Oʻzbekiston respublikasi maktabgacha va xalq ta’lim vazirligi

Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Puni urushlarida chuqur o’rganish natijasida harbiy san’atning qadimgi davrlarda ham taraqqiy etib borishini ko’rishimiz mumkin. Mazkur kurs ishida asosiy e’tibor dastlabki harbiy ish shakllanishidan to yangi zamon davrigacha bo’lgan davr oralig’idagi G’arb mamlakatlarida harbiy san’at taraqqiyotining umumiy jihatlarini o’rganishga qaratilgan. Bundan ko’rinib turibdiki Qadimgi dunyo tarixida bo’lib o’tgan puni urushlaring qisman bo’lsa ham harbiy san’atning taraqqiy etganligini bilib olishimiz mumkin.
Tadqiqot ob’yekti. 3ta Puni urushlari boshlanish tarixi va ular haqida umumiy malumotlar, Birinchi va ikkinchi Puni urushlari, Uchinchi Puni urushining boshlanish sabablari va oqibatlari haqida atroflicha malumotlar to’plash va o’rganish.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu kurs ishi davriy chegaralanishda tuzub chiqildi. Quydagicha tasvirlandi. Dastlab puni urushlari haqida atroflicha malumotlar to’plab o’rganib chiqib, puni urushlari haqida umumiy malumotlar, uchta puni urushi tartib bilan ketma-ketlikda ular haqida boshlanish sabablari va uning oqibatlari haqida malumotlar berilgan.
Kurs ishining o'rganilganlik darajasi. Puni urishlari ko'plab o'sha davr tarixchilari va bugungi zamon olimlari tomonidan o'rganilgan.Xususan
Delbryuk.H ning "Siyosiy tarix doirasidagi harbiy san'at tarixi"¹,Elnitskiy L ning "VIII-III asrlarda Rimda quldorlikning paydo bo'lishi va rivojlanishi"², Mashkin N. A. ning "Punic Karfagenning so'nggi asri"³,Titus Livi ning "Shahar tashkil topganidan boshlab Rim tarixi"⁴ asari,Iskandariyalik Appian Rim tarixi asari⁵,Trans. yunon tilidan S. P. Kondratiyevlarning asari shular jumlasidandir.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.


I BOB PUNI URUSHLARI BOSHLANISHI VA JARAYONNING BORISHI
1.1. Birinchi va ikkinchi Puni urushlari
Apennin yarim orolida tashkil topgan Rim davlati miloddan avvalgi III asr o`rtalarigacha butun Italiyani istilo qilib, O`rta yer dengizi bo`ylarini ham o`ziga qaratib olish uchun yangi harakatlar boshladi.⁶Biroq bu zamonda O`rta yer dengizining g`arbiy qismida boshqa bir quldorlik davlati – Karfagen hukmronlik qilar edi.Karfagen Afrikaning shimoliy sohillari, Malta, Sardiniya, Korsika, Balear orollari, Sitsiliyaning g`arbiy qismini o`z ichiga olgan qadimiy quldorlik davlati edi. Karfagen bu quldorlik davlatining markaziy shahri bo`lgan. Bu shahar katta va o`ziga xos bo`lib, Shimoliy Afrika sohilidagi kichik yarim orolda joylashgan. Finikiyaning koloniyasi bo`lib, finikiyaliklar uni Kar. Xadashiy –«Yangi shahar» der edilar. Shahar geografik jihatdan g`oyat qulay yerda joylashgan. Miloddan avvalgi IX asrda Finikiyaning Tir shahri bu yerda o`z koloniyasini tashkil etgan bo`lib, V asr o`rtalarida Karfagen katta bir davlatning markaziga aylangan. Karfagen O`rta yer dengizi havzasidagi ko`p mamlakatlar bilan qizg`in savdo ishlarini olib borgan. Uning chuqur va qulay qo`ltiqlarida ko`pdan-ko`p kemalar turgan, ularga ko`plab yuk ortilgan va tushirilgan. Sohil bo`yida xilma-xil mollar saqlanadigan katta-katta omborxonalar bo`lib, ular yuklar bilan to`lib turgan. Kemalardagi yuklarni qullar tushirganlar, ular kemalarda eshkakchilik ham qilganlar. Karfagenliklar hayotida qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik, ayniqsa, savdo-sotiq katta o`rin tutgan. Karfagenning kuchli harbiy dengiz floti va yollanma askarlardan iborat katta qo`shini ham bo`lgan.⁷
Shahar mustahkam tosh devorlar va minoralar bilan o`rab olingan. Karfagen miloddan avvalgi III asr o`rtalariga kelib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan bir oz zaiflashib qolgan. Karfagen aslzodalari va katta yer egalari bosqinchilik siyosati yurgizilishini, Sitsiliya va boshqa joylarda o`z mavqelarini mustahkamlashni qilganlar. Bu hol karfagen va Rim respublikasi o`rtasida O`rta yer dengizida hukmronlikni qo`lga kiritish uchun kurash boshlanishiga olib kelgan. Rimliklar Karfagenni Puni deb atar edilar. Shuning uchun bu urushlar Puni urushlari deb nom olgan. Birinchi Puni urushi Rim bilan Karfagenning Sitsiliya oroli uchun olib borgan kurashidan boshlangan. Sitsiliya orolining kichik sharqiy qismi Sirakuza podsholigiga qarar, katta g`arbiy qismi esa Karfagen ixtiyorida edi. Sirakuza shohi vafot etgach, uning xizmatida bo`lgan kampaniyalik yollanma askarlarning Sitsiliyaning shimoli-sharqiy burchagida joylashgan Messanani bosib olishlari urushning boshlanishiga bahona bo`lgan. Sirakuzaning yangi hukmdori Giyeron II Messanani qamal qilib, kampaniyalik yollanma qo`shinlarga qarshi chiqqan. Yollanma qo`shinlarning bir qismi Karfagenga bir qismi Rimga yordam so`rab murojaat qilganlar. Rimliklar yollanma qo`shinga yordamga kelib, Karfagenga urush e`lon qiladilar. Rim-Karfagen urushi miloddan avvalgi 264-241 yillarda bo`lib o`tadi. Har ikki tomon ham dengizda, ham quruqlikda urush olib boradi. Rim qo`shinlari Sitsiliyaga tushib tez orada Messanani ishg`ol qiladilar.⁸ Ular quruqlikdagi janglarda birmuncha g`olib keladilar. Ammo Karfagen floti dengizda rimliklarni mag`lubiyatga uchratadi. Chunki bu vaqtda rimliklarning kuchli harbiy dengiz floti yo`q edi. Butun bir davrni tashkil etgan Rim uchun eng jiddiy sinovlardan biri Oʻrta yer dengizi havzasining janubiy qismini nazorat qiluvchi eng kuchli davlat Karfagen bilan kurash edi. Bu kurash tarixiy an'anaga Puni urushlari nomi bilan kirdi (Karfagen aholisining yana bir umumiy nomi Punlar yoki Punilar edi).⁴ Hammasi bo'lib uchta Puni urushi bo'lgan - Birinchi (miloddan avvalgi 274-241) natijasida rimliklar Sitsiliyani zabt etishdi, Ikkinchidan keyin (miloddan avvalgi 218-201), Ispaniya uchinchi urushda (miloddan avvalgi 149-146) ) Karfagen vayron bo'ldi va mustaqil davlat sifatida abadiy barham topdi. Pun urushlari Italiyadagi eng kuchli siyosat bo'lgan Birinchi urushga kirgan Rim tarixida burilish nuqtasi bo'ldi va uchinchi urushni tugatib, O'rta er dengizidagi eng ta'sirli kuchga aylandi.⁹ Qadimgi dunyo miqyosida Puni urushlarini (ayniqsa, Ikkinchi Puni urushini) mubolag'asiz jahon urushlari deb atash mumkin, chunki ular to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita uning butun g'arbiy yarmiga va qisman sharqiy yarmiga ta'sir qilgan. Shimoliy Afrika, Ispaniya, Janubiy Galya, Italiya, Sitsiliya, Sardiniya, Korsika, Illiriya, Gretsiya va Makedoniya xalqlari Rim va Karfagen boshchiligidagi murosasiz kurashga tortildi. Ularni butun insoniyat taqdiriga ta'siri nuqtai nazaridan ham global deb hisoblash mumkin. Bu, albatta, arzimas tuyuladi, lekin agar Karfagen bu halokatli jangdan g'alaba qozonganida edi, Evropaning ko'rinishi va uning keyingi taqdiri butunlay boshqacha bo'lar edi. Shunday qilib, Puni urushlari antik davrning eng muhim voqealaridan biriga aylandi va haqli ravishda tadqiqotchilarning ham, tarixga qiziquvchilarning ham, antik davrdan hozirgi kungacha dramatik syujetlarni sevuvchilarning ham e'tiborini tortdi. Gannibal armiyasining fillar bilan birga Alp tog'lari orqali o'tishi, Kann jangi, Arximedning jangovar mashinalari va uning Sirakuzaga hujumi paytida chizgan rasmlari tufayli o'limi - bu epizodlar uzoq vaqtdan beri afsonalarga aylanib, umumiy ma'noga ega bo'ldi. Ikki ming yildan ko'proq vaqt oldin tugagan davrning ruhi endi "Gannibal darvozada!", "Karfagen yo'q qilinishi kerak!", "Mening rasmlarimga tegmang!" iboralarida jonlanadi. Gannibal nomi bir nechta Evropa tillarida saqlanib qolgan. Rim va Karfagen o'rtasidagi buyuk qarama-qarshilik tarixi yunon-fors urushlari yoki Makedoniyalik Iskandarning yurishidan kam emas. Birinchi Puni urushining katta qismi Sitsiliyada yoki yaqinidagi suvlarda bo'lib o'tdi. Sohillardan uzoqda joylashgan uning tepalikli va qo'pol erlari katta kuchlarni manevr qilishni qiyinlashtirdi va shu sababli mudofaa strategiyasini rag'batlantirdi.Quruqlikdagioperatsiyalarasosanreydlar,qamallarvataqiqlarbilan chegaralangan ; Sitsiliyadagi 23 yillik urushda faqat ikkita to'liq miqyosli janglar bo'lib o'tdi.Urush miloddan avvalgi 264 yilda rimliklarning Messanada ( zamonaviy Messina) Sitsiliyaga mustahkam o'rnashib olishlari bilan boshlandi. Keyin ular oroldagi yagona muhim mustaqil davlat boʻlgan Sirakuzani oʻzlari bilan ittifoqchilikka undadilar va janubiy qirgʻoqdagiAkragasdagiKarfagenning asosiy bazasini qamal qildilar. 50 000 piyoda, 6 000 otliq va 60 fildan iborat Karfagen armiyasi miloddan avvalgi 262 yilda qamalni olib tashlashga harakat qildi, ammoAkragas jangida qattiq mag'lubiyatga uchradi. O'sha kecha Karfagen garnizoni qochib ketdi va rimliklar shaharni va uning aholisini egallab, ulardan 25 000 tasiniqullikkasotdilar.¹⁰ Shundan so'ng Sitsiliyadagi quruqlik urushi boshi berk ko'chaga kirib qoldi, chunki Karfagenliklar o'zlarining mustahkam mustahkamlangan shaharlari va shaharlarini himoya qilishga e'tibor qaratishdi; Bular asosan qirg'oqda bo'lgan va shuning uchun Rimliklar o'zlarining ustun qo'shinlarini aralashish uchun ishlata olmay turib, ta'minlanishi va kuchaytirilishi mumkin edi. Urushning diqqat markazi rimliklarning tajribasi kam boʻlgan dengizga qaratildi; Bir necha marta ular ilgari dengiz kuchlariga ehtiyoj sezganlar, ular odatda lotin yoki yunon ittifoqchilari tomonidan taqdim etilgan kichikotryadlargatayanganlar. Rimliklar Karfagenga qarshi kurashish uchun dengiz floti qurdilar va korvusdanfoydalanib,Mylae jangidakatta mag'lubiyatga uchradilar.miloddan avvalgi 260 yilda. Korsikadagi Karfagen bazasi qoʻlga olindi, lekin Sardiniyaga qilingan hujum qaytarildi; keyin Korsikadagi baza yo'qoldi. Miloddan avvalgi 258 yilda Rim floti Sardiniyaning gʻarbiy sohilidagiSulchi jangida kichikroq Karfagen flotini magʻlub etdi. Dengizdagi gʻalabalaridan foydalanib, rimliklar miloddan avvalgi 256-yilda Shimoliy Afrikaga bostirib kirishdi, Karfagenliklar Sitsiliyaning janubiy qirgʻoqlari yaqinidagiEknomus burnidagi jangda toʻxtatib qolishdi.Karfageniyaliklarning eng zo'r dengizchiligi ular kutganidek samarali emas edi, rimliklarning korvusi esa ularga ustunlik berdi, chunki jang shaklsiz mushtlashuvga aylandi. Karfagenliklar yana kaltaklandi; Bu, ehtimol, qatnashgan jangchilar soni boʻyicha tarixdagi eng yirik dengiz jangi edi. Bosqin dastlab yaxshi oʻtdi va 255 y. Miloddan avvalgi Karfagenliklartinchlik uchun da'vo qilganlar; taklif qilingan shartlar shunchalik qattiq ediki, ular kurashishga qaror qilishdi. Miloddan avvalgi 255-yil bahoridaTunisdagi jangdaspartalik yollanmaKsantippus qoʻmondonligi ostida piyoda, otliq va jangovar fillarning birlashgan qoʻshini Rimliklarni tor-mor qildi. Rimliklar omon qolganlarini evakuatsiya qilish uchun flot yubordilar va KarfagenliklarHermeum burni(zamonaviyCape Bon) jangida unga qarshi chiqdilar; karfagenliklar yana qattiq mag'lubiyatga uchradilar. Rim floti, o'z navbatida, Italiyaga qaytayotganda bo'ron tufayli vayron bo'lib, kemalarining ko'p qismini va 100 000 dan ortiq askarini yo'qotdi.Rim kemalarini g'ayrioddiy dengizga o'tishgayaroqsiz holga keltiradigan korvusning mavjudligibu falokatga hissa qo'shgan bo'lishi mumkin; ularni qayta ishlatish haqida hech qanday ma'lumot yo'q.¹¹ Sitsiliya, miloddan avvalgi 255-241 yillar Urush davom etdi, hech bir tomon hal qiluvchi ustunlikka erisha olmadi. Karfagenliklar miloddan avvalgi 255 yilda Akragasga hujum qilib, qaytarib olishdi, lekin shaharni ushlab turishlariga ishonmay, vayron qildilar va uni tashlab ketishdi. Rimliklar 220 ta yangi kema qoʻshib, oʻz flotini tezda qayta qurdilar va miloddan avvalgi 254-yilda Panormusni (zamonaviyPalermo) qoʻlga kiritdilar. Keyingi yili ular bo'ron tufayli yana 150 ta kemani yo'qotdilar. Polibiyning soʻzlariga koʻra, Sitsiliyada rimliklar miloddan avvalgi 252 va 251 yillarda urushdan qochganlar, chunki ular Karfagenliklar orolga joʻnatgan jangovar fillardan qoʻrqishgan. 250 yilda Miloddan avvalgi Karfagenliklar Panormusga yurishgan, ammodevor tashqarisidagi jangdarimliklar Karfagen fillarini nayzalar bilan haydab chiqarishgan. Fillar Karfagen piyoda qo'shinlari orasidan o'tib ketishdi, keyin esa Rim piyodalari tomonidan mag'lubiyatga uchragan. Rimliklar asta-sekin Sitsiliyaning ko'p qismini egallab olishdi; miloddan avvalgi 250 yilda ular oxirgi ikki Karfagen qal'asini - o'ta g'arbdagiLilybaeumvaDrepanani qamal qilishdi.Lilybaeumning mustahkam devorlariga qayta-qayta bostirib kirishga urinishlar, shuningdek, uning portiga kirishni to'sib qo'yishga urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi va rimliklar to'qqiz yil davom etadiganqamalga joylashdilar.Ular Karfagen flotiga kutilmagan hujum uyushtirishdi, ammoDrepana jangidamag'lubiyatga uchradilar; Urushdagi Karfagenning eng katta dengiz g'alabasi. Karfagen dengiz hujumiga oʻtib,Phintias jangida yana bir ogʻir dengiz magʻlubiyatiga uchradi.va hamma Rimliklarni dengizdan supurib tashladi. Rim yana katta flotni egallashga urinib koʻrganiga yetti yil boʻlishi kerak edi, Karfagen esa pulni tejash va ishchi kuchini boʻshatish uchun oʻz kemalarining koʻp qismini zaxiraga qoʻydi. 20 yildan ortiq davom etgan urushdan keyin ikkala davlat ham moliyaviy va demografik jihatdan charchagan edi. Karfagenning moliyaviy ahvoliga oid dalillarPtolemeydavridagiMisrdan2000 iste'dodli qarz olish haqidagi iltimosini o'z ichiga oladi, rad etilgan. Rim hambankrotboʻlishga yaqin edi va dengiz floti va legionlarni ishchi kuchi bilan taʼminlagan voyaga yetgan erkak fuqarolar soni urush boshlanganidan beri 17 foizga kamaydi.¹² Goldsworthy Rim ishchi kuchi yo'qotishlarini "dahshatli" deb ta'riflaydi. Miloddan avvalgi 243-yilda Senat Rimning eng badavlat fuqarolariga har biri bittadan kema qurishni moliyalash uchun qarz olish uchun murojaat qilganidan so'ng, rimliklar o'z flotini qaytatikladilar. Bu yangi flot Karfagen garnizonlarini samarali tarzda blokirovka qildi.¹³ Karfagen ularni yengillashtirishga harakat qilgan flotni toʻpladi, lekin u miloddan avvalgi 241 yildaAegates orollaridagi jangda vayron boʻldi, Sitsiliyadagi kesilgan Karfagen qoʻshinlarini tinchlik uchun muzokaralar olib borishga majbur qildi. Lutatiyshartnomasiimzolandi, unga ko'ra Karfagen 3200 talant kumush to'laydi vaSitsiliyaRimviloyatisifatida qo'shib olindi. Polibiy urushni "tarixdagi eng uzoq, eng uzluksiz va eng og'ir bahsli urush" deb hisobladi. Bundan buyon Rim oʻzini Gʻarbiy Oʻrta er dengizi va butun Oʻrta yer dengizi mintaqasidagi yetakchi harbiy kuch deb hisobladi. Urush davrida qayta-qayta yirik galley flotlarini qurish bo'yicha ulkan sa'y-harakatlar Rimning 600 yil davom etishi kerak bo'lgan dengiz hukmronligi uchun asos yaratdi. Yollanmaaskar yoki sulhsiz urush miloddan avvalgi 241-yilda Birinchi Puni urushi davrida Sitsiliyada Karfagen uchun kurashgan 20 000 xorijiy askarga ish haqi toʻlash boʻyicha nizo sifatida boshlangan.BuSpendiusvaMathoboshchiligida keng ko'lamli qo'zg'olonga aylandi ; Karfagenning mazlum bo'lgan qaram hududlaridan 70 000 afrikaliklar qo'zg'olonchilarga qo'shilish uchun to'planib, materiallar va moliya olib kelishdi.Urushdan charchagan Karfagen, ayniqsa Xannoboshchiligidagi dastlabki janglarda yomon natija koʻrsatdi. Sitsiliyadagi yurishlar faxriysiHamilkar Barca 240-yilda armiyaga qoʻshma qoʻmondonlik qilgan.Miloddan avvalgi 239 yilda oliy qo'mondonlik. U kampaniyani muvaffaqiyatli olib bordi, dastlab isyonchilarni oʻziga jalb qilish maqsadida yumshoqlik koʻrsatdi.¹⁴ Bunga yoʻl qoʻymaslik uchun miloddan avvalgi 240-yilda Spendiy 700 karfagenlik asirni qiynoqqa solib oʻldirdi va bundan buyon urush katta shafqatsizlik bilan olib borildi. Miloddan avvalgi 237 yil boshlarida , ko'plab muvaffaqiyatsizliklardan so'ng, qo'zg'olonchilar mag'lubiyatga uchradi va ularning shaharlari Karfagen hukmronligi ostiga qaytarildi. Sardiniyani qayta ishg'ol qilish uchun ekspeditsiya tayyorlandi, u erda qo'zg'olonchi askarlar barcha Karfagenliklarni qirib tashladilar. Rim Senati bu qo'shinni tayyorlashni urush harakati deb hisobladi va Karfagendan Sardiniya va Korsikadan voz kechishni va qo'shimcha 1200 iste'dod tovonini to'lashni talab qildi. 30 yillik urushdan zaiflashgan Karfagen yana Rim bilan toʻqnash kelishdan koʻra rozi boʻldi. Polibiy buni "barcha adolatga zid" deb hisoblagan va zamonaviytarixchilar rimliklarning xatti-harakatini turlicha ta'riflaganlar: "beg'araz bosqinchilik va shartnomani buzish" uyatsiz opportunistik" va "vijdonsiz harakat". Bu voqealar Karfagenda Rimning noroziligini kuchaytirdi, bu esa Rimning oʻz vaziyatini idrok etishi bilan yarashmadi. Yaqinda imzolangan shartnomaning bubuzilishi zamonaviy tarixchilar tomonidan Karfagen bilan urushning yagona eng katta sababi sifatida qaraladi va miloddan avvalgi 218 yildaIkkinchi Puni urushidayana boshlanadi.¹⁵
Qo'zg'olon bostirilishi bilan Gamilkar Karfagen yana Rim bilan to'qnash kelsa, o'zining iqtisodiy va harbiy bazasini mustahkamlashi kerakligini tushundi. Birinchi Puni urushidan keyin Karfagenlarning Iberiyadagi (zamonaviy Ispaniya va Portugaliya) egaliklari janubdagi bir hovuch gullab-yashnagan qirg'oq shaharlari bilan cheklangan edi. Gamilkar miloddan avvalgi 237-yilda yollanma askarlar urushida olib borgan qoʻshinni Iberiyaga olib borib, uning janubisharqidakvazimonarxiya, avtonom davlatni tashkil qildi. Bu Karfagenga kumush konlari, qishloq xoʻjaligi boyligi,ishchi kuchi,kemasozlikkabi harbiy inshootlar va kelajakdagi Rim talablariga ishonch bilan qarshi turish uchun hududiy chuqurlikni berdi.¹⁶Gamilkar noibsifatida hukmronlik qilganva uning oʻrniga uning kuyoviXasdrubalmiloddan avvalgi 220-yillar boshida, keyin esa uning oʻgʻli Gannibal miloddan avvalgi 221 yilda oʻtirgan. Miloddan avvalgi226 yildaRim bilan Ebro shartnomasituzilib,Ebro daryosiKarfagentaʼsir doirasiningshimoliy chegarasi sifatida belgilandi. Keyingi olti yil ichida Rim Ebroning janubida joylashganSaguntumshahri bilan alohida shartnoma tuzdi. Rim butun G'arbiy O'rta er dengizini egallab, Karfagenni vayron qilib, g'alaba qozondi. Birinchi Puni urushi - Rim va Karfagen o'rtasidagi birinchi urush bo'lib, 23 yil davom etgan va Rim respublikasining g'alabasi bilan yakunlangan. Punlar yoki Punicians (lot. Punicus) - Shimoliy Afrikada yashagan Finikiyaliklarning lotincha nomi, birinchi navbatda Karfagen aholisi (sobiq Finikiya koloniyasi). Ular, shuningdek, qayta ishlash natijasida binafsha rangga ega bo'lgan qisqichbaqalar bilan savdo qilganliklari sababli shunday nomlangan. Uzoq vaqt davomida Rim va Karfagen o'rtasida ittifoqchilik munosabatlari mavjud edi, lekin Rim Italiyani bosib olgandan keyin ularning manfaatlari to'qnash keldi va nihoyat, Rimning Sitsiliyada o'zini o'rnatishga urinishi urushga olib keldi. Sitsiliya gullab-yashnagan orol, lekin ayni paytda asosiy strategik nuqta edi, shuning uchun Rim uchun uni qo'lga kiritish juda muhim edi. Rim bosqinining sababini Sirakuza qiroli Agatoklning yollanma askarlari - o'limidan keyin Sirakuzadan quvilgan Mamertinlar, miloddan avvalgi 282 yilda keltirgan. e. orolning shimoli-sharqiy qismini bosib oldi. Yangi qirol Iero II ularni og‘ir urushdan so‘ng ortga itarib yubordi va Mila jangida Sirakuza armiyasi – 10 ming piyoda va 1500 otliq askar 8 ming Mamertinni hal qiluvchi mag‘lubiyatga uchratdi. Umidsiz vaziyatga tushib qolgan Mamertinlarning ba'zilari Rimliklarga, ikkinchisi - Karfagenliklarga qo'ng'iroq qilishga qaror qilishdi. Rimda Senat ushbu qarorni xalq majlisida muhokama qilish uchun taqdim etdi, u Mamertinlarni Rimliklarning ittifoqchilari sifatida qabul qilishga qaror qildi. Natijada, Mamertinlar jamoasi Rim davlatining bir qismi bo'lib, Rim qonuniga ko'ra, Rimni avtomatik ravishda Mamertinlarni barcha dushmanlaridan himoya qilishga majbur qildi. Bu qaror miloddan avvalgi 306 yilgi shartnomaga zid edi. Unga ko'ra Rim Sitsiliyada, Karfagen esa Italiyada mulkka ega bo'la olmas edi. Ammo rimliklar o'zlarining himoyasida Karfagen birinchi bo'lib Pirr bilan urushning yakuniy bosqichida Puni floti Tarentum portiga kirganida kelishuvni buzganligini ta'kidladilar. Bu urush boshida Rimda qirol Pirrga (miloddan avvalgi 280-275) qarshi urushdan o'tgan tajribali va kuchli armiya bor edi, lekin keyinchalik Rim floti hali ham kuchsiz edi.
Rimliklar urush paytida o'z flotini kuchaytirishlari kerak edi.¹⁷ Karfagen armiyasining hajmi kichikroq edi, lekin Karfagenliklar, aksincha, tajribali dengizchilar va dengiz qo'mondonlari bilan kuchli flotga ega edilar. Karfagen tomonidan Birinchi Puni urushining sabablari Sitsiliyani saqlab qolish va Rimning O'rta er dengizidagi tajovuzkor siyosatini ushlab turishdir. Rim tomondan: Sitsiliyani bosib olish va uning hududlarini kengaytirish va O'rta er dengizidagi savdo ta'siri. Armiyalar: Rimda urushlar boshida dengiz floti yo'q edi, keyinchalik ular uni noldan yaratdilar. Rim fuqarolarining milliy armiyasi - legionlar va ularning ittifoqchilari. Karfagen ixtiyorida jangovar fillar, kuchli dengiz floti va yollanma qo'shin bor edi. 1-Pun urushida Karfagen generallari: Xanno; Hamilkar Barsa (Gannibal va uning akalarining otasi); Ierion (Sirakuza zolim, keyinchalik Rimga oʻtib ketgan); Boodes (Karfagen dengiz qo'mondoni); Hasdrubal (Xannoning o'g'li); Bostar. 1-Pun urushida Rim generallari.: Appiy Klavdiy Kaudik; Manius Valeriy Maksim Korvin Messala; Lucius Postumius Megel; Gay Mark Duilius; Gnaeus Kornelius Scipio Azina; Mark Atilius Regulus; Lucius Kornelius Scipio; Publius Klavdiy Pulcher; Gaius Lutacius Catulus. Pun urushlaridagi Rim askarlari. Hastati yoki printsip, triarii, buyruqlar. A. Makbrayd tomonidan qayta qurish.Urushning boshlanishiga Karfagenning Messanadagi Mamertinlarning Sirakuza zolim Ieron II ga qarshi kurashiga aralashuvi sabab boʻldi. Butun Apennin yarim orolini ham oʻz hokimiyatiga boʻysundirgan rimliklar qoʻshni Fr.ni qoʻlga kiritmoqchi boʻldilar. Sitsiliya. Bu erda Rim va Karfagenning savdo manfaatlari to'qnash keldi, Karfagenning ta'siri va hududlari to'g'ridan-to'g'ri Rimga yaqinlashishidan qo'rqib, Rim Sitsiliyada harbiy operatsiyalarni boshladi. Miloddan avvalgi 264 yilda. Rim Messanani egallab oldi.¹⁸ Shundan soʻng Rim Karfagenga qarshi ittifoq tuzadi, Sirakuza (Sitsiliyaning sharqiy sohilidagi yunon mustamlakasi) bilan miloddan avvalgi 263-yilda. Miloddan avvalgi 262 yilda Rimliklar Agrigentumni egallab olishdi. Shundan so‘ng, Karfagen dengiz qudrati ekanligini va faqat dengizda Karfagen floti ustidan hal qiluvchi g‘alaba Sitsiliyani zabt etish imkonini berishini anglagan Rim dengiz floti qurishga kirishdi. Bungacha Rim faqat quruqlikdagi qo'shinlariga - legionlarga tayangan. Miloddan avvalgi 260 yilda Myla dengiz jangida Rim Karfagenni mag'lub etdi. Rimliklarga konsul Gay Duiliya boshchilik qilgan. Miloddan avvalgi 260 yilda. Rimliklar Ecnomus burnida yana bir dengiz g'alabasini qo'lga kiritishga muvaffaq bo'lishdi. Shundan so'ng, M. Regulla boshchiligidagi quruqlikdagi qo'shinlar taxminan. Afrikadagi Klupei shahri. miloddan avvalgi 256 yil. Quruqlikda dastlab rimliklarga omad kulib boqdi, ammo keyin 255 yilda Karfagen (hozirgi Tunis) jangida Rim ekspeditsiya kuchlari mag'lubiyatga uchradi. Miloddan avvalgi 254 yildan asosiy harbiy harakatlar Sitsiliyaning g'arbiy qismida sodir bo'ldi. 251 yilda rimliklar Panormusni egallab olishdi, lekin Lilybaeumni (miloddan avvalgi 250 yilda qamal qilingan) Karfagen va Qadimgi Rim o'rtasidagi hukmronlik uchun agressiv urushlar, avval Sitsiliyada, keyin esa butun G'arbiy O'rta er dengizi bo'ylab. Urushlarning nomi rimliklar karfagenliklarni puniyaliklar deb ataganliklari bilan bog‘liq. Hammasi boʻlib 3 P. asr boʻlib, u harbiy taraqqiyotning muhim bosqichini tashkil etdi. qul egasi davrining da'volari. jamiyat. (Xarita uchun 416-betdagi qo'shimchaga qarang). 1-Pun urushi (miloddan avvalgi 264-241). Bu 218-yil bahorida boshlangan ikkinchi P. asrining sababi edi. Rim Senati Iberiyaga otlar qoʻshinini yuborishga qaror qildi. Gnea Kornelius Scipio, urush boshlash uchun Karfagenni, u erdagi armiyani va Afrikadagi quruqlikdagi qo'shinlarni mag'lub etdi. Karfagenning o'ziga qarshi harakatlar. Ammo Gannibal pr-kaning oldini oldi. 218 yilning kuzida Gannibal qo'shini Alp tog'larini antik davrda misli ko'rilmagan kesib o'tib, daryo vodiysiga kirdi. Tauris yaqinidagi Padua (Po). 5,5 oy davomida Karfagen armiyasi Sankt-Peterburgdan o'tdi. 1600 km, jiddiy tabiatni yengib o'tish. to'siqlar va qarshilik. qabilalar. Hayratdan foydalanib, Gannibal qo'shini janglarda pp. Ticinus va Trebbia (Shimoliy Italiya) rimliklarni mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. Publius Kornelius Scipio qo'shinlari. Ushbu g'alabalar Gannibalga Rimga dushman bo'lgan Galli qabilalari bilan ittifoq tuzish orqali o'z orqa qismini mustahkamlashga imkon berdi.¹⁹ 217 yil bahorida Karfagen jangovar qo'shin Markaziy Italiyaga bostirib kirdi va Trasimene ko'li yaqinidagi tor defilada mohir pistirma o'rnatib, Rimni mag'lub etdi. Gaius Flaminius armiyasi. 216 yilda Rimdagi Kanna jangida. armiya (taxminan 70 ming) Gannibal qo'shini (50 ming) tomonidan qurshab olindi va butunlay mag'lubiyatga uchradi. Ushbu g'alabadan keyin Italiyadagi qabilalar va shaharlar Karfagenliklar tomoniga o'tdi. Kanna jangi Gannibalning eng katta muvaffaqiyati edi. 212 yildan boshlab tashabbus rimliklarga o'tdi. Faol harakatlar bilan ular Italiya, Sitsiliya, Illiriya va Makedoniyada ilgari yo'qotilgan pozitsiyalarini tikladilar. 209 yilda rimliklar Ch. Karfagenlarning Iberiyadagi tayanchi - Yangi Karfagen. Hasdrubalning Iberiyadan Gannibalga yordamga kelishga urinishi miloddan avvalgi 207 yilda Metavr jangida Xasdrubal qo'shinlarining mag'lubiyati bilan yakunlandi. Rimliklarning muvaffaqiyatlari antiRimning asta-sekin parchalanishiga olib keldi.
2.1. Birinchi Puni urushi Rim Respublikasining birinchi xorijdagi tashabbusi bo'lib, Sitsiliyani zabt etish bilan yakunlangan. Urush boshiga kelib, rimliklar 285-265 yillardagi urushlarda tayyorlangan tajribali va intizomli piyodalar bilan kelishdi. Epir qiroli Pyrrga, janubiy Italiya xalqlariga, etrusklar va gallarga qarshi. Otliq va flot nisbatan kuchsiz edi. Taxminan 275 yilda rimliklar Epirotlardan yurishlar paytida muntazam ravishda mustahkamlangan lagerlar qurish amaliyotini o'zlashtirgan. Urush paytida yirik dala janglari nisbatan kam bo'lgan. Mojaroning eng xarakterli xususiyati shaharlar va qal'alarning uzoq davom etgan qamallari, aloqa uchun kurash, shuningdek, dengiz urushining misli ko'rilmagan miqyosi edi.²⁰