O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Dante Aligeri (1265-1321) o‘zining insonparvarlik dunyoqarashini "Komediya", "Pir", "Monarxiya" asarlarida aks ettirgan. Dante xristian aqidalarini o‘zgarmas haqiqat sifatida tan olsa-da, ilohiylik va insonga xos xususiyatlarning o‘zaro munosabatini yangicha talqinda aks ettiradi. U ushbu munosabatlarni bir-biriga qarshi qo‘ymaydi, balki ularni o‘zaro birlikda ko‘radi. Xudoni insonning ijodiy kuchlariga qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Inson ikki yoqlama belgilangan: bir tomondan, xudo tomonidan, boshqa tomondan – tabiat tomonidan. SHu ma’noda bax-saodatga, farog‘atga iki yo‘l orqali boriladi: falsafiy ta’lim, ya’ni inson tafakkuri kuchi bilan boruvchi va muqaddas ruhdan keluvchi "ilohiy ta’lim".
Uning fikricha inson o‘z hayotining yaxshiligi yoki yomonligi uchun o‘zi mas’uldir, bunda insonning shaxsiy xususiyatlari belgilovchi ahamiyatga ega va bunda uning boyligi yoki merosiy ahvoli hech qanday rol o‘ynamaydi. Insoniyatning vazifasi tafakkurning imkoniyatlarini amalga oshirish, ayniqsa nazariy tafakkur imkoniyatlarini amaliy faoliyatga aylantirishdir. "Monarxiya" asarida u cherkov "abadiylik" masalalari bilan shug‘ullanishi, amaliy hayot, erdagi ishlar esa kishilarning vazifasi bo‘lishi, kishilar intilishlari esa baxt-saodat, tenglikka va umumiy tinchlikka asoslangan jamiyat qurishga sarflanishi lozim.
Franchesko Petrarkani (1304-1374) ko‘pincha "birinchi gumanist", "gumanizmning otasi" deb atashadi. U "abadiylik"ni Dantedan farqli ravishda umuman inkor etadi. Petrarkani ko‘proq insonning ichki, axloqiy masalalari qiziqtiradi. "Mening sirim" falsafiy dialogida u insondagi ichki ziddiyatlarning qanchalik murakkabligini ochib beradi va uni engib o‘tishning yo‘llarini ko‘rsatadi. Petrarkaning ijodi realligi, inson xursandchiliklari va azoblarini chuqur tushunishi bilan ajralab turadi.
Piko della Mirandola (1463-1495)dunyoni panteistik tushungan. Dunyo ierarxiya tarzida tuzilgan: u farishtalar, osmoniy, elementar sferalardan tashkil topgan. Hissiy dunyo "hechnima"dan emas, balki oliy, ammo "tanasiz" ibtido bo‘lmish "xaos"dan vujudga kelgan, unga esa o‘z navbatida xudo "turtki bergan". Dunyo o‘zining mavjud ziddiyatlari va garmoniyasi bilan go‘zaldir. Uning ziddiyatliligi shundaki, bir tomondan u xudodan tashqaridadir, ikkinchi tomondan esa – uning vujudga kelishi ilohiydir. Xudo tabiatdan tashqarida mavjud emas, u doimo tabiatda amal qiladi. Buni panteistik ruhda tushunmaslik kerak. Pikoning nazarida xudo dunyo mohiyatining nihoyasi, cho‘qqisi sifatida tushunilgan.
Piko "yolg‘on" fan hisoblanmish "payg‘ambarlik astrologiya"sini tanqid qiladi. U fanlarni o‘rganishdan maqsad amaliy va foydali bo‘lmog‘i lozim, deydi. U insonning taqdirini yulduzlarning g‘ayritabiiy to‘plami belgilamaydi, taqdir inson tomonidan amalga oshiriladigan erkin faoliyatning natijasidir, deydi. Piko "Insonning qadri haqida"gi asarida inson o‘ziga xos mikrokosmosdir, uni neaplatonchilarning uch "gorizontal" dunyosi (elementar, osmoniy, farishtalar) bilan tenglashtirmaslik kerak, chunki u ana shu dunyolarning barchasi orqali vertikal ravishda o‘tadi, deydi. Inson o‘z shaxsini o‘zi qaror toptirish, o‘z hayotini o‘z irodasi bilan erkin va maqsadlariga muvofiq belgilash huquqiga ega. SHunday qilib inson tabiatning boshqa qismlaridan farq qiladi va o‘z "ilohiy etukligi" sari boradi. Inson o‘z baxtining yaratuvchisidir. SHunday qilib, Piko insonni dunyoning markaziga qo‘yadi. Inson tabiati hayvonot dunyosi tabiatidan faqli holda yuqori darajada tashkil topgan, etukroq; inson "ilohiy" etuklikka intila oladigan mavjudotdir. Bunday holat tug‘ma emas, balki uni inson harakati vujudga keltiradi.
Makiavelli (1469-1527) “Hukmdor” asarida hokimiyatni ushlab turish vositasi sifatida talqin etiladigan siyosatdagi muvaffaqiyatlar va mag‘lubiyatlarning sabablarini ko‘rib chiqadi. U mutlaq monarxiyaning himoyachisi bo‘lsa-da, aksariyat fikrlarida boshqaruvning respublikacha shakli himoyachisi sifatida ish tutadi. Uning fikricha, faqat siyosiy natijalargina muhimdir. Maqsad hokimiyatni egallash, so‘ngra esa uni tutib turishdan iboratdir. Boshqa hamma narsa, shu jumladan, axloq va din ham vosita hisoblanadi.
Makiavelli insonning xudbinligi to‘g‘risidagi shartga asoslanadi. Insonning boylik va hokimiyatga intilishi cheksizdir. Biroq resurslarning cheklanganligi sababli nizolar kelib chiqadi. Davlat individning boshqa individlar tomonidan tajovuzkorlik qilinishidan himoyaga muhtojligiga asoslanadi. Qonunni himoya qilib turadigan kuch bo‘lmasa, anarxiya vujudga keladi. Binobarin, insonlarning havfsizligini ta’minlash uchun kuchli hukmdor zarur. Makiavelli inson mohiyatining falsafiy tahliliga berilmasdan, bunday qoidalarni muqarrar qoidalar sifatida ko‘rib chiqadi. Hukmdor hamma insonlar zolim insonlardir, degan qoidaga asoslanishi kerak. U mabodo hokimiyatni saqlab qolishni hoxlasa, shu insonlarning hayoti va mol-mulkini himoya qilishni istasa, berahm va surbet bo‘lishi kerak.
Makiavelli muayyan ma’noda axloq bilan siyosat o‘rtasida tafovut o‘tkazadi. U, bir tomondan, erishishga arziydigan maqsadlarni farqlaydi va boshqa tomondan, o‘z-o‘zicha yaxshi ham, yomon ham bo‘lmagan, lekin ana shu maqsadlarni amalga oshirishda ko‘proq yoki kamroq samarali bo‘lgan siyosiy vositalarni farqlab o‘tadi.
Makiavellida shuningdekhukmdorlarning jamiyatni yaxshiroq boshqarishga ko‘maklashadigan empirik ijtimoiy fan g‘oyasini ham uchratish mumkin.