O„zbekiston Respublikasi Axborot Texnalogiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

---

O„zbekiston Respublikasi Axborot Texnalogiyalari 
va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi 
Muhammad Al- Xorazimiy nomidagi 
Toshkent axborot texnalogiyalari 
Universiteti 
Qarshi filiali 
TT 12-22(s) guruh 
1- 
Bosqich Sharipova Gulnozaning
“ Dinshunoslik “ fanidan 
Mustaqil ishi 
Bajardi : 
Sharipova.G 
Qabul qildi : 
Xudoyqulov.A
 

---

Mavzu: 
Beruniy asarlarida diniy marosimlarning yoritilishi.
REJA: 
1. Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari. 
2. Diniy marosimlarning yoritilishi. 
3. Asariarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari. 
4. Xulosa 

---

Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari “Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar” hisoblanadi. Asarning arabcha nomi “Al osor al-boqiya an al-
qurun al-xoliya” bo„lib, Yevropada “Xronologiya”, o„zbek sharqshunosligida 
“Osor al-boqiya” nomi bilan mashhurdir. Beruniy bu 
kitobni Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va 1000 yilda 
yozib tamomlagan. Bu vaqtda olim endigina 27 yoshga kirgan edi. 
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Beruniy fanning hamma 
sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko„rsatdi va unga bu asari 
juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham, ushbu kitob O„rta Osiy 
xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o„rganishda juda muhim ahamiyatga 
egadir. 
Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor 
fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi 
hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma‟lumotlar keltirib o„tilgan. 
Muallif asarida o„ziga ma‟lum bo„lgan xalqlarning[1] yil taqvimlari,rasm-
rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. 
Jumladan, rimliklarda achchiq va sho„r narsalarni faqatgina belgilangan ma‟lum 
kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga 
oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali 
amalga oshirilishi, al-Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib 
savdo qilinish mumkinligi to„g„risidagi ko„plab qiziq ma‟lumotlarni bayon 
qilgan.[2] Bayram va marosimlar to„g„risida yozar ekan, Xorazmliklarning 
hayitlari ikki hil bo„lganligini, ya‟ni birinchisi, tabiat voqea xodisalari bilan 
bog„liqlari: yil boshi bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog„liq non yeyish kuni, 
Mina kechasi[3]kabilar, ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o„tkazilgan 
diniy marosimlar: arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo„yish marosimi va shu kabilar 
to„g„risida ma‟lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o„zi ham hayitlarni ikki 
guruhga bo„lish lozimligini yozib o„tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim 
dunyoviy hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko„ra ushbu hayit 
kunlari podshoh va raislar o„zlari uchun marosimlar o„tkazganlar hamda ular orqali 
nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga 
sazovor bo„lganlar, o„z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu 
kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu 
hayitlar faqir va kambag„allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka 
aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida 
ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo„lgan. 
Diniy hayitlarga kelganda, ularni davlatning shariat arboblari, imomlari, faqihlari 
va dindorlari keltirib chiqarganlar, deydi Beruniy. Bunday bayramlarni ijro 
etishdan maqsad yuqorida sanab o„tilgan sabablarga o„xshash, lekin bu asosan 
oxirat kuni uchun o„tkazilgan. 

---

Bayramlarning eng ulug„i Navro„z hisoblanib, u deyarli hamma xalqlarda 
nishonlangan. Olimning yozishicha ushbu bayramning nishonlanish sabablari turli 
xalqlarda turli xil afsonalar bilan bog„langan. Qadimgi Eron 
afsonalariga ko„ra quyosh bilan farishtalar shu kuni yaratilgani va ushbu kun 
hayotning birinchi kuni hisoblangani uchun podshohlar ham bu kunni 
ulug„laganlar. Eron afsungarlari esa “Navro'z kuni tong otganda birov gap 
gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo„lak mum tutatsa, bu ko„p 
kasalliklarga shifo bo„ladi” deb hisoblashgan. 
Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari qadimgi 
tarix kalendar sistemasini o„rganishda ham muhim va birinchi darajali manba 
hisoblanadi. Ammo bu asar olim uchun yot bo„lgan sof arab tilida yozilganligi, 
hamda arab imlosi bo„yicha qisqa unli tovushlari ko„pgina hollarda 
belgilanmaganligi uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib 
berilgan. Asaring 1968 yilgi o„zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha, 
mavjud materiallar bo„yicha ularni to„g„ri talaffuzini aniqlash imkoni bo„lmagan, 
kun nomlari shartli ravishda yozib ko„rsatilgan. Shubhali o„rinlarda esa unli 
tovushlar o„rniga chiziqcha yoki umuman undosh harflarni yozish 
bilangina kifoyalanilgan. 
Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari, ulardagi ba‟zi muammolar va 
ularning hal qilinish yo„llari to„g„risida ham bir qancha ma‟lumotlar berib o„tilgan. 
Olim asarni yozar ekan, barcha xalqlar sistemasida bir yil 12 oydan iborat 
ekanligini ta‟kidlab o„tadi. Jumladan, u yozadi: “Xudo osmon va yerni yaratgan 
kundan beri oylar soni 12 ta Xudoning kitobida shu”. 
Eron taqvimi ham xuddi shu tartibda: bir yil 12 oydan, kunlar majmui 365 kundan 
iborat bo„lgan. Asarda keltirilishicha har 120 yilda yil oylari 13 ta bo„lib, bu yil 
“kabisa yili” deb, ortiqcha oy kunlarini esa qolgan navbatdagi oylar (kunlari) nomi 
bilan ataganlar. 
Beruniy o„z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir 
oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to„g„risida to„xtalib 
o„tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib 
chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo„li bilan tushuntirishga 
harakat qiladi. Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib, 
ushbu oyning birinchi kuni Navro'z bayrami shonlanadi. Olim Navro'z haqida 
yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog„liq turli afsonalar mavjudligini, 
u o„z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o„tayotganini ta‟kidlaydi.