O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

XVII asr. Fransiya qiroli Lyudovik XIII huzuridagi vazir kardinal 
Rishelye dunyoda birinchi bo‘lib shifrlash xizmatini tashkil etgan.
Lord Frensis Bekon (1562–1626) birinchi bo‘lib harflarni 5 qiymatli 
ikkilik kod bilan belgilagan: A= 00001, V =00010, ... va hokazo. Bekon bu 
kodlarga qayta ishlov bermagan, shuning uchun bunday yashirish usuli 
mustahkam bo‘lmagan. Uch asrdan so‘ng, bu kodlash tamoyili elektr va 
elektron aloqada asos qilib olindi. Bunda Morze va Bodo kodlarini, 2-sonli 
xalqaro telegraf kodini, ASCII kodini, eslash ham o‘rinli, chunki ular ham 
oddiy almashtirish asosida yaratilgan.
XVII asrda lug‘atli shifrlar ixtiro etilgan. Shifrlashda ochiq matn 
harflari ikkita son bilan belgilangan. Bunda keng tarqalgan kitoblardan biri 
olinib, shifrlanuvchi harf kitobning ma’lum betidagi qator nomeri va harf 
nomeriga almashtirilgan. Bu tizim mustahkam shifrlash usuli hisoblanadi, 
lekin undan foydalanish qulay emas. Shu bilan birga, kitob raqib qo‘liga 
tushib qolishi ehtimolidan holi emas.
Ma’lumki, kriptografik vositalar hozirgi vaqtgacha asosan davlat 
sirlarini himoya qilishga qaratilgan edi, shuning uchun bu vositalar maxsus 
organlar tomonidan yaratilgan. Bunda yuqori kriptomustahkamlikka ega 
bo‘lgan kriptotizimlar qo‘lla nilgan, bu esa katta xarajatlarni talab qilgan. 
Oxirgi yillarda ma’lumotlarni kriptografik o‘zgartirishning yangi usullari 
intensiv ishlab chiqilmoqda, ular an’anaviy qo‘lla nishiga qaraganda 
kengroq sohalarga tatbiq etilmoqda. 
Avtomatlashtirilgan tizimlarda ma’lumotlar himoyasining kriptografik 
usullari hisoblash texnikasi vositalarida qayta ishlanayotgan yoki har xil 
turdagi saqlash qurilmalarida saqlanayotgan ma’lumotlarni himoyalashda, 
shuningdek aloqa liniyalari orqali tizim elementlariga uzatilayotgan 
ma’lumotlarni himoyalashda qo‘lla niladi. Hozirgi vaqtda ko‘plab har xil 

---

61 
shifrlash usullari ishlab chiqilgan va ularni qo‘lla shning nazariy va amaliy 
asoslari yaratilgan. 
Axborot tizimlarida kriptografik usullar keng qo‘lla nilmoqda. Chunki 
kompyuter tarmoqlari, jumladan Internet jadal rivojlanmoqda. Tarmoq 
orqali davlat, harbiy, tijorat va xususiy tasnifga ega katta hajmdagi 
ma’lumotlar uzatilmoqda. Bu ma’lumotlarga begona shaxslarning kirishi 
mumkin emas. Shu bilan birga, yuqori quvvatli kompyuterlarning, tarmoq 
va neyron hisoblash texnologiyalarining paydo bo‘lishi avval o‘ta 
mustahkam, amalda yechimi yo‘q deb hisoblangan kriptografik tizimlarni 
obro‘sizlantirdi. Bu esa zamonaviy kriptografik usullardan foydalanish 
o‘ta dolzarb ekanligini anglatadi. 
Zamonaviy kriptografiya axborot xavfsizligining konfedensiallik, 
butunlik, autentifikatsiya va tomonlarning mualliflikni inkor etolmasliklari 
muammolarini hal etuvchi bilim sohasi hisoblanadi.
Konfedensiallikni ta’minlash deganda axborot bilan tanishish huquqi 
bo‘lmagan shaxslardan bu axborotni himoyalash tushuniladi. 
Raqib tomonidan nazoratda bo‘lgan aloqa kanali orqali uzatiladigan 
xabarning konfedensialligini ta’minlash muammosi kriptografiyaning 
an’anaviy masalalaridan hisoblanadi. Oddiy holda bu muammo uchta 
subyekt (tomonlar)ning o‘zaro munosabati sifatida bayon etiladi. Axborot 
egasi (jo‘natuvchi), raqibdan himoya qilish maqsadida, ochiq kanal orqali 
qabul qiluvchiga yuborilayotgan ochiq ma’lumotni o‘zgartiradi, ya’ni 
shifrlaydi. 
Uzatilayotgan xabar ma’nosi bilan tanishish huquqi yo‘q subyekt 
raqibni anglatadi. Deshifrlash bilan shug‘ullanuvchi kriptotahlilchi ham 
raqib sifatida qaralishi mumkin. Olingan xabarni haqiqiy qabul qiluvchi 
deshifrlaydi. Raqib esa himoyalangan xabarga egalik qilmoqchi bo‘ladi, 
uning harakati hujum hisoblanadi. Hujum faol yoki sust bo‘lishi mumkin. 
Sust hujum yashirin eshitish, trafikni tahlil qilish, shifrlangan xabarni 
qo‘lga kiritish, deshifrovka qilish, ya’ni himoyani «sindirish»ga qaratilgan 

---

62 
harakatlar hisoblanadi. Faol hujumda raqib xabarni uzatish jarayonini 
to‘xtatib qo‘yishi, qalbaki xabarlar yuborishi yoki shifrlab uzatilayotgan 
xabarni modifikatsiya qilishi mumkin. Bu faol harakatlar mos ravishda 
imitatsiya qilishga va almashtirib qo‘yishga urinish hisoblanadi.
Kalit shifrlashning asosiy elementi bo‘lib, berilgan xabarni 
shifrlashdagi almashtirishlar u orqali amalga oshiriladi. Odatda, kalit harf 
va sonlarning biror-bir ketma-ketligidan iborat bo‘ladi. 
Har bir almashtirish kalit bilan bir qiymatli aniqlanadi va biror 
kriptografik algoritm orqali amalga oshiriladi. Shifrlashda bir kriptografik 
algoritm har xil rejimlarda qo‘lla nishi mumkin. Shu tarzda har xil 
shifrlash usullari (oddiy almashtirish, gammalash va boshqalar) amalga 
oshiriladi. Har bir rejimning afzallik va kamchilik tomonlari mavjud. 
Shuning uchun rejimni tanlash konkret holatga bog‘liq. Deshifrlashdagi 
kriptografik algoritm, umumiy holda, shifrlashdagi algoritmdan farq qilishi 
mumkin. Bu holatda shifrlashdagi va deshifrovka qilishdagi kalitlar ham 
mos tushmasligi mumkin. Shifrlovchi va deshifrovka qiluvchi algoritmlar 
juftligini kriptotizim, bu algoritmlarni amalga oshiruvchi qurilmani 
shifrovchi texnika deyiladi. 
Barcha holatlarga mos yagona shifr yo‘q. Shifrlash usulini, ya’ni 
kriptografik algoritm va undan foydalanish rejimini tanlash uzatilayotgan 
axborotning xususiyatiga (qiymatiga, hajmiga, tasvirlash usuliga, zaruriy 
uzatish tezligiga va boshqalar) hamda axborot egasining axborotni himoya 
qilish imkoniyatiga (qo‘llanilayotgan texnik vositalarining narxiga, qo‘lla 
shining qulayligiga, ishlashining ishonchligiga va boshqalar) bog‘liq. 
Himoyalanadigan axborot turli-tuman shakllarga (matnli, tovushli, rasmli 
va boshqalar) ega bo‘lishi mumkin. Har bir shaklning o‘ziga xos 
xususiyatlari mavjud bo‘lib, shifrlash usulini tanlashda uni inobatga olish 
kerak. Shifrlangan axborotning hajmi, uni talab etilgan tezlikda uzatish 
hamda aloqa kanalining har xil xalaqit beruvchi shovqinlardan 
himoyalanganligi katta ahamiyatga ega. Bularning barchasi kriptografik 
algoritmni tanlashda va himoyalangan aloqani tashkil etishda muhim rol 
o‘ynaydi. 
Butunlikni ta’minlash deganda axborotni ruxsatsiz o‘zgartirib 
bo‘lmasligining kafolati tushuniladi. Butunlikni kafolatlash uchun 
ma’lumotlar bo‘yicha biron-bir o‘zgartirishlarni amalga oshirishni 
aniqlaydigan sodda va ishonchli mezon bo‘lishi kerak. Bu o‘zgartirishlar 
matnni o‘chirish, almashtirish, yangisini qo‘yish orqali amalga oshirilishi 
mumkin. 
Autentifikatsiyalashni ta’minlash axborotli o‘zaro munosabat 
jarayonida axborotning o‘zini va tomonlarning haqiqiyligini tasdiqlash 

---

63 
usullarini ishlab chiqishni anglatadi. Aloqa kanali orqali uzatilayotgan 
axborot manbasi, yaratilgan sanasi, tashkil etuvchi ma’lumotlari, uzatish 
sanasi va shu kabilar bilan auditenfikatsiya qilinishi kerak. 
Mualliflikni inkor etolmaslikni ta’minlash bu subyektlar tomonidan 
amalga oshirilgan harakatlarni tan olmaslik holati mumkinligini oldini 
oladi. 
Kriptografik faoliyatning tasnifi. ko‘pgina kriptografik himoya 
usullarini qo‘lla shda biror-bir axborot almashish zaruriyati vujudga 
keladi. Masalan, axborot-telekommunikatsiya tizimi obyektlarini 
auditentifikatsiya qilish identifikatsiyalovchi va autentifikatsiyalovchi 
axborotlar almashinuvi orqali amalga oshadi. Umumiy holda, bunday 
tizimlar obyektlari (subyektlari)ning o‘zaro munosabati ma’lum bir 
kelishuvlar (protokollar)ga rioya etilgan holda bo‘ladi. Obyekt 
(subyekt)larning ma’lum bir maqsadga erishish uchun ketma-ket 
bajaradigan amalini formal jihatdan protokol deyish mumkin. qo‘yilgan 
maqsad protokolning tuzilishini va qo‘lla sh xususiyatini belgilaydi. 
Kriptologiya ikki yo‘nalishdan: kriptografiya va kriptotahlildan iborat. 
Kriptotahlil kriptografiyaga teskari bo‘lib, unda kalitni bilmasdan turib 
axborotni deshifrlash amalga oshiriladi.