O`zbekiston respublikasi jismoniy tarbiya va sport vazirligi o`zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti jismoniy tarbiya, sport nazariyasi va uslubiyati

Usullar: Muvofiqlashtirish layoqatini rivojlantirish uchun odatda vosita ko`nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishda foydalaniladigan usullar qo`llaniladi: yaxlit mashqlar, ajratilgan mashqlar, standart mashqlar, o`zgaruvchan mashqlar, o`yin va raqobat.
Muvofiqlashtirish layoqatini shakllantirishning eng samarali usullari vosita harakatlarining bajarilish sharoitlari va xususiyatlarining o`zgaruvchanligini ta`minlaydigan usullardir. Ular ikkita asosiy versiyada taqdim etilishi mumkin: qat`iy tartibga solinadigan va qat`iy tartibga solinmaydigan o`zgaruvchanlik usullari.
Qat`iy tartibga solinadigan o`zgaruvchanlik metodlarida o`quv uslublarining 3 guruhi mavjud:
1-guruh - individual xususiyatlarni yoki odatdagi vosita harakatlarining to`liq shaklini qat`iy belgilangan o`zgartirish usullari:
a) harakat yo`nalishi o`zgarishi (harakat qilish yo`nalishi o`zgargan holda to`pni olib yugurish yoki chang`i uchish mashqlari va hk);
b) kuch tarkibiy qismlarining o`zgarishi (turli xil massalarni o`qqa tutishda masofa va nishonga uloqtirish, joydan uzunlikka yoki balandlikka sakrash, va boshqalar);
v) harakatlar tezligi yoki sur`atlarining o`zgarishi (umumiy rivojlanish mashqlarini odatdagi, tezlashtirilgan va sekinlashtirilgan sur`atlarda bajarish, yuqori tezlikda yugurish bilan uzun yoki baland sakrash, savatga g`ayrioddiy sur`atda otish, va boshqalar);
d) harakatlar ritmining o`zgarishi (uzun yoki baland sakrashda yugurish, kichik to`p yoki nayza tashlash, basketbol yoki qo`l to`pi bilan o`ynash va boshqalar);
e) boshlang`ich pozitsiyalarni o`zgartirish (tik turish, yotish, o`tirish va hokazo holatida umumiy rivojlanish va maxsus tayyorgarlik mashg`ulotlarini bajarish; harakat yo`nalishi bo`yicha oldinga, orqaga, yon tomonga yugurish va hokazo.
f) oxirgi pozitsiyalarning o`zgarishi (to`pni turgan holda yuqoriga uloqtirish,
qo`lga olish, o`tirish, to`pni yuqoriga uloqtirib qo`lga olish, tik turish, to`pni yuqoridan uloqtiring yotish va ushlash, o`tirish yoki tik turish va boshqalar);
g) mashq bajariladigan fazoviy chegaralarni o`zgartirish (qisqargan maydonda o`yin mashqlari, disklarni otish, qisqargan doiradan yadroni uloqtirish, mashqlarni muvozanat bo`yicha bajarish);
h) harakatni bajarish uslubining o`zgarishi (sakrash texnikasining turli xil versiyalaridan foydalanganda balandlikka va uzunlikka sakrash texnikani maqsadli ravishda o`zlashtirish, to`pni otish yoki uzatish texnikasini takomillashtirish va boshqalar).
2-guruh - g`ayrioddiy kombinatsiyalarda tanish motorli harakatlarni bajarish usullari:
a) odatiy harakatlarning qo`shimcha harakatlar bilan murakkablashishi (to`pni oldinga qarsaklar bilan ushlash, aylanish, sakrash bilan aylantirish va hk.; qo`nishdan oldin qo`shimcha burilishlar bilan, qo`llarni bosib, oldinga mahkam bosish va hk.) qo`llarning bir vaqtning o`zida harakatlanishi va boshqalar;
b) vosita harakatlarining kombinatsiyasi (mashqlarni individual ravishda o`zlashtirilgan umumiy rivojlanish mashqlarini obyektsiz yoki obyektlar bilan harakatda bajariladigan yangi kombinatsiyaga birlashtirish, yaxshi o`zlashtirilgan elementlarini yangi kombinatsiyaga qo`shish, yangi o`rganilgan jang san`ati yoki o`yin texnikasini allaqachon o`rganilgan texnik yoki texnik tarkibiga kiritish, taktik harakatlar va boshqalar);
v) oyna mashqlari (yugurish bilan balandlik va uzunlikka sakrashda oyoqlarni almashtirish, “yetakchi” bo`lmagan qo`l bilan o`q otish, qadam tashlash, boshqa oyoqdan boshlab o`tirish va otish "yetakchi bo`lmagan" qo`l bilan tortishish va boshqalar).
3-guruh - o`zgaruvchanlik yo`nalishi va chegaralarini qat`iy tartibga soluvchi tashqi sharoitlarni kiritish usullari:
a) zudlik bilan harakatlarni o`zgartirishni talab qiladigan turli xil signal stimulyatorlaridan foydalanish (audio yoki vizual signal bo`yicha mashqlarni bajarish tezligini yoki sur`atini o`zgartirish, hujumdan ovoz signalidagi himoya harakatlariga tez o`tish va hokazo);
b) yugurish mashqlari yordamida harakatlarning murakkablashishi (ikki yoki bir qo`l bilan bir xil va turli xil og`irlikdagi ikkita to`p bilan sakrash va boshqalar);
v) vestibulyar apparatni tirnash xususiyati keltirib chiqarganidan keyin o`zlashtirilgan motorli harakatlarni bajarish (suzish, aylanish va hk. dan keyin darhol muvozanatdagi mashqlar, akrobatik suzish yoki aylanishdan so`ng halqaga yoki driblingga tayanish va hk);
d) jismoniy harakatlardan keyin yoki charchoq fonida vosita harakatlarining texnikasini takomillashtirish (charchoq fonida chang`i sporti, muzda konkida yurish texnikasini takomillashtirish, har bir sermahsul o`yin topshirig`idan keyin basketbolda bir qator erkin to`p tashlashni amalga oshirish va hk);
e) vizual nazoratni cheklaydigan yoki istisno etadigan sharoitlarda mashqlarni bajarish (maxsus ko`zoynakli holda to`pni halqaga uzatish, umumiy rivojlanish mashqlari va ko`zlari yopiq holda muvozanatdagi mashqlar, bir joydan ma`lum masofaga uzoq sakrash va otish va boshqalar);
f) jang san`atlari va sport o`yinlarida sherikning aniq oldindan belgilangan qarshi choralarini joriy qilish (qo`riqchining o`ng yoki chap tomoniga o`tish, sport o`yinlarida oldindan kelishilgan individual, guruh yoki jamoaga hujum qilish va himoyaviy taktik harakatlar, jang san`atlarida ilgari qabul qilingan va kelishilgan taktikalar va boshqalar).
Qattiq tartibga solinmaydigan o`zgaruvchanlik usullari quyidagi taxminiy texnikalarni o`z ichiga oladi:
a) atrof-muhitning g`ayrioddiy sharoitlaridan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan o`zgaruvchanlik (qo`pol va notanish joylarda yugurish, chang`i sporti, velosipedda yurish va hk., qor, muz, o`rmonda yugurish va hk, texnikaviy, g`ayrioddiy sharoitlarda taktik harakatlar va voleybol, basketbol, qo`l to`pi, futbol o`ynash, kabi mashqlarni bajarish, va boshqalar);
b) mashg`ulotlarda g`ayrioddiy qobiqlar, jihozlar, jihozlardan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan o`zgaruvchanlik (turli to`plar bilan o`ynashning texnik usullari; bar, arqon, elastik tasma, to`siq va hk, notanish qobiqlarda gimnastika mashqlari va boshqalar);
v) yakka, guruh yoki jamoaga qarshi hujum qilish va raqiblar yoki sheriklarning qat`iy tartibga solinmagan o`zaro munosabatlari sharoitida mudofaa taktik harakatlarini bajarish. Bu erkin taktik o`zgaruvchanlik deb ataladi (amaliy texnik va taktik shovqinlar, mustaqil va o`quv o`yinlari jarayonida yuzaga keladigan kombinatsiyalar, turli xil raqiblar va sheriklar bilan har xil taktik shovqinlarni amalga oshirish, kurashda erkin kurash o`tkazish va boshqalar);
d) o`yin va raqobatbardosh usullardan foydalanish bilan bog`liq o`yin o`zgaruvchanligi. Bu motor faoliyatida raqobat deb atash mumkin (akrobatlar, gimnastikachilar, suvda va trambolinda sakrash uchun yangi harakatlar va ligamentlar yaratishning o`ziga xos raqobati va boshqalar. “Tezkor o`yin” - fartlek; individual, guruh va jamoaga yangi imkoniyatlar yaratish san`atidagi o`yin raqobati. sport o`yinlaridagi taktik harakatlar: gimnastika asboblari bo`yicha mashqlar, sheriklar bilan belgilangan musobaqada va boshqalar).