O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

411 
 
11-BOB. RAQAMLI IQTISODIYOTDA ELEKTRON TIJORAT 
MODELLARI 
11.1. Elektron tijoratning asosiy modellari 
Ushbu bo’limda elektron tijorat bilan bog’liq bo’lgan quyidagi savollar 
ko‘rib chiqiladi va muhokama qilinadi: 
 Biznes modellar nima va ularning qanday turlari mavjud? 
 Qanday qilib kompaniyalarning muvaffaqiyatli biznes-modellari tashkil 
qilinadi? 
 Informatsion agentliklar va messenjerlr qanday qilib pul topadilar? 
 Ijtimoiy saytlar va mobil ilovalarning turli xildagi monetizatsiya 
tuzilmalarida qanday kuchli va kuchsiz tomonlar mavjud? 
 Qanday qilib bu soxadagi muvaffaqiyatsizliklardan samarali homoyalanish 
mumkin? 
Biznes model kompaniyaga samarali tijorat foaliyatini yuritish va o’z oldiga 
qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun qo’llaniladigan asosiy va qo’shimcha biznes 
jarayonlar to’plamidir. Kompaniyalar biznes modelni tovar va hizmatlar yaratish 
va buning qandaydir miqdorda oqibatida foyda olish uchun ishlatadilar. Biznes 
model kompaniyaning qanday qilib pul ishlashi bo’yicha ishga yondoshuvidir.
Maqsadga muvofiq bo’lgan va foyda keltiradigan biznes-model qurish uchun 
quyidagi bir qancha savollarga javob berish kerak bo’ladi: 
 Kompaniya qanday xizmat yoli mahsulot sotadi uning qimmatliligi nimada? 
 Iste’molchilar ushbu mahsulot nyoki xizmatlardan qanday naf ko’rishlari 
mumkin? 
 Iste’molchilar ushbu mahsulot yoki xizmatdan o’zlarining qanday 
muammolarini hal qilishlari mumkin? 
 Mahsulotning sifati va bahosi bozordagi shunday mahsulot yoki 
xizmatlarning sifati bilan qanday munosabatda? 
 Kompaniya qanday bozor segmantiga kirishni rejalashtirayapti? 
 Kompaniya qanday qilib o’z mahsulot yoki hizmatlarini sotadi? 

---

412 
 Mahsulot va xizmatlarni sotish uchun qanday kanallar mavjud? 
 Kompaniya faoliyatini ta’minlash uchun qanday zahiralar kerak bo’ladi? 
 Biznes-modelni tadbiq etish uchun kompaniya qanday harajatlar qilishi 
kerak? 
 Mijozlar bilan aloqalar qanday qilib amalaga oshiriladi? 
 Kompaniya mijozlarni qanday qilib o’ziga jalb qiladi? 
 Mijozlar uchun qanday yengilliklar yaratiladi? 
 Mijozlarni jalb qilish va ushlab turish uchun qanday tadbirlar amalga 
oshiriladi? 
 Mijozlarning vaqtinchalikdan doimiyga aylanishi uchun qanday tadbirlar 
majmuasidan foydalaniladi (chunki doimiy mijozlar kompaniyaga asosiy 
foydani keltiradi)? 
 Zahiralar yetkazib beraidgan, xizmat ko’rsatadigan va information tizimlar 
ishnichliligini ta’minlab beradigan hamkorlar hamda raboqatchilar bilan 
aloqalar qanday amalga oshiriladi? 
Kompaniya biznes-modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar bo’lishi 
mumkin (Tools for Business Model Generation, Alexsander Osterwalder. 
http://ecorner.stanford.edu/authorMatrialInfo.html?mid=2875):qiymatyaratadigan
taklif, asosiyresurslar, faoliyatning asosiy turi, asosiy hamkorlar, iste’mol 
sektorlari, mijozlar bilan o’zaro aloqa, sotuv kanallari, pul oqimlari va sarf-
harajalar tarkibi.
Internetda ishlaydigan biznes modellarning eng ommabop tasnifi AQSH 
Shimoliy Karolina shtati universiteti professori Maykl Rappniki hisoblanadi [16]. 
Intenet biznesi modellarining ushbu tasnifi o’z tarkibiga 41 ta modelni qamrab 
oladi va u to’qqizta kategoriyaga bo’lingan: 
1. Vositachilik modeli (Brokerage Model) – bu modelni ish faoliyatidan qat’i-
nazar vositachi kompaniyalar ishatadilar. Masalan, internet auktsionlar (e-
auction, Auction Broker), tarmoqli va mustaqil elektron birjalar (e-exchange, 
Market-place exchange), to’lov tizimlari (Transaction Broker), aggregator-
kompaniyalar, distribyuterlar (Distributor), ma’lumot axtaruv tizimlari (Search 

---

413 
agent), virtual mo’llar (cybermall, e-mall, Virtual Marketplace) va 
metavositachilar 
(Metamediary). 
Bularga 
misol 
sifatida 
quyidagi 
kompaniyalarni keltirishimiz mumkin: eBay, PayPal, GettTaxi, booking.com,