaylik, kuzatilgan 50 doira ichida 1500 dona mikroorganizm bo’lsa, bitta doira ichidagilarining o’rtacha soni: 1500 : 50 = 30 dona bo’ladi. Demak, olingan tajriba dalillariga asoslanib, bitta doira ichidagi mikroorganizmlar soni 30 dona deyish 15
mumkin. 3. YUqoridagi sonlarga asoslanib, tajriba o’tkazilayotgan buyum oynasining 4 sm yuzasiga yuqtirilgan yoki 0,01 g (ml) aralashma ichidagi mikroorganizmlarning umumiy sonini aniqlash uchun quyidagi tenglamadan foydalanamiz: 0.02 mm 2 – 30 bona bakteriya 4sm 2 = 400 mm 2 – x dona bakteriya x = 400 x 30 / 0,02 = 600 000 dona 1 g tuproq tarkibidagi mikroorganizmlar sonini aniqlash uchun tubandagi tenglamadan foydalanamiz (buning uchun 0,01 ml aralashmadagi tuproqning og’irligini 0,001 g ga teng deb olamiz): 0,001g – 600000 1 g – x x = 1 x 600 000 / 0,001 = 600 000 000 dona Demak, tekshirilgan tuproqning bir gramida 600 000 000 dona mikroorganizm borligi aniqlanadi.
Havo tarkibidagi mikroorganizmlarni aniqlash va ularni bir-biridan ajratib olish. Kerakli jihozlar: Petri idishlari, probirkada sterillangan GPA yoki GPJ oziq muhitlari, termostat, Volьfgyugelь kamerasi. Nazariy tushuncha: Havo mikroflorasi. Tuproqdan ko’tariladigan chang o’zi bilan birga mikroorganizmlarni ham havoga tarqatib, havoni ifloslaydi. Xavoning quruq bo’lishi va ulьtrabinafsha nurlarning ta’siri havodagi mikroorganizmlarning hayoti uchun xavflidir. Havodagi mikroorganizmlar soni yil fasllariga qarab o’zgarib turadi. Bu mikroorganizmlar qish faslida oz, yozda ko’p, kuzda va bahorda o’rtacha bo’ladi. Havoning yuqori qatlamlariga ko’tarilgan sari mikroorganizmlar soni kamaya boradi.
mumkin. Bunda go’sht-pepton-agarli (GPA) yoki go’sht-pepton-jelatinali (GPJ) qattiq oziq muhiti ishlatiladi. Mashg’ulot uchun kerakli oziq muhiti Petri idishiga solinib, plastinka shaklida qotiriladi, so’ngra idishning qopqog’i olinib, bir necha (5-10) minut ochiq qoldiriladi. Keyin qopqog’ini bekitib, 25-30° li termostatga qo’yiladi. Qattiq oziq muhitidagi har bir mikroorganizm hujayrasi ko’payib o’ziga xos koloniyalar hosil qiladi. Bu koloniyalar (to’dalar) mikroorganizmning turiga qarab har xil shaklda bo’ladi va turli rangda tovlanib turadi. Bir necha kun o’tgandan so’ng Petri idishidagi qattiq oziq muhitida paydo bo’lgan koloniyalarning soni havo tarkibida qancha mikroorganizm borligini aniqlashga imkon beradi. Petri idishidagi oziq muhitida bakteriyalar sonini Volьfgyugelь kamerasi yordamida aniqlash juda oson. Buning uchun kamera ichiga Petri idishi to’ntarib qo’yiladi. Kameraning yuqori tomonidagi oyna 1 sm 2
bo’lingan. Petri idishining sathiga ro’parama-ro’para kelgan 10-20 katakchadagi koloniyalarning sonini sanab, 1 sm 2 sathga teng kelgan bakteriyalarning o’rtacha soni 16
topiladi, so’ngra bu son idishdagi oziq muhitining umumiy sathiga ko’paytiriladi. Natija havoning mikroorganizm bilan ifloslanganlik darajasini ko’rsatadi (22-rasm). 1 m 3
2 oziq
muhitidagi mikroorganizmlar koloniyasini aniqlash kerak. CHunki V. S. Omelyanskiy ma’lumotiga ko’ra, 10 l havo tarkibida bo’lgan mikroorganizmlar 5 minut ichida 100 sm 2 yuzaga o’tirar ekan. Bu ko’rsatkich aniqlangandan so’ng 1 m 3 , ya’ni 1 000 litr havo tarkibidagi mikroorganizmlar sonini aniqlash juda oson bo’ladi. Masalan, Petri idishining umumiy sathini 70,84 sm 2
22 - rasm. Volьfyugelь kamerasi. a - kataklarga bo’lingan plastinka; b - plastinka tagiga joylangan buyumli Petri chashkasi.
deb olib, tajriba natijasiga ko’ra, undagi oziq muhitida 25 dona bakteriya koloniyasi bor deb faraz qilaylik, u vaqtda 100 sm 2
mikroorganizmlar koloniyasini aniqlash uchun quyidagicha proporsiya tuziladi: 70,84 sm 2 –– 25 dona 100sm 2 –– X dona
35 84 , 70 2500 84 , 70 25 100 х х dona
Demak, V. S. Omelyanskiy ma’lumotlariga asoslanib, 10 litr havo tarkibida 35 dona bakteriya koloniyasi borligi aniqlandi. Endi 1 m 3
bakteriyalar koloniyasini aniqlash uchun tubandagicha proporsiya tuziladi: 10 l –– 35 dona 100 l –– X dona
1 3500
10 35 1000 х х dona
10-LABORATORIYA MASHG’ULOTI Suvdagi mikroblar sonini aniqlash. Nazariy tushuncha: Suv mikroflorasi. Suv tarkibidagi organik va anorganik moddalarning miqdoriga qarab, mikroblarning soni ham turlicha bo’ladi. Suvdagi mikroblarning ko’pchiligi saprofit hayot kechiradi. Ular orasida kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar ham uchraydi. Bularning ko’pchiligi suv ostidagi 17
loyqaga joylashadi. Uning tarkibida mikroblar yashashi uchun barcha zarur sharoit mavjud. Lekin suvga tushgan quyosh nurlari va suv tarkibidagi bakteriofag, sodda hayvonlar, antagonist organizmlar ishlab
chiqargan mahsulotlar ta’sirida mikroorganizmlar keng tarqala olmaydi. SHuning uchun suvda mikroblar soni tuprokdagiga nisbatan ancha kam bo’ladi. Ishning borishi: Suvdagi mikroblar sonini aniqlash uchun Petri idishiga 1 ml suv quyib, unga eritilgan GPJ yoki GPA dan 10-12 ml chamasi qo’shib aralashtiriladi. GPJ yoki GPA qotib qolgandan so’ng idish 25-30° li termostatga qo’yilib bir sutka saqlanadi. SHundan so’ng qattiq oziq muhitida hosil bo’lgan bakteriya, mikroblar koloniyasining soni Volьfgyugelь kamerasi yordamida aniqlanadi.
11 – LABORATORIYA MASHG’ULOTI Oqsil chirishi jarayonida ishtirok etadigan bakteriyalarni aniqlash. Kerakli jihozlar: kolba, pepton (eruvchan oqsil), tuproq, qizil lakmus qog’oz, qo’rg’oshin asetat [Rb(SN 3 SOO)
2 ] tuzi eritmasi va oksalat kislota (N 2 C
O 4 ), shimdirilgan qog’ozlar, tiqin tayyorlash uchun paxta, buyum oynalari, fuksin, mikroskop, bakterial ilmoq, immersion moy (kedr moyi). Nazariy tushuncha: Ammonifikasiya jarayoni. Oqsil va tarkibida azot bo’lgan boshqa organik birikmalar parchalanib, o’zida ammiak hosil qilishi ammonifikasiya deyiladi. Odatda, bu jarayon oqsilning chirishi deb aytiladi. Oqsil chirishi jarayonida ammiakdan tashqari, N 2 S, indol (S 8 N 7 N), metil- merkaptan (SN 3 SN), fosfat kislota (N 3 RO 4 ) va boshqa birikmalar hosil bo’ladi. O’zidan tashqi muhitga proteolitik fermentlar ishlab chiqaradigan tirik organizmlargina bevosita oqsilga ta’sir qila oladi va uni parchalaydi. Boshqa organizmlar pepton va aminokislotalarni ammiakkacha parchalashi mumkin. Ammonifikasiya jarayonida bakteriyalardan tashqari, aktinomisetlar va mog’or zamburug’lari ham qatnashadi. Ammonifikasiya jarayoni tabiatda keng tarqalgan bo’lib, qishloq xo’jaligida juda muhim rolь o’ynaydi. Bu jarayonda hayvon va o’simliklar qoldig’i tarkibidagi azotli organik moddalar parchalanib, o’simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo’lgan mineral moddalar hosil bo’ladi. SHuni ham aytib o’tish kerakki, agar tabiatda ammonifikasiya jarayoni yuz berib turmasa, er shari o’simlik va hayvonlar qoldig’i bilan to’lib ketgan bo’lar edi. Demak, ammonifikasiya jarayoni tabiatda azotning aylanishida birinchi tartibli jarayon bo’lib hisoblanadi. Bu jarayonda qatnashuvchi bakteriyalar juda xilma-xil bo’lib, ularning ba’zi turlari anaerob, ikkinchi xil turlari aerob sharoitda hayot kechiradi. Bu jarayonda fakulьtativ anaerob bakteriyalar ham ishtirok etadi.
3/4 qismigacha 3% li pepton eritmasi to’ldirilib, eritma ichiga 0,5 g chamasida tuproq aralashtiriladi. Tuproq tarkibidagi aerob va anaerob bakteriyalar ta’sirida bu aralashmada ammonifikasiya prosessi boshlanadi. Kolba og’ziga qo’yilgan paxta tiqinning bir joyiga qizil lakmus qog’oz, ikkinchi joyiga konsentrlangan oksalat kislota (N 2 S
O 4 ) va uchinchi joyiga 18
qo’rg’oshin asetat [Rb(SN 3 SOO) 2 ] tuzi eritmasi shimdirilgan qog’oz
parchalari osib qo’yiladi. Bakteriyalarga qulay sharoit yaratish uchun kolba 30° li issiq termostatga qo’yiladi (23-rasm). Oradan bir necha kun o’tgach, kolba tiqiniga osib qo’yilgan qog’ozlarning rangi o’zgargan-o’zgarmaganligi tekshiriladi. Jumladan, kizil lakmus qog’oz jarayon vaqtida ajralib chiqqan ammiak ta’sirida ko’k rangga kiradi. Qo’rg’oshin asetat tuzining eritmasi shimdirilgan qog’oz N 2 S ishtirokida qora rangga, oksalat kislota shimdirilgan qog’oz indol ta’sirida pushti rangga bo’yaladi. Bu
reaksiyalarning hammasi
ammonifikatorlar ta’sirida peptonning parchalanishi natijasida vujudga kelgan mahsulot borligini isbotlaydi.
23 - rasm. Ammonifikasiya jarayonini tekshirish uchun tajribaning qo’yilishi: a - qizil lakmus qog’oz; b - oksalat kislota (N 2 S
O 4 ) tuzi eritmasi shimdirilgan filьtr qog’oz; v - qo’rg’oshin asetat (Pb(SN 3 SOO) 2 ) tuzi eritmasi shimdirilgan filьtr qog’oz. Aerob sharoitda yashab, oqsilning chirishida ishtirok etadigan bakteriyalarni ko’rish uchun kolbadagi suyuqlikning yuza qavatidan sterillangan ilmoq yordamida bir tomchi olib mazok tayyorlanadi. Mazok quritilib, fiksasiyalangandan va fuksin bilan bo’yalgandan so’ng unga bir tomchi kedr moyi tomizilib, mikroskopning immersion sistemasi orqali tekshiriladi. Mikroskopda oval shaklli spora hosil qiladigan kichik tayoqcha-basillus mikoides (Bacillus mycoides) borligi ko’rinadi. Bu basilla peritrix tipda joylashgan xivchinli bo’lib, oqsilni ammiakkacha parchalaydi. Qattiq oziq muhiti betida zamburug’ misellalari (iplari) ga o’xshash koloniyalar hosil kiladi (24-rasm, a). Oqsilning chirishida pichan basillasi (Bacillus subtilis) ham faol qatnashadi (25-rasm, b). Oqsilning anaerob sharoitda parchalanishida qatnashadigan basillus putrifikans (Bacillus putricus) ning bor-yo’qligini aniqlash uchun kolbadagi suvning pastki qatlamidan bir tomchi eritma olib mazok tayyorlanadi. Mazok quritilgandan so’ng bo’yaladi va mikroskopda tekshiriladi. Bo’yalgan mazokda spora hosil qiluvchi, baraban tayoqchasi shaklidagi basilla borligi ko’rinadi (26-rasm, v). 19
Proteus vulgarus (Proteus vulgaris) nomli bakteriya esa ingichka tayoqchalar shaklida ko’rinadi. Bu bakteriya spora hosil qilmaydi. Oqsilning parchalanishi natijasida indol va N 2 S hosil bo’ladi. Agar muhitga uglevod berilsa, bu holda karbonat angidrid va vodorod gazlari ham ajraladi. Proteus vulgaris fakulьtativ anaerob bakteriya bo’lib, aerob va anaerob sharoitda hayot kechiradi.
24 - rasm. Ammonifikasiya jarayonida qatnashadigan mikroorganizmlar: a - basillus mikoydes (Bacillus mycoides); chap tomonda spora hosil qilish oldidagi vegitativ hujayralar, o’ng tomonda koloniyalari.
25 - rasm. Ammonifikasiya jarayonida qatnashadigan mikroorganizmlar: b - basillus subtilis (Bacillus subtilis)
26 - rasm. Ammonifikasiya jarayonida qatnashadigan mikroorganizmlar: v - basillus putrifikus (Bacillus putricus); g - proteus vulgaris (Proteus vulgaris)
Download 1.16 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|