O‘zbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi

II BOB ESHITISHIDA NUQSONI BO’LGAN O‘QUVCHILARNING NUTQINI KORREKSIYALASHDA SAHNALASHTIRILGAN O‘YINLARNING AHAMIYATI
2.1 Eshitishida nuqsoni bòlgan bolalarda nutqdan foydalanishda sahnalashtirilgan o‘yinlarning olib borilishi
Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning og‘zaki nutqni muloqot quroli sifatida shakllantirish maxsus tashkil etilgan ta’lim-tarbiya tizimining bosh maqsadi sanaladi. Og‘zaki nutqni mustaqil qo‘llashga o‘rgatish ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi. Birinchi yo‘l, butun o‘quv tarbiyaviy jarayon davomida o‘qituvchi nutqini eshitish va eshituv — ko‘rish asosida idrok etish bilan amalga oshadi. Bu holatda talaffuz malakalarini shakllantirish maxsus o‘qitishlarsiz informal tarzda amalga oshiriladi. Talaffuzga o‘rgatish informal yo’li — nutq harakat organlarini faollashtirishga xizmat qiladi, bazi talaffuz malakalarini egallashga zamin yaratadi. O‘qituvchi o‘z diqqatini nafaqat bolaning nutq tovushlari talaffuziga emas, balki ovoziga, bolalar nafasiga, nutqning bog‘liqligiga qaratadi. Ushbu ishda katta yordamni ovoz kuchaytirgich apparatlari ko‘rsatadi, ular o‘quvchilarga o‘qituvchi nutqni qabul qilish imkonini beradi. O‘qituvchi bilan birga barcha materialni ko‘rish, eshitish orqali qabul qilib bolalarni gapirishga doimiy undash nafaqat ularning nutqiy apparatini faollashtiradi, balki ularda og‘zaki nutqni qo‘llashning doimiy malakasini tarbiyalaydi. Eshituvchi bola atrofdagilar nutqini eshituv analizatori orqali qabul qiladi, yuzning ifoda harakatlari va mimikasi, imo-ishoralarni anglash imkonini beruvchi ko‘rish analizatori yordamida ma’lumotini to‘ldiradi.
So‘zlarni, gaplarni bir necha takrorlash ta’sirida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda fonematik eshituvni tovush analiz va sintezning yuqori shakli rivojlanadi. Bola ona tilining fonemalarini farqlash, ayrim so‘zlar, gaplarning tushunish, farqlashga o‘rganadi. Bola ilk yoshida eshituvni yo‘qotsa, og‘zaki nutqni idrok etishda ko‘ruv analiztori muhim o‘rin tutadi. Bunda taktil vibratsion, harakat, eshitish qoldig‘i kabi sezgilar yordamchi ro’lga ega bo‘ladi. F.F.Rau, V.I.Beltyukov tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalari taxlili ko‘rsatishicha kar bola unga qaratilgan nutqni ko‘rish yordamida qabul qilish, labdan o‘qishga o‘rgatish mumkin. Labdan o‘qish murakkab ruhiy jarayon bo‘lib, nutqiy apparat harakatlari ko‘rish analizatori yordamida idrok etish asosiga qurilgan bo‘ladi. Nutqni eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalar tomonidan idrok etish, passiv nutqning o‘ziga xos shaklidir. Labdan o’qish jarayoni kar, zaif eshituvchi bolalarda, kech kar bo‘lganlarda labdan o‘qish jarayoni turlicha kechadi. U kar bolada ko‘ruv idroklariga tayanadi. Zaif eshituvchi bolalarda eshitish darajasiga ko‘ra bu jarayon nutqni eshitish orqali qabul qilishdan past turadi yoki yordamchi vosita sifatida qo‘llanilishi mumkin. Kech kar bo‘lgan bola labdan o‘qishni qiyinlik bilan o‘rganadi. Lekin uni labdan o‘qishga o‘rgatish kar bolada mavjud nutqni saqlab qolish, unga o‘qish, boshqalar bilan muloqotga kirish imkonini beradi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish muammosining dolzarbligi umuman nutqning rivojlanish sur’atining oshishi bilan bog‘liq. Bolalar jamoalarida ijobiy munosabatda bo‘lishlari uchun umumiy nutq madaniyatini oshirishlari, ijodiy salohiyatlarini ochib berishlari kerak.
Zaif eshituvch o‘quvchilarda teatr studiyasini tashkil etish g‘oyasiga asoslangan holda teatr faoliyatining bolaning aqliy rivojlanishiga ta’siri xalq tajribasiga asoslanadi. Folklor o‘zining barcha ko‘rinishlarida bolalarga katta darajada ijobiy hissiy ta’sir ko'rsatadi. Ta’lim va tarbiya jarayonida jamoaviy teatr va o‘yin spektakllaridan foydalanishning pedagogik maqsadga muvofiqligi, ular bolani ijodiy faoliyatga jalb qilish orqali nutqni rivojlantirish tezligini oshirishga imkon berishi bilan izohlanadi. Bolalarda o‘ziga xos o‘yinga, ya’ni teatrlashtirilgan o‘yinga bo‘lgan ehtiyojning paydo bo‘lishida syujetli rolli o‘yin muhim ro’l o‘ynaydi. Markazlashtirilgan o‘yinning o‘ziga xos xususiyati shundaki, vaqt o‘tishi bilan bolalar o‘yinlarida faqat kattalar faoliyati tasviridan qoniqmaydilar, ularni adabiy asarlardan ilhomlangan yangi o‘yinlar olib keta boshlaydi. Bunday o‘yinlar o‘tish davri bo‘lib, ular dramatizatsiya elementlarini ichiga oladi. Ammo shu bilan birga, bu yerda matn teatrlashtirilgan o‘yinga qaraganda erkinroq qo‘llaniladi. Chunki bolalarni o‘ynagan rollarning ifodaliligi emas, balki syujetning o‘zi, uning haqqoniy tasviri qiziqtiradi.
Shunday qilib, markazlashtirilgan o‘yin o‘zining keyingi rivojlanishini oladigan tramplinning bir turi bo'lgan rolli o‘yindir. Ikkala turdagi o‘yinlar parallel ravishda rivojlanadi. Ammo rolli o‘yin 5-6 yoshli bolalarda, teatrlashtirilgan - 6-7 yoshli bolalarda ozining eng yuqori cho'qqisiga yetadi.
Tadqiqotchilar rolli va teatrlashtirilgan o‘yinlarning yaqinligini ta’kidlaydilar. Shu bilan birga, ba’zi farqlar mavjud. Rolli o‘yinda bolalar hayotda olgan taassurotlarini aks ettiradilar. Bolaning og‘zaki nutqini rivojlantirish va uning boyligini boyitish vositasi sifatida o‘yinchoqlardan foydalanish tez samara beradi. O‘yinchoq bolada lug‘atni mustahkamlash va faollashtirish imkoniyatini yaratadi, yangi so‘zlarning manbai bo‘lib xizmat qiladi. O‘yinchoq bolada faqat ijobiy his-tuyg‘ularni, gapirishga bo‘lgan istakni uyg‘otadi. Bolaning tasvirlash va hikoya qilishga bo‘lgan qiziqishi orqali bilimlari ortib boradi.
Eshitish qobiliyati past maktab o‘quvchilarining og‘zaki nutqini sahnalashtirilgan o‘yinlar orqali rivojlantirish o‘yin faoliyatida eshitish qobiliyati zaif eshituvchi maktab o‘quvchilarining og‘zaki nutqini rivojlantirish
Kar va zaif eshitadigan maktab o'quvchilarida nutqni eshitish va og‘zaki nutqning talaffuz tomonini shakllantirish. Kar va eshitmaydigan maktab o‘quvchilarinida didaktik o‘yin materialidan foydalanish dolzarbdir, chunki ushbu toifadagi bolalarda o‘yin faoliyati uzoq vaqt davomida yetakchi bo‘lib qoladi, o‘yin vaziyatlari o‘quv motivatsiyasiga yordam beradi va o‘quv materialini idrok etishni osonlashtiradi. O‘quvchilarga so‘z va tasvir, so‘z va harakat o’rtasidagi bog‘lanishni o‘rnatishda yordam beradigan vizualizatsiyadan foydalanish alohida ahamiyatga ega; axborotni idrok etish va yodlash sifatini yaxshilaydi; eshitish idrokini tuzatish uchun qulay sharoitlar yaratish; kuzatish, fikrlash va og‘zaki nutqni rivojlantirish; sinflarga hissiy munosabatni shakllantirish. O‘quvchilar e’tiboriga “Teremok” didaktik qo‘llanmasidan kar va eshitmaydigan maktab o‘quvchilarida nutqni eshitish va og'zaki nutqning talaffuz tomonini shakllantirish bo'yicha individual sinflarda foydalanish tajribasini taqdim etaman. Ushbu qo'llanma ayiqli ajoyib uy, kungaboqar bilan o'ralgan panjara va uyning boshqa aholisi - qurbaqa, sichqoncha, quyon, bo'ri va tulki tasvirlari bilan ikki tomonlama rasmlar to'plamidan iborat. O‘zimiz tomonidan tayyorlangan nutq materiallari bilan planshetlar sifatida. Har ikki tarafdagi plitalarga hayvonlarning nomlari yozilgan; savollar: “Kim bor?” “Kimsan?” “Sen kimsan?” “Sen kimsan?” “Uyda kim yashaydi?”; bu savollarga javoblar: “Sichqoncha”; “Men sichqonman”; “Men sichqon-norushkaman”; “Qurbaqa”; “Baqa qurbaqa” va boshqalar. Barcha planshetlar qayd etilgan: to‘g‘ri talaffuz ularda orfoepiya me'yorlariga muvofiq qizil rangda ko'rsatilgan. Bolalar turli xil eshitish holatiga ega, ular orasida murakkab nuqsonli bolalar bor, shuning uchun nutq materialining murakkabligi har bir bolaning umumiy va nutq rivojlanish darajasiga bog‘liq. Tabletkalarni taqdim etayotganda men bolalarning vizual idrok etish imkoniyatlarini hisobga olaman, shuning uchun ular bir nechta nusxada turli o'lchamdagi shriftda tayyorlanadi. “Teremok” didaktik qo'llanmasi yordamida biz bolalar bilan hayvonlar bilan uchrashish holatlarini o‘ynaymiz, bunda qahramonlardan biri: “Siz kimsiz?” Deb savol beradi. yoki “Sen kimsan?”, ikkinchisi javob beradi. Javobning murakkabligi talabaning nutq qobiliyatiga bog‘liq. Men unga gapiradigan ertak hayvonlari, xuddi odamlar kabi, bir-biriga qarashlarini tushunaman. O‘quvchilar belgilar figuralarini magnit doskaga joylashtiradi va ularning yoniga savol-javob yozilgan belgilarni biriktiradi. Men o‘yinni “Teremok” qo‘llanmasi bilan maktab o‘quvchilarining eshitish idrokini rivojlantirish uchun ishlataman. Ularga dastlab eshitish-vizual idrok etish uchun taklif qilingan barcha nutq materiallari keyinchalik quloq orqali ishlab chiqiladi. “Teremok” qo‘llanmasi bilan o‘ynash har doim maktab o‘quvchilarida ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi, bu eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning hissiy sohasini rivojlantirish uchun juda muhimdir. O‘yinning barcha nutq materiallari yetarlicha yaxshi ishlab chiqilgan bo‘lsa, men undan maktab o‘quvchilari uchun boshqa tadbirlarni tashkil qilishda, masalan, rejissyorlik yoki rolli o‘yinda, ertak sahnalashda foydalanaman. Bu nutq boyligini to‘plash va kengaytirishga va olingan ko‘nikmalarni yangi vaziyatga o‘tkazishga yordam beradi. Ta'lim va tarbiyaning eng samarali shakli, ijtimoiy moslashuv - bu teatr faoliyati, chunki eshitish qobiliyati buzilgan bolalar vizual jihatdan ayniqsa sezgir: rasm mazmuniga, harakatga, tana tiliga va yuz ifodalariga. Teatr tadbirlarida qatnashib, bolalar tasvirlar, ranglar, tovushlar orqali atrofdagi dunyo bilan har xil rang-barangligi bilan tanishadilar va mohirona taqdim etilgan savollar ularni fikrlashga, tahlil qilishga, umumlashtirish va xulosalar qilishga majbur qiladi.Nutqni takomillashtirish teatr faoliyati bilan ham chambarchas bog‘liq, chunki qahramonlar replikalarining, bayonotlarining ifodaliligi ustida ishlash jarayonida bolaning nutq boyligi sezilmas tarzda shakllanadi, nutqining tovush madaniyati va intonatsiya tizimi yaxshilanadi. .
Badiiy obrazlar - personajlar, dizayn, musiqa - bularning barchasi birgalikda, maktabgacha yoshdagi bolaning konkret-majoziy tafakkuri tufayli unga ertaklar, teatrlashtirilgan o‘yinlar mazmunini osonroq, yaxshiroq va to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. Teatr o‘yinlarida bola rivojlanishining barcha ta'lim yo‘nalishlarining umumiy rivojlanish vazifalari hal qilinadi, bolalarning jismoniy, intellektual va shaxsiy fazilatlari shakllanadi. Teatr o‘yinlari bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, dunyoqarashini kengaytiradi va ular xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladi. Bolalar asarlarida tasviriy faoliyatda turli epizodlar, ertak syujetlari, alohida personajlarning haykaltarosh figuralari va butun sahnalarni tasvirlaydilar. Uskunani joylashtirishda xonaning maydonini, uning dizayni tabiati va uslubini hisobga olish kerak. Guruhdagi muhit bolaga tanlovini qilish imkoniyatini beradigan tarzda yaratilgan.
O‘qituvchining faol pozitsiyasi. Biroq, har xil atributlarni, teatr o‘yinlari uchun liboslarni, turli xil teatr turlarini (barmoq teatridan tortib to real o‘lchamdagi qo‘g‘irchoqlargacha) olish va ishlab chiqarish ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam bermaydi. Faqat kattalar ob'ektiv dunyoni maqsadli ravishda tashkil qilib, uning mohiyatini harakatlarida va bolalar bilan munosabatlarida ochib beradi: u atrof-muhitni “jonlantiradi”, uni bolaga tushunarli va qulay qiladi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda normal eshitish qobiliyatiga ega bo‘lgan bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan barcha turdagi teatrlashtirilgan o‘yinlardan foydalanish mumkin. Teatr o‘yinlari hissiy ekspressivlikning ertakchi usullariga qarab farqlanadi, ular orqali mavzu, sujet o‘ynaydi. Ular ikkita asosiy guruhga bo‘linadi: rejissyor o‘yinlari va dramatizatsiya o‘yinlari. Bolalar bog‘chasida rejissyorlik o‘yinlari stol usti, soya teatrlari, flanelograf teatrlarini ichiga oladi. Bu yerda bola yoki kattalar o‘zi qahramon emas, u sahnalarni yaratadi, o‘yinchoq qahramoni ro’lini o‘ynaydi - hajmli. U uning uchun harakat qiladi, intonatsiya, yuz ifodalari bilan (u uchun) tasvirlaydi. Bolaning pantomimasi cheklangan. Axir u sobit yoki harakatsiz figura, o‘yinchoq vazifasini bajaradi. Dramatizatsiyalar ijrochining harakatlariga asoslanadi, ularda qo‘g‘irchoqlari yoki barmoqlarga kiyiladigan belgilar ishlatilishi mumkin. Bunday holda, bola yoki kattalar o‘zini o‘zi o‘ynaydi, asosan ifoda vositalaridan - intonatsiyadan, yuz ifodalaridan, pantomimadan foydalanadi.