O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Shartnomaviy			Ekspluatatorlik
Maqsadi	Jamiyat	a’zolarining	umumiy	Davlat apparatini		nazorat	qiluvchi
	daromadi	(YaIM)ni ko`paytirish,		guruhning	rentasini		(soliq
	transaksiya xarajatlarini pasaytirish			tushumlarini) ko`paytirish
Vazifalari	Shaxslar	o`rtasidagi qator	bitimlarda	Kafil roli bilan chegaralanmagan holda
(funksiyalari)	kafillik,	mulkchilik	huquqlarini	iqtisodiy	va	ijtimoiy	o`zaro

121

tafsirlash va himoya qilish

hamkorlikka faol aralashish

Vositalar

(majbur

Ijtimoiy

shartnoma

va

Davlatni

nazorat qiluvchi

guruhning

qilish

konstitutsiyaviy

doiralar

bilan

siyosiy irodasiga bog`liq

monopoliyasidan

chegaralangan

foydalanish)

«Prinsipal-agent»

Prinsipal

–

fuqaro:

demokratik

Prinsipal – fuqaro: mavjud emas.

muammosini hal etish

nazorat

mexanizmlari,

Prinsipal – davlat: majbur qilish va

mexanizmlari

konstitutsiyaviy

doiralarning

kuch ishlatishdan

foydalanish,

har

mavjudligi, muqobil

variantlarning

tomonlama

nazoratni

amalga

mavjudligi.

oshirishga urinish

Prinsipal – davlat: qonunga ixtiyoriy

bo`ysunish me’yorlarini yoyish

Byudjet cheklovlari

Qat’iy,

byudjetni

tasdiqlashning

Yumshoq

demokratik tartiboti bilan cheklangan

Daromadlarning asosiy

Birinchi

navbatda

«bozor»

Musodara soliqlari va soliqdan tashqari

moddalari

soliqlaridan tushumlar

tushumlar

Xarajatlarning

asosiy

Adliya,

huquqni muhofaza

qilish

Mudofaa,

davlat

boshqaruvi, huquqni

bandlari

faoliyati

muhofaza qilish faoliyati

Byudjet taqchilligini

Tashqi bozordagi qarzlar

MBning

hukumatga

qarzlari,

ichki

qoplashning

asosiy

bozordagi

qarzlar,

musodara

usullari

solig`ining turi sifatida majburiyatlarni

bajarishdan bosh tortish ham mumkin

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Sho`rolar davrida davlat byudjetini to`ldirishning muhim manbasi bo`lib yakuniy talab tovarlarining katta qismiga va keyin ishlov beriladigan ayrim yarim tayyor mahsulotlarga solinadigan aylanmadan soliq hisoblanardi. Sotish qiymati hamda sarflangan xomashyo va materiallar qiymati o`rtasidagi farqdan to`lanadigan QQSning selektiv xususiyatga ega bo`lgan va asosan yakuniy iste’molga mo`ljallangan aylanmadan soliqqa nisbatan afzalliklarini ko`rib chiqing.
   

2. 
   1989 yilgi AQSh federal byudjetining daromadlar qismini tahlil qilish asosida qanday xulosalarni chiqarish mumkin?
   

3. 
   
   

Byudjet daromadlari (YaIMga nisbatan %da)
Aholidan soliqlar (daromad solig`i)	8,4
Foydadan soliq (korporatsiyalardan)	2,0
Ijtimoiy to`lovlar (ijtimoiy sug`urta to`lovlari)	7,1
Boshqalar (aksizlar, sotishdan soliqg`lar, mol-mulk solig`i)	1,7
Jami daromadlar	19,2

4. 
   Fuqarolar ichki terrorizm tahdidi yuz tutib turganda hal etishlari majbur bo`lgan muammoviy holatlarga institutsional izoh bering: xavfsizlik uchun xususiy xarajatlarni oshirish yoki huquqni muhofaza qilish faoliyatiga yo`naltiriladigan davlat mablag`laridan samarali foydalanish kafolatlarini yaratish.
   

4. 
   Yanosh Kornaining quyidagi fikrini qanday tushunasiz: «Soliq tizimi mumkin qadar betaraf bo`lishi kerak. Asoslangan istisnolardan tashqari, davlat fuqarolarni soliqlar tizimi orqali rag`batlantirishi yoki jazolashi mumkin emas»?
   

122

9-BOB. UY XO`JALIGI VA UNING XILLARI
9.1. Uy xo`jaligi tashkilot sifatida
9.2. Uy xo`jaligi faoliyat ko`rsatishida mutaassiblikning roli

9.3. Uy xo`jaligining xillari
9.1. Uy xo`jaligi tashkilot sifatida
Uy xo`jaligi to`g`risida so`z yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo`jaligi tushunchalarni chegaralash lozim. Oila deganda, bir uyda yashashi oila-qarindoshchilik aloqalarining umumiyligi bilan birlashgan guruh tushuniladi. Uy xo`jaligi esa umumiy vazifalar, yashash joyi, byudjet va odatda oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar guruhini o`zida namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, oila faoliyati ko`plab o`lchamlarni o`z ichiga oladi: biologik, demografik, ruhiy, ijtimoiy va b. Uy xo`jaligi faoliyati esa oilani faoliyat sohasining birgina-iqtisodiy turiga yo`naltiradi. Uy xo`jaligining asosiy funksiyasini inson kapitalini shakllantirish, undan foydalanish va saqlash deb belgilash lozim. Bu o`z navbatida, insonning bilimlari, amaliy ko`nikmalari va mehnatga tirishqoqligining yig`indisi sifatida tushuniladi. 14.1-rasmda inson kapitalini shakllantirish bo`yicha uy xo`jaligi faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari izohlangan. Uy xo`jaligini yuritish uning a’zolarining oila biznesida ishtiroki hamda oila kapitalini uni shakllantirish va rivojlantirishga yo`naltirish asosiy masala hisoblanadi. R.Kouzning “Firmaning tabiati” maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida “qora quti” deb izohlangan. Bunday tavsif aslida uy xo`jaligiga nisbatan ko`proq mos keladi.

Инсон капиталини

Инсон капиталини

Инсон

асаш

шакллантириш

капиталидан

Оила

бюджетини

Бола

Ижтимоий

Оила

Уй хўжалиги

шакллантириш

тарбияс

функцияларни

бизнесини

аъзоларининг

ва ундан

и

бажариш

ташкил қилиш

бозор

хўжалигида якка

иштирок этиши

Рекрацион

Уй хўжалигини

функцияларни

Уй хўжаликлари бозор

юритиш

бажариш

хўжалигида иштирок

этишининг корпоратив

шакллари

Харажатларни қоплаш ва оила капиталини жамғариш

Uy xo`jaligi uchun faqat “qora qutiga” “kirish”dagi (ish haqi, soliqlar chiqarib tashlangan davlat tomondan ijtimoiy transportlar) va undan “chiqish”dagi (inson kapitali,mehnat, jamg`arma, iste’mol) omillar ma’lum. J.Gelbreyt ta’kidlaganidek [36], uy xo`jaligi odatda iste’mol qiluvchi va ishlovchi shaxs bilan

123

tenglashtiriladi hamda tashkilotni tavsiflovchi hokimiyat munosabatlari bilan bog`liq bo`lmagan holda ko`rib chiqiladi. Aksincha, institutsional nazariya uy xo`jaligini firmadan va davlatdan farq qiluvchi tashkilotning alohida shakli sifatida tahlil qilishga e’tibor qaratadi. Hokimiyat munosabatlarining uy xo`jaligi doirasida yuzaga keladigan o`ziga xoslik shundan iboratki, ular oddiy va shaxslashtirilgan xususiyatga ega: