Ozbekiston respublikasi aloqa axborotlashtirish va telekommunikasiya texnologiyalari davlat qo’mitasi
Download 1.4 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston tarixi
|
Muammo:
O’zbek davlatchiligini izoxlab bering. Arxeolog olimlarning tahkidlashlaricha, ‘arkana (Farg’ona) da 70 ta katta-kichik shaharlar bo’lgan. Uning hukmdori Gushan (hozirgi O’zgan) shahrida yashagan bo’lib, u yerda jamoa shaharchasi va alohida kishilar yashaydigan qo’rg’onlar bo’lgan. Aholi hunarmandchilik sohalari, savdo bilan shug’ullanganlar. Qurilgan yo’llarning mavjudigi bunga qulaylik yaratgan. Baqtriyaning ‘oytaxti qadimgi Baktro (hozirgi Balx) shahrida qazishma ishlari olib borilib, u yerdan topilgan qulolchilik buyumlari ko’hna shaharning eng qadimgi qatlamlari miloddan avvalgi I-ming yillikning o’rtalariga oid ekanligidan dalolat beradi. Juda ko’p o’troq manzilgohlar va ulardagi to’ilmalar viloyatda aholi qulolchilik, temirchilik, bronza quyish, to’qimachilik, shuningdek, sug’orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Markaziy Osiyoda eng qadimgi davlat uyushmalarning paydo bo’lishi juda muhim masaladir. I.A.Karimovning “Hozirgi davr davlatchilik tariximiz tub burilish ‘allasiga kirgan bir ‘aytda o’zimizning zamon va makondagi o’rnimizni aniq belgilab olishimiz lozim” deganlari ming bor haqiqatdir. CHunki Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma Ma’lumotlar juda kam saqlanib qolgan. Bazi bir ilmiy adabiyotlarda Markaziy Osiyoda Eron ahmoniylarigacha qadimgi davlat uyushmalari bo’lganmi? yoki bunday davlat uyushmalari mavjud emasmidi? degan muammo hozirgacha to’la yechimini to’gan emas. Ma’lum ki, Markaziy Osiyoda ilk davlat tuzumi vujudga kelishini yoritib beradigan asosiy yozma manba “Avesto” va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan Ma’lumotlardir. Mavjud yozma manbalar, arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda bu makonda qadimgi davlat uyushmalari bo’lganligini isbotlovchi ishonchli dalil, ashyolar mavjud ekanligi ilmiy asosda tahlil qilib beriladi. O’tgan asrning oxiri va asrimizning boshlarida Avestodagi Ma’lumotlar, Geradot va Gekagtey asarlari “Katta Xorazm” shuningdek, Ktesiyning Qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi Ma’lumotlari Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilarimiz ilmiy xulosalarida bu davlatlarning shaklanish jarayoni Eron ahmoniylarigacha bo’lgan davrda, deb hisoblaydilar va uni miloddan avvalgi IX-VII asrlar bilan bog’laydilar (M.Dunker, V.Tomashek, F.Al’txaym, S.’.Tolstov, M.M.D’yakanov, I.M.D’yakanov, B.G.G’ofurov, A.Sagdullaev va boshqalar). Yunon olimi Geradotning Ma’lumotlariga qaraganda, Markaziy Osiyoda “Har tomoni adrlar bilan o’ralgan tekislikda qachonlardir xorazmiylar yashagan”. Ko’pchilik tadqiqotchilar bu markazni hozirgi Xorazm o’rnida bo’lmasdan, janubroqda, Marv (Turkmaniston) yoki Xirot (Afg’oniston)da bo’lgan - deyishadi. Biroq, mil.avv. I-ming yillikning o’rtalariga yaqin davrda “Katta Xorazm” davlati mavjud bo’lganligiga shubha qilmasa bo’ladi. Sopollitepadagi yana ilk davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Bazi Ma’lumotlarga qaraganda, uning tarkibiga So’g’d va Marg’iyona ham kirgan. Yunon muallifi Ktesiy Baqtriya haqida qimmatli Ma’lumotlar beradi. Tarixchi olim Baqtriya davlatidagi ko’plab shaharlar, mustahkam ‘oytaxt shahar Baqtro (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas tuganmas boyliklari haqida hikoya qiladi. Gerodotda Baqtriya Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olinadi. Tadqiqotchi olimlarning fikrlariga qaraganda Qadimgi Baqtriya qudratliligi jihatidan ancha ustun bo’lib, ular orasida alohida mavqega ega edi. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda yoki Old Osiyoga qadar ham mashhur edi. So’nggi 10-15 yil ichida Baqtriya, So’g’diyona va Marg’iyonadan olingan yangi arxeologik Ma’lumotlar ilk davlat uyushmalari paydo bo’lishini yanada kengroq izohlash imkonini yaratadi. Bu Ma’lumotlarga qaraganda, ilk Temir davri Baqtriya, Marg’iyona, Xorazm va So’g’diyona umumiy jamoalaridagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir necha kichik oiladan iborat uy jamoalari tashkil etgan. Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari dehqonchilik, chorvachilikdan ixtisoslashgan hunarmand-chilikning ajralish va shahar markazlari shakllanishi asosida paydo bo’ladi. So’nggi yillardagi arxeologik Ma’lumotlar Markaziy Osiyo ilk davlatlar shakllanishining muhim muammolarini yoritish, shuningdek, ular rivojlanishining quyidagi davrlarini aniqlash imkoniyatini beradi: 1). Bronza davri - unchalik katta bo’lmagan dehqonchilik vohalari asosida ilk davlat uyushmalarining shakllanishi. 2). Bronza asrining temir asriga o’tish davri (mil.avv. X-VIII-asrlar). etnik-madaniy va g’oyaviy vaziyatlarining o’zgarishi sharoitidagi harbiy-siyosiy uyushmalar bazi viloyatlarda bo’lib o’tgan ko’chish jarayonlari davridagi o’troq manzilgohlar sonining qisqarishi va ilgari odamlar yashagan joylarda yangi aholi manzilgohlarining shakllanishi, harbiylar va harbiy boshliqlarning ijtimoiy qatlamlariga bo’linishi. 3). Ilk temir davri (mil.avv. VII-VI asrlar). Qadimgi Baqtriya misolidagi (aynan Baqtriya, So’g’diyona va Marg’iyona) yirik davlat uyushmalari paydo bo’lishi. Bunday davlat uyushmalari paydo bo’lishining tezlashuviga ichki ijtimoiy-iqtisodiy sabablardan tashqari tashqi, omillar ham sabab bo’lgan. Markaziy Osiyodagi turli xalqlarning qadimgi davrlardagi diniy qarashlari va ehtiqodlari, Payg’ambarlari va ular tahlimotlarining yoyilishi ko’pgina olimlar orasida ilmiy munozaralarga sabab bo’layotgan masaladir. Ma’lum ki, Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng yoyilgan va asosiy din zardushtiylik edi. Bu tahlimotning asoschisi Zaradushtra va uning faoliyati, bu dinning muqaddas kitobi “Avesto” va paydo bo’lgan hudud haqidagi masalalar ham hozirgi kunda ko’pchilik tadqiqotchilarning diqqat markazida turibdi. Umuman olganda, Zaradushtraning Vatani Markaziy Osiyo deb hisoblovchi olimlar ko’pchilikni tashkil etadi. Ma’lumotlarda islomda “Qurhon”, nasroniylarda “Bibliya” bo’lganidek “Avesto” - zardushtiylik dinining matnlari to’’lamidir. Zardushtiylik tahlimoti yer, suv, havo va olovni muqaddas deb hisoblagan. “Avesto” kitobi turli xil Ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. SHu jumladan - qadimgi geografik tushunchalar - daryolar, tog’lar, ko’llar nomlari, hududiy etnik qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi mamlakatlarning ro’yxati, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar haqida, siyosiy tuzum, diniy nasihatlar, zardushtiylar falsafasi, dunyo tarixi rivojlanishi haqida qimmatli Ma’lumotlar beradi. Tarixdan ma’lum ki, zardo’shtiylik miloddan oldingi VII-asrdan, milodning VII asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o’lkalarda diniy ehtiqod sifatida yashadi. Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Zardo’sht Markaziy Osiyo hududida faoliyat ko’rsatgan ilohiyotchi faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo’lgan. Zardo’sht zardo’shtiylik dinining Payg’ambari sifatida tan olingan va ehtirof etilgan bo’lib, uning tahlimoti Markaziy Osiyo xalqlari tarixida va ma’naviy madaniyatida ulkan rol’ o’ynadi. I.A.Karimov bu haqda shunday dedi: “Eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lya’ti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, manashu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi”. Saymali tosh darasidagi qoyatosh surhatlarini biz o’rganayotgan davr sanhatining ilk namunasi, deb atash mumkin. Farg’ona tizma tog’larining Kukigart? davoni yaqinidan topilgan bu qoyatoshlardagi surhatlar majmuasi qadimgi Farg’ona aholisining boy ma’naviy madaniyatidan yaqqol dalolat beradi. Download 1.4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|