O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

2. Asosiy bilish jarayonlari, uning qonuniyatlari, 
tarkibi va o‘ziga xosligi 
Diqqat va uning turlari, xususiyatlari. Diqqat – kishi faoliyati-
ning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o‘quv faoliyati samarador-
ligining muhim va zarur sharti. Bilish jarayonlari kechishining eng 
muhim xususiyati uning tanlaydigan, yo‘naltirilgan shakldaligidan 
iborat. Tevarak atrofdagi olamning ko‘plab ta’sirlari orasidan kishi 
hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadir 
fikr yuritadi, o‘ylaydi. Ongning bu xossasini uning diqqat kabi 
xususiyati bilan o‘zaro bog‘liq, deb hisoblaydilar.  
Diqqat individning emotsional, aqliy yoki harakatlantiruvchi 
faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning 
yo‘naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir.  
Diqqatni ma’lum obyektga qaratish uchun irodaviy kuch, g‘ayrat 
sarflash zarurati ishga tushayotgan paytda, binobarin, qiyinchiliklar 
paydo bo‘lganida, bilishga oid qiziqish susayganida va, shuningdek 
to‘siqlar mavjud bo‘lgan kezlarda aniq-ravshan namoyon bo‘ladi. 
Hosil bo‘lish xususiyatiga va amal qilish usullariga ko‘ra diqqat-
ning ikkita asosiy turi mavjud: 
1) ixtiyorsiz diqqat; 
2) ixtiyoriy diqqat. 
Ixtiyorsiz diqqat kishining anglashilgan niyatlari va maqsadlaridan 
mustasno tarzda hosil bo‘ladi va qo‘llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz 
diqqatning paydo bo‘lishi jismoniy, psixofiziologik va psixik omillar 
bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga muvofiq keladigan, uning 
uchun ahamiyatiga ega bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilar ixtiyorsiz diqqatni 
qo‘zg‘aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning o‘rni benihoya 
kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo‘lsa, 
diqqatning uzoq vaqt mobaynida to‘planib turishini taqozo etadi. 
Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yo‘nalganligiga ham bog‘liqdir. 
Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solina-
digan diqqat-e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida 
hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy diqqat agar kishi faoliyati jarayonida o‘z oldiga 
ma’lum bir vazifa qo‘ygan va harakat dasturini ongli tarzda ishlab 
chiqqan bo‘lsa yuz beradi.  
 
46

---

 
Ixtiyoriy diqqat diqqatning oliy turi sifatida mehnat jarayonida 
tarkib topadi. Ixtiyoriy diqqatning vazifasi psixik jarayonlarning ke-
chishini boshqarib turishdan iborat.  
Kishi aynan ana shu ixtiyoriy diqqatning mavjudligi tufayli xotira-
dan o‘zi uchun zarur ma’lumotlarni faol tarzda, tanlab «ajratib 
olish»ga, to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga, faoliyat jarayonida paydo 
bo‘ladigan vazifalarni amalga oshirishga layoqatli bo‘ladi.  
Diqqatni kuchli qo‘zg‘atuvchilar baland ovoz, yorqin nur va 
bo‘yoq, kuchli hid jalb etadi. 
Diqqatning taqsimlanishi ikki va undan ko‘proq faoliyat turlari-
ning (bir qancha harakatlarning) bir vaqtning o‘zida muvaffaqiyatli 
bajarish imkoniyati bilan bog‘liq xususiyat. Diqqatning yuksak daraja-
da taqsimlanishi – ko‘pgina hozirgi zamon mehnat turlari 
muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Masalan, 
operatorlar, ko‘plab dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilari 
va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi. 
Diqqatning ko‘chishi ma’lum obyektning bir faoliyatdan ikkinchi 
bir faoliyatga, bir obyektdan ikkinchi bir obyektga, bir harakatdan 
ikkinchi bir harakatga o‘tishida namoyon bo‘ladi. Diqqatning ko‘chi-
shi yo ongli ravishdagi xulq-atvorga, faoliyatning talablariga yoki 
o‘zgarib ketayotgan shart-sharoitlarga muvofiq tarzda yangi faoliyatga 
kirishish zaruratiga bog‘liq bo‘ladi.  
Faqat obyektlar va jarayonlar o‘zgarib, faoliyat esa uzoq vaqt da-
vomida o‘zgarmasdan qolgan hollarda diqqatning barqarorligi doirasi-
da uning ko‘chishi yuz beradi. Bunday ko‘chish uzoq davom etadigan 
ish paytida charchashning oldini oladi va shu bilan diqqatning 
barqarorligini oshiradi. Lekin bu tez-tez takrorlanavermasligi lozim, 
aks holda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxo-
tirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga 
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo‘linib turishida na-
moyon bo‘lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko‘rinishi ko‘pincha 
ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlik-
ning sabablaridan biri hisoblanadi. Parishonxotirlikni keltirib chiqa-
ruvchi sabablar nimalardan iborat? Parishonxotirlik shaxsning barqa-
ror xislati sifatida ixtiyoriy diqqat sustligining ko‘rsatkichi hisoblanadi 
va u noto‘g‘ri tarbiya natijasida bo‘lishi mumkin. Bunday pari-
 
47

---

 
shonxotirlikka qarshi, avvalo, shaxsda irodaviy fazilatlarni shakllan-
tirish yo‘li bilan kurash olib borish kerak. 
Tevarak atrofdagi olamning boyligi haqida, tovushlar va ranglar, 
hidlar va harorat, miqdor va ko‘plab boshqa narsalar to‘g‘risida biz 
sezgi organlari tufayli bilamiz. Kishi sezgi a’zolari yordamida tashqi 
va ichki muhitning holati haqida rang-barang axborot olib turadi.