O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

partiyalari);

dehqonlar partiyalariga bo‘linadi.

Siyosiy faoliyat vositalariga kura:parlament va noparlament partiyalarga.
Mavjud ijtimoiy tuzumga nisbatan munosabatlariga ko‘ra:inqilobiy, reformistik, liberal, konservativ partiyalarga bo‘linadi.
Tarkibiy tuzilishiga ko‘ra:kadrlar partiyalarita va ommaviy partiyalarga.
Jamiyatning siyosiy tizimida egallagan o‘riniga ko‘ra:
hukmron va kam ta’sirli partiyalarga, so‘l, markaz, o‘ngpartiyalarga xamda muxolif partiyalarga bo‘linadi.
O‘zbekistonda Milliy mustaqillik e’lon qilingach, mustaqil davlat tuzilmalarining shakllanishi, O‘zbekistonda sobiq sho‘ro mafkurasiga xizmat qiluvchi yakkahokim kommunistik partiya tashkilotlarining butunlay tugatilishi natijasida fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi. Mamlakatda xalq manfaatlari va siyosiy irodalarini erkin ifoda etish uchun huquqiy asoslar va erkin siyosiy muhit yaratilishiga hamohang tarzda siyosiy partiyalar ham tuzila boshlandi.
Hozirgi davrda jahondagi demokratiyaning asosiy mezonlaridan biri — saylovlarning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishidir. 1991 yilning noyabridayoq “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunda saylovning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi huquqiy jihatdan e’tirof etildi. Mazkur Qonunda siyosiy partiyalar mamlakat Prezidentligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqiga ega ekanligi aniq va ravshan ifodalandi.
1991 yil 14 fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi Qonun mamlakatda ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishining huquqiy jihatlarini ta’minlab berishi natijasida mamlakatda yangi siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni boshlandi. Milliy mustaqillik davrida tashkil topgan siyosiy partiyalardan biri, bu — O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi. Partiyaga 1991 yilning 1 noyabrida bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyida asos solindi.
O‘zbekiston XDP tarkibida ziyolilar, tadbirkorlar, yoshlar soni yil sayin ko‘payib bordi. Uning tarkibida ishchi va dehqonlar salmog‘ining 52,6 (1992 yil 1 yanvarga) foizdan 39,3 foizgacha (2006 yil 1 yanvarga) pasayishi esa partiya a’zolari orasida xizmatchilar salmog‘ining muttasil oshib borishi (41,1 foizdan 46,5 foizgacha) bilan izohlandi. Mamlakatda aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy qatlam va guruhlar manfaatini ifoda etuvchi qator siyosiy partiyalarning tuzilishiga qaramay, XDP safiga ziyolilar kirishi ortib bordi.
O‘zbekiston XDPning “O‘zbekiston ovozi”, “Golos Uzbekistana” gazetalari va “Muloqot” jurnali qisqa davr ichida mamlakatdagi ommaviy axborot vositalari o‘rtasida katta mavqega ega bo‘lgan markaziy matbuot nashri sifatida faoliyat ko‘rsata boshladilar¹⁴⁵.
O‘zbekiston “Vatan taraqqiyoti” partiyasi (VTP) 1992 yilning 24 mayida tashkil topdi. Partiya a’zolarining soni qariyb 35 mingga etdi. Partiyaning markaziy matbuot nashri — “Vatan” ijtimoiy-siyosiy haftalik gazetasi 2000 yil apreliga qadar faoliyat ko‘rsatdi.
Mamlakatda O‘zbekiston Xalq demokratik va “Vatan taraqqiyoti” partiyalarining tashkil topishi bilan bir partiyaviylik tizimga butunlay barham berildi. SHuningdek, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlarning qonun chiqaruvchi hokimiyatdagi manfaatlarini ifoda etadigan siyosiy oqimlar va tashkilotlar shakllandi. O‘zbekiston Konstitutsiyasidagi demokratik tamoyillar, shuningdek, amalga oshirilgan huquqiy va siyosiy islohotlar mamlakatda yangi partiyalarning tuzilishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi.
O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi (SDP) 1995 yil 18 fevral, O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi (MTDP) 1995 yil 3 iyunida tashkil topdi. SHuningdek, “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi (FMDP) 1998 yil 28 dekabrdagi ta’sis qurultoyida tashkil topib, 1999 yilning 3 yanvarida Adliya vazirligi ro‘yxatidan o‘tdi.
O‘zbekistondagi ko‘ppartiyaviylik tizimidagi muhim yangiliklardan biri — siyosiy partiyalarning davr talabi, ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, bir-birlari bilan birlashishlari kabi siyosiy voqeliklar ham ro‘y bera boshladi. 2000 yil aprel oyida “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi va “Vatan taraqqiyoti” partiyasi vakillaridan iborat qo‘shma qurultoy qarori bilan ikkala partiya birlashib, partiyaning nomi “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi, deb ataldi. Albatta, bu birlashuvda har ikkala partiyaning dasturiy maqsadlaridagi mushtaraklik, har ikki partiyaning tayanuvchi ijtimoiy tabaqalari tadbirkorlar va ishbilarmonlar ekanligi muhim o‘rin tutdi. SHu bilan birga, qo‘shma partiyaviy anjuman FMDP shakllanishida muhim ijobiy jihatlarni ko‘rsatish bilan birga, partiya faoliyatida shoshma-shosharlik, pala-partishlik kabi holatlar kuzatilganligini ta’kidlab o‘tdi.
O‘zbekistonda qisqa davr ichida siyosiy partiyalarning siyosiy tizim sub’ektlari sifatida faoliyat ko‘rsatishlari, ularning siyosiy tizimga ta’sir eta olish qobiliyatlarining shakllanishi natijasida demokratik tamoyillardagi ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllandi. Siyosiy partiyalar jamiyatning instituti sifatida har bir partiya o‘zi tayangan ijtimoiy qatlamlar va guruhlar manfaatini birlashtirish hamda ifodalash, shuningdek, fuqarolar siyosiy madaniyatini oshirish, ularning ijtimoiy-siyosiy faolliklarini yuksaltirish sohasida katta ishlarni amalga oshira boshladilar.
Mamlakatda parlament islohotlarining boshlanishi, ikki palatali parlamentni shakllantirish uchun huquqiy asoslarning ishlab chiqilishi munosabati bilan siyosiy partiyalarning jamiyat va davlat qurilishidagi o‘rni yanada yuksaldi. 2004 yil dekabrdagi parlament va mahalliy vakillik organlariga bo‘lgan saylovlarda parlamentning quyi palatasi — Qonunchilik Palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqining siyosiy partiyalarga berilishi, mahalliy vakillik organlaridan parlament deputatligiga nomzod ko‘rsatish huquqining bekor qilinishi munosabati bilan partiyalarning qonun chiqaruvchi hokimiyatni shakllantirish sohasidagi yangi davri boshlandi.
Siyosiy partiyalarga yangi vakolatlarning berilishi bilan o‘z-o‘zidan ularning jamiyat oldidagi mas’ulligi kuchaydi. Umuman, siyosiy partiyalar vakolatlari kengaytirilishi jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirishning yangi bosqichini boshlab berdi. “Kuchli davlatdan — kuchli fuqarolik jamiyati sari” siyosiy konseptual dasturning asl maqsadi ham asosan ana shu yo‘nalishga qaratildi.
2003 yil 15 noyabrda O‘zbekiston siyosiy tizimida yana bir siyosiy partiya — Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil topdi. Partiyani tuzish tashabbuskorlari, asosan, mamlakatdagi o‘rta qatlam — tadbirkorlar va ishbilarmonlarning ilg‘or vakillari bo‘ldi.
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati — O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasining (O‘zLiDeP) tashkil etilishi bilan mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish islohotlarining chuqurlashib borish jarayonlari tarixiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo‘yildi.
XX asr oxiriga kelib, mamlakatda 260 mingdan ko‘proq o‘rta va kichik tadbirkorlar, 85 mingdan ortiq fermerlar biznes faoliyatini yuritmoqda edi. O‘rta va kichik mulkdorlarning o‘rta ijtimoiy qatlam sifatida shakllanish zaruriyati va ehtiyojlari ularning siyosiy kuch sifatida birlashishlari, iqtisodiy jihatdan rivojlanish uchun o‘z siyosiy manfaatlarini ifoda eta oladigan siyosiy tashkilotga ega bo‘lishlarini taqozo etmoqda edi. O‘zLiDeP o‘rta ijtimoiy qatlam g‘oyalari va manfaatlari ifodachisi sifatida siyosiy maydonga chiqdi. SHuningdek, partiya o‘z siyosiy mafkurasining liberal g‘oyalar va qadriyatlarga asoslanishini e’lon qildi.
2008 yil iyun oyida “Fidokorlar” Milliy Demokratik partiyasi bilan O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasining bir partiyaga birlashishiga doir tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Mazkur ikki partiya qurultoylari saylovlar davrida va parlament faoliyatida o‘z ta’sirlarini oshirish, elektoratning ko‘proq qismini jalb etish maqsadida yagona partiyaga birlashdilar. Tuzilgan yangi partiyaning nomini O‘zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi deb atashga qaror qilindi. Partiyaning markaziy, mintaqaviy va boshlang‘ich tashkilotlari har ikki partiya vakillaridan iborat holda qaytadan tashkil etildi. Partiya dasturi endi ko‘proq jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar va guruhlar manfaatlarini ifoda eta boshladi.
Mamlakatda mustaqillik yillarida siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati organlaridan mustaqil ravishda rivojlanishi va keng faoliyat ko‘rsatishi uchun ijtimoiy-siyosiy kengliklar yaratildi. SHu bilan birga, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi «hududiy, bir mandatli saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat»¹⁴⁶ bo‘lishi bu qoidani O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi Qonunda mustahkamlab qo‘yilishi siyosiy partiyalarning mamlakat qonun chiqaruvchi hokimiyatini shakllantirishdagi rolini oshirdi.
Mamlakatda Milliy mustaqillikning ilk davrida davlat tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasi o‘laroq, fuqarolik jamiyatining muhim instituti bo‘lgan siyosiy partiyalarning demokratik qadriyatlar asosida faoliyat yuritishlari uchun huquqiy asoslar yaratildi. Qisqa davr ichida mamlakatda beshta siyosiy partiya tashkil etilib, ko‘ppartiyaviylik tizimi siyosiy hayotga kirib keldi. Parlament, Prezidentlik saylovlari va mahalliy vakillik organlariga saylovlar asosan ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi an’anaga aylandi.
O‘zbekistonda siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyati instituti sifatidagi faoliyatini erkinlashtirish, ko‘ppartiyaviylik tizimini takomillashtirish islohotlarini chuqurlashtirishga doir muammolarni bartaraf etishda Prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan kuchli fuqarolik jamiyati qurish g‘oyasi muhim ahamiyat kasb etdi. Unda e’tirof etilishicha, jamiyatda «...islohotlar jarayonida respublikada yangi demokratik siyosiy tuzumning asoslari yaratildi, deb xulosa chiqarish mumkin. Bu tuzum siyosiy tashkilotlarning, mafkura va fikrlarning turli-tumanligi asosiga qurilgan bo‘lib, davlat va jamiyatni boshqarishda fuqarolarning keng ishtirokini ta’minlaydi»¹⁴⁷.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining qaror topishida 1996 yil 25 dekabrida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi Qonun muhim o‘rin tutdi. Qonun 17 ta moddadan iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarning demokratik qoidalar asosida faoliyat yuritishlari uchun rivojlangan mamlakatlar mezonlari talablariga xos bo‘lgan huquqiy asoslar yaratildi. Qonunning 5-moddasiga binoan, «davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o‘z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi»¹⁴⁸. SHuningdek, siyosiy hayotda birinchi marta Qonunning 12-moddasida siyosiy partiyalarning huquqlari aniq va ravshan ko‘rsatib berildi¹⁴⁹.
Fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biri, bu — siyosiy institutlar va siyosiy jarayonlarda turli xil fikrlarning erkin ifoda qilinishiga huquqiy asoslar yaratib berish, shuningdek, huquqiy davlat fuqarolari — plyuralistik fikrlashga qobil bo‘lgan shaxslarni shakllantirishdir.
SHuningdek, qonunda siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan huquqiy asoslar o‘z ifodasini topdi. Jumladan, qonunda siyosiy partiyalarni tuzish, ularning faoliyat ko‘rsatish prinsiplari, partiyaga a’zolik, siyosiy partiya faoliyatining kafolatlari, ustavi, ro‘yxatga olish, partiyalarning mulkiy munosabatlariga doir barcha huquqiy maqomlarning mujassamlashgani O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimini qaror toptirishning kafolatlaridan biriga aylandi.
Siyosiy partiyalar faoliyatini faqat huquqiy jihatdangina kafolatlashning o‘zi ularning keng qirrali faoliyati yo‘nalishini amalga oshirish uchun etarli emas ekanligini hayotning o‘zi ko‘rsatdi. Siyosiy partiyalarning jamiyatdagi va siyosiy munosabatlardagi funksiyalarini to‘la bajara olish qobiliyatini shakllantirish uchun ular faoliyatini moliyaviy jihatdan ham kafolatlash tajribasi O‘zbekistonga ham kirib keldi. 2004 yil 30 aprelda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining XIV sessiyasida “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi.
Ko‘pchilik fuqarolik jamiyati institutlari rivojlangan mamlakatlar siyosatshunos olimlari partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirishni demokratiya muammolari bilan ham bog‘laydilar. Jumladan, taniqli olim J.Maslouning ko‘rsatishicha, birlashma va uyushmalarning konstitutsiyaviy erkinligi nafaqat partiyalar tashkil topishining erkinligini taqozo etadi, balki ular tomonidan o‘z funksiyalarini amalga oshirish imkoniyatlariga kafolatlar berilishini ham talab etadi. Ba’zi bir holatlarda davlat tomonidan berilayotgan yordamlar siyosiy demokratiyani real mazmunlar bilan to‘ldirishning sharti bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin¹⁵⁰.
Xususan, siyosiy partiyalarga moliyaviy yordam berish partiyalarning siyosiy raqobatdagi imkoniyatlari notengligini kamaytiradi, ularning alohida jismoniy yoki huquqiy shaxslar guruhlariga nisbatan qaramligini yo‘qotadi. Natijada siyosiy partiyalar korrupsiyaga qarshi kurashning ta’sirchan vositasiga aylanadi.
Mazkur qonunga binoan siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasi va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishi, shuningdek, Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalarining faoliyati ham davlat tomonidan moliyalashtiriladi. Albatta, siyosiy partiyalar faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirishni amalga oshirish saylovlarni demokratik tamoyillar asosida kechishini har tomonlama kafolatlaydi. Partiyalarning markaziy va mahalliy organlari saylovchilar bilan har tomonlama aloqa bog‘lash, o‘z faoliyatlarini saylovchilar xohish-irodalari asosida kechishini amalga oshirish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Muhimi, partiyalarning dasturiy maqsad va vazifalarini amalga oshirishning moliyaviy asoslari yaratildi.
Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish bilan bog‘liq islohotlarni amalga oshirish natijasida siyosiy partiyalarning jamiyat instituti sifatida keng faoliyat ko‘rsatishi uchun barcha huquqiy, siyosiy va moliyaviy asoslar yaratildi. Albatta, mustaqillik davrida fuqarolik jamiyati talablariga javob bera oladigan siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni hali ham davom etayotganligining ob’ektiv sabablari ham mavjud. Jumladan, siyosiy partiyalar millat mentalitetiga endigina kirib kelmoqda; sobiq sho‘ro davridagi bir partiyaviylik tizim asoratlari hali ham o‘zini ko‘rsatmoqda; eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan ijtimoiy loqaydlik, siyosiy passivlik, iqtisodiy boqimandalik va mutelik ruhiyati hamon ba’zi partiya rahbarlari va xodimlari faoliyatida, afsuski, sezilmoqda.
Mustaqillikning o‘tgan davri ichida oldingi hayot tarzimizda hali sinab qo‘rilmagan butunlay yangi milliy davlat barpo etildi. Eng zamonaviy talablardagi ikki palatali professional parlament shakllantirildi. Mamlakatda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot rivojlanib bormoqda. Xorijiy va xalqaro tashkilotlar tajribasi ham fuqarolar dunyoqarashiga singib bormoqda. Biroq shuni qayd etish lozimki, hozirgi davrga qadar mamlakatda zamonaviy siyosiy partiyalarning shakllanish jarayoni davom etmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda siyosiy partiyalarning yuksalishi, ularning davlat bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni ta’minlashdagi o‘rnining yuksalib borayotganligiga asosiy sabablardan biri — ularning davlat hokimiyatini shakllantirishdagi o‘rni bilan izohlanadi. Hali insoniyat tarixida partiyalarsiz siyosiy elitani adolatli tarzda shakllantirishning biron-bir vositasi ixtiro qilinmagan. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish amaliyoti shuni ko‘rsatdiki, faqat siyosiy partiyalar vositasida shakllangan siyosiy elita ham davlat, ham jamiyat manfaatlari asosida faoliyat ko‘rsata olishga qodirdir.
Siyosiy partiyaning tashkilot sifatidagi nufuzini ta’minlab berish manbai, bu uning quyi tashkilotlari va a’zolarining faolligidir. Partiya a’zolarini faollashtiruvchi omil esa partiyaning amaliy faoliyati va uning dasturiy hujjatlarida oddiy a’zolarning manfaatlari nechog‘lik inobatga olinganligi bilan o‘lchanadi.
Partiyalarning eng asosiy funksiyalaridan biri bu nafaqat o‘z a’zolari va tayanch bazasi bo‘lgan ijtimoiy qatlam manfaatlarini ifodalash, balki ularning o‘z manfaatlarini anglash darajasiga erishishiga ham ko‘maklashishdir. Hech bir shaxsda siyosiy manfaatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Buning uchun shaxs bilan partiya o‘rtasida domiy tarzda muloqot va munosabat bo‘lishi, shaxsning jamoat tashkilotlaridagi ishtiroki, shaxs faolligi uchun ijtimoiy-siyosiy kengliklar yaratilishi talab etiladi. Har bir shaxsning partiya tashkilotlari faoliyatida ishtirok etishi uchun mazkur tashkilotlarda uning o‘z manfaatlari ifodalanishi va amalga oshishiga ishonch ruhiyati shakllanishi talab etiladi.
Boshqacha aytganda, har bir partiyaning quyi tashkilotlari saylov okruglari, mahallalarda, mehnat jamoalari va yoshlar o‘rtasida uzluksiz hamda muttasil ravishda saylovchilar manfaatlari va orzu-istaklariga uyg‘un bo‘lgan dasturiy vazifalarini keng targ‘ib-tashviq qilish va ro‘yobga chiqarish natijasidagina saylovchilar e’tiborini o‘ziga jalb eta olishi mumkin.
Hali demokratik jamiyatda yashab ko‘rmagan, uzoqdavrlar totalitar tuzum zulmi ostida bo‘lgan xalqlar ongida milliy, iqtisodiy va siyosiy manfaatlar namoyon bo‘lishi mumkin, ammo siyosiy ijtimoiylashuv jarayonlarisiz ularni integratsiya qilish jarayonlari qiyin kechadi. Buning asosiy sababi shundaki, inson siyosiy ongi va qarashlari faqat uning guruhiy tashkilotlardagi faol ishtiroki natijasi o‘laroqshakllanishi mumkin. Hali siyosiy ongi etarli darajada shakllanmagan insonda biron-bir partiyada ishtirok etish uchun hech qanday ehtiyojning o‘zi yo‘qdir.
SHuningdek, partiya ijtimoiy qatlamlarning qanday manfaat va qarashlarini ifodalashga erishganligi, partiya tomonidan jamiyat va davlatchilik rivojlanishining konstruktiv va muqobil yo‘llarini ishlab chiqqanligi, partiyalar o‘rtasidagi haqiqiy ma’nodagi muxolifiy munosabatlarning shakllanishi kabi yo‘nalishlarda partiya faoliyatining mavjudligi uning mustaqil institut sifatida e’tirof etilishini ta’minlaydi.
2004 yil dekabrdagi saylov kampaniyalarida O‘zbekiston XDP rahbariyati tomonidan o‘z partiyasi g‘oyasining “so‘l” oqimga mansubligini e’lon qilinishi, O’zLiDePni esa O‘zbekiston XDPga muxolifatda ekanligini e’lon qilinishi ko‘pchilik saylovchilarning e’tiborini o‘ziga qaratdi.
Har bir siyosiy partiya mustaqil siyosiy institut sifatida o‘z ijtimoiy bazasi bo‘lgan ijtimoiy qatlamlar manfaatlari, dunyoqarashi asosida harakat dasturlariga ega bo‘lishi, siyosiy plyuralizmni shakllantirib, turlicha qarashlar raqobati va musobaqasi asosida fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun zamin tayyorlaydi. SHuningdek, bu kabi demokratik tamoyillar mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga ijobiy ta’sir etadi.
Prezident I.A.Karimov o‘zining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida (2005 yil 28 yanvar) jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirishning eng muhim yo‘nalishi sifatida “siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining davlat ahamiyatiga molik eng muhim qarorlarni qabul qilishdagi roli va ta’sirini tubdan kuchaytirish”¹⁵¹ vazifasini ilgari surdi. SHuningdek, Prezident mamlakatdagi siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyatining haqiqiy institutiga aylanishi uchun “partiyalar aholi o‘rtasida obro‘-e’tibor qozonish maqsadida izchil ish olib borishi, siyosiy tajriba orttirishi, siyosiy etuklikka intilishi va eng muhimi, moliyaviy mustaqillikka erishish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish va o‘zining doimiy saylovchilariga tayanish uchun faol harakat qilishi kerak”¹⁵², degan fikrni bildirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan 2006 yil 9 noyabrda qonunchilik tashabbusi bilan parlamentga kiritilgan «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi mamlakatda fuqarolik jamiyati institutlarini yanada rivojlantirish uchun huquqiy asoslarni mustahkamlab, siyosiy partiyalar demokratik tamoyillar asosida faoliyat yuritishlari uchun imkoniyatlar yaratadi.
Mazkur Konstitutsiyaviy Qonunning 4-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining har biri va saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilgandan so‘ng Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senati tasdiqlashi uchun kiritilishi qoidasini o‘rnatilishi, shuningdek, mazkur Qonunning 6-moddasiga binoan viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlaridagi partiya guruhlarining har biri bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilgandan so‘ng, tegishli xalq deputatlari Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etilishi qoidasining qabul qilinishi, siyosiy partiyalarga mahalliy hokimiyat organlari faoliyati ustidan nazorat etishni huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilishi¹⁵³ kabi yangi o‘zgarishlar siyosiy partiyalarning davlat hokimiyatini shakllantirish va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan siyosiy qarorlarni qabul qilishdagi ishtiroklari uchun keng shart-sharoitlar yaratadi. Albatta, mazkur Qonunning eng asosiy maqsadi — xalq irodasini davlat hokimiyatini shakllantirishda ifodalanishiga erishishdan, davlat boshqaruvini xalq nazorati ostida amalga oshirishni yo‘lga qo‘yishdan iborat bo‘ldi.
Mamlakatdagi siyosiy partiyalar faoliyatini erkinlashtirishga doir islohotlar natijasida ularning jamiyatdagi o‘rni ancha oshib bormoqda. Siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlash maqsadida ularning qonunchilik asoslari yanada rivojlantirildi. Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish islohotlarini amalga oshirish bilan bog‘liq holda siyosiy partiyalar Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi deputatlari va mahalliy vakillik organlari deputatlari nomzodlarini tanlash va ko‘rsatish, saylov kampaniyalarini o‘tkazishda asosiy siyosiy institut funksiyasini bajarishga o‘tdilar.
2008 yilning 25 dekabrida O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartishlar kiritilib, unga muvofiq Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarga (20-modda) berildi. Ilgari amal qilgan qoidalardan biri — saylovchilar tashabbuskor guruhlari tomonidan deputatlikka nomzod ko‘rsatish huquqi (23-modda) bekor qilindi. SHuningdek, 2009 yil dekabrdagi saylovlar asosida shakllanadigan Qonunchilik palatasi deputatlarining soni 120 tadan 150 taga ko‘paytirildi. Mazkur deputatlarning 15 tasi O‘zbekiston ekologik harakatidan saylanishi qonunning 1-moddasida belgilab qo‘yildi¹⁵⁴.
Albatta, saylovlar qonunchiligiga kiritilgan mazkur o‘zgartishlar siyosiy partiyalarning jamiyatdagi o‘rnini oshirishdan, tashqari ularning davlat hokimiyatini shakllantirishdagi mas’ulligini ham oshiradi. SHunindek, bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida ko‘plab xususiy va xorijiy korxonalar va transport vositalari ko‘payib borishi va boshqa sabablarga binoan atrof-muhitni ekologik holati buzilishini oldini olish maqsadida bu sohadagi qonunchilik asoslarini mustahkamlashga zaruriyat paydo bo‘ldi. SHuning uchun ham Qonunchilik palatasi deputatlarining bir qismini O‘zbekiston ekologik harakatidan saylanishi milliy manfaatlarni o‘zida ifodalashdan tashqari, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ham muvofiq keladi. Ko‘rinib turibdiki, 2009 yil dekabrda Qonunchilik palatasi va mahalliy vakillik organlariga o‘tkaziladigan saylovlar siyosiy partiyalarning jamiyat va davlat boshqaruvidagi o‘rnini demokratik qadriyatlar asosida oshirish amaliyoti asosida o‘tkazilishi mamlakatda kuchli jamiyat qurish islohotlarining tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Ko‘rinib turibdiki, XXI asr boshlarida mamlakatda jamiyat siyosiy sohasini erkinlashtirish uchun, avvalo, jamiyatda ko‘ppartiyaviylik tizimini yanada demokratlashtirish vazifasi siyosiy islohotlarning muhim jihatlarini tashkil etadi. “Kuchli davlatdan — kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilini amalga oshirish mamlakatning “O‘zbek modeli” asosida fuqarolik jamiyati sari intilayotganligini ifodalaydi.
Mamlakatda siyosiy partiyalarning muhim davlat qarorlarini qabul qilishdagi o‘rnini oshirishdan asosiy maqsad — mamlakat taraqqiyotida fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash, davlat siyosatini xalq irodasi asosida yuritish amaliyotini o‘rnatish, qabul qilinayotgan qonunlarda aholi umummanfaatlari kengroq ifodalanishiga erishish, jamiyatdagi ijtimoiy qatlam va guruhlarning manfaatlarini mutanosiblashtirish va kelishtirish, hokimiyat organlariga yangi va sog‘lom kuchlarning kirib kelishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, aholining siyosiy ongi va madaniyatini yuksaltirish va nihoyat, fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat asoslarini shakllantirishdir.
O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda tadrijiy tarzda takomillashgan ko‘ppartiyaviylik tamoyilining ayni paytdagi siyosiy voqelikka xos holati xalqimiz va jamiyatimizga mos qiyofasini ham aks ettirmoqda. Zero, butun dunyoda e’tirof etilayotgan taraqqiyot modelining hayotiyligi jamiyatimizning barcha sohalari qatori siyosiy partiyalar faoliyati va partiyalararo munosabat madaniyatining o‘ziga xos tamoyil va mezonlari shakllanishining ham muhim omiliga aylandi. SHu ma’noda ko‘ppartiyaviylik jamiyat siyosiy maydonidagi g‘oyalar, mafkuralar, fikrlar, qarashlar xilma-xilligini ham o‘zida aks ettiradi.
Jamiyatning siyosiy tizimida jamoat tashkilotlari xam muxim o‘rin tutadi. Jamoat tashkilotlariga kasaba uyushmalari, yoshlar, ijodiy, madaniy, ilmiy va boshqa tashkilotlar kiradi. Ularning davlat va siyosiy partiyalardan farqlari quyidagilarda ko‘rinadi:
-davlat maqomiga ega emaslar, siyosiy xokimiyat uchun kurash olib bormaydilar;
-mamlakat axolisining barcha kismlarini o‘zlarida birlashtiradilar;
- ularning qaror va xujjatlari barcha axoli uchun majburiy emas;
-ular siyosiy maqsadlarni emas, balki ma’lum guruhlarning moddiy, madaniy, ijodiy va ilmiy soxadagi manfaatlarini qondirishni maqsad qilib qo‘yadilar.
Demak jamoat tashkilotlari bevosita siyosiy bo‘lmagan jamiyat birlashmalari bo‘lib, jamiyat siyosiy hayotida manfaatlar uyg‘unligini ta’minlovchi asosiy institutlardan hisoblanadi.