O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

DAROMADLAR
XARAJATLAR
Soliq daromadlari,	Iqtisodiyotga byudjet kreditlari
shu jumladan:	Tashqi iqtisodiy faoliyat
foyda solig`i	Ijtimoiy-madaniy tadbirlar
darmoad solig`i	Fan
qo`shilgan qiymat solig`i	Mudofaa
maxsus soliqlar	Huquqni muhofaza qilish faoliyati
aksizlar	Adliya
eksport-import bojlari	Davlat boshqaruvi
resurs to`lovlari	Davlat zahiralarini to`ldirish
letsenziyalar	Favqulodda holatlar bo`yicha
Soliqdan tashqari daromadlar,	xarajatlar
shu jumladan:	Xizmat ko`rsatish hamda tashqi va
tashqi iqtisodiy faoliyatdan	ichki qarzni to`lash
daromadlar	Mahalliy byudjetlarni moliyalash
davlat mulkida bo`lgan aktivlar	Jami
davlat zahiralarini amalga oshirish
Byudjet kreditlarini qaytarish
Maqsadli byudjet fondlari
Jami	Taqchillik

Davlatni u yoki bu xilga kiritishning birinchi mezoni – bu daromadlar turli moddalarining nisbati. Soliqdan tashqari tushumlarning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi shunchalik faol bo`ladi – bunday holatda uning roli shartnomalar bajarilishining oddiy kafili doirasidan tashqariga chiqadi. Byudjet soliqdan tashqari daromadlari ulushining dinamikasi barqaror tendensiyaning mavjudligi haqida gapirish imkonini bermaydi. Buning ustiga turli xildagi soliq tushumlari nisbatining tahlili ularning musodara xususiyati haqida (renta to`lovlari va maxsus soliqlar ustinlik qilishida), yoki soliq tizimining ishlab chiqarish faoliyatini rag`batlantirish maqsadlariga bo`ysunishi («bozor» soliqlari: foyda solig`i, QQS, aksizlar, daromad solig`i, mol-mulk solig`i ustunlik qilgan holatda) haqida fikr yuritishga imkon beradi. Ta’kidlash lozimki, byudjetda «bozor» soliqlarining ulushi barqaror qisqarish tendensiyasiga ega. Shuningdek,

120

soliqlarning yig`ilishi, ya’ni amaldagi soliq tushumlari va soliq solish bazasining real miqdorlaridan kelib chiqib hisoblab yozilgan soliqlar o`rtasidagi nisbat to`g`risidagi ma’lumotlar ham muhim axborotni o`zida mujassamlantiradi. Soliqlarning yig`ilishi qanchalik yuqori bo`lsa, davlat shartnomaviy modelga shunchalik yaqin bo`ladi.
Ikkinch mezon – davlat xarajatlarining tarkibi va birinchi navbatda real moliyalangan hamda davlat byudjeti to`g`risidagi qonunda qayd etilgan xarajatlar nisbati. Ekspluatatorlik davlatida uning majbur qilish salohiyatini saqlab qolish va kuchaytirish bilan bog`liq xarajatlar («kuch ishlatuvchi» vazirliklarni saqlab turish xarajatlari) hamda bevosita davlat apparatini saqlab turish uchun yo`naltirilgan xarajatlarni moliyalashning ustuvorligi o`rin tutadi. Mudofaa, huquqni muhofaza qilish faoliyati va davlat apparati xarajatlarni katta tayyorgarlik bilan amalga oshiradi.

Xarajatlar moddalari

Huquqni muhofaza qilish faoliyati (adliyasiz)
Ijtimoiy-madaniy tadbirlar

Davlat boshqaruvi

Xalqaro faoliyat (shu jumladan davlatning tashqi qarziga xizmat

ko`rsatish)

Mudofaa

Uchinchi mezon – byudjet taqchilligini moliyalash usullari. Byudjet taqchilligini qoplashning uchta asosiy usuli – markaziy bankning hukumatga kreditlari, tashqi va ichki qazlardan ekspluatatorlik davlati birinchisini afzal ko`radi. Bundan tashqari, markaziy bankning kreditlaridan foydalanish davlatga musodara xususiyatiga ega bo`lgan «inflyatsiya solig`i» (senoraja) orqali daromad olish imkonini beradi. Aksincha, shartnomaviy davlat byudjet taqchilligini moliyalashning eng kam inflyatsiya usuli – tashqi bozordagi qarzlarni afzal ko`radi. Ichki bozordagi qarzlar uzoq muddatli davrda inflyatsiya xavfini tug`diradi va jamiyat umumiy farovonligining o`sishiga to`sqinlik qiladi, chunki moliyaviy resurslar real sektordan davlat qarz majburiyatlari bozoriga oqib ketadi.

Byudjet taqchilligini moliyalash usuli

MB kreditlari, Tashqi kreditlar,qimmatli qog`ozlar (DqMO)

Xazina maajburiyatlari
Xulosa
Davlatning ikkita ideal xilini taqqoslashga yakun yasaymiz: