O’zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

t/r	Namunaning shakli	Namunaning geometrik parametrlari				Namuna-ning hajmi, sm^3	Namuna og‘irligi, g		Namunaning hajmiy og‘irligi, g/sm^3
izoh
	Uzun-ligi	Eni	Baland-ligi	Diametri
1
2
3
Namunaning hajmiy og‘irligi								γxaj, g/sm^3

2-jadval

№	G, g	G1, g	Vsuv, sm^3	Vpar, sm^3	Vn, sm^3	γxaj, g/sm^3	Izoh
1
2
3
Namunaning hajmiy og‘irligi						γxaj, g/sm^3

Tajriba ishi №2.


Tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligini hisoblash.

1. Ishdan maqsad:

1.1. Tajriba o‘tkazish yo‘li orqali tog‘ jinsining solishtirma og‘irligini aniqlash.
1.2. Tajriba o‘tkazish yo‘li orqali tog‘ jinsining g‘ovaklik koeffitsientini aniqlash.

2. Nazariy qism:

Tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligi bitta fazadagi bir xil tog‘ jinsining hajm birligidagi og‘irligidir.(qattiq, suyuq va gazsimon fazalar).
Solishtirma og‘irlik xar qaysi faza uchun aloxida xisoblanadi. Qattiq fazadagi tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
_, g/sm³,kg/m³,t/m³.
Bu erda:G_q – tog‘ jinsining qattiq fazasining og‘irligi; g,kg,t.
V_q– tog‘ jinsining qattiq fazasining hajmi. sm³,m³.
Tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligi zichlik koeffitsientini aniqlash uchun kon bosimini va tog‘ jinsi g‘ovakligini hisoblash uchun kerak bo‘ladi.
Laboratoriya sharoitida qattiq fazadagi tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligi piknometrik usulda aniqlanadi. Piknometrning og‘irlik o‘lchamining o‘zgarishiga asoslangan. Suyuqlik bilan to‘ldirilgan piknometrning bir qismi o‘lchanayotgan tog‘ jinsi bilan almashtiriladi. Piknometrga solingan tog‘ jinsi namunasi o‘z hajmiga teng miqdordagi suyuqlikni siqib chiqaradi (Arxemed qonuni).
O‘rganilayotgan tog‘ jinsi xajmi siqib chiqarilgan suyuvlikning og‘irligi orqali aniqlanadi.
Piknometr bu ingichka aylanali shisha kolba (v=25,50,100,150ml).Piknometr yuqori qismida suyuqlik bilan to‘ldirish chegarasi chiziq bilan ko‘rsatilgan
Quruq qattiq tog‘ jinslarining g‘ovakligi deb qattiq va bo‘sh fazalar orasidagi bog‘liqlikka tog‘ jinsining g‘ovakligi deyiladi. Tog‘ jinsi g‘ovaklari gaz va suyuqlik bilan to‘la bo‘ladi. SHuning uchun g‘ovaklik tabiiy xolatda tog‘ jinsi g‘ovaklarida gaz va suyuqlik bor yo‘qligi bilan aniqlanadi.
Tog‘ jinsining umumiy g‘ovaklik koeffitsienti Melcher usulida quyidagi fomula yordamida aniqlaymiz:

3. Tajribani o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan jihozlar va materiallar:

• 
  Tog‘ jinsi namunasi (200 g);
  

• 
  0,01 g aniqlikdagi texnik va analitik tarozi;
  

• 
  piknometr (2 dona 25 ml);
  

• 
  tog‘ jinsini maydalash uchun bolg‘a;
  

• 
  sito (kataklari o‘lchami 0,5 mm);
  

• 
  piknometrga suyuqlik to‘ldirish uchun pipetka;
  

• 
  pinset va kurakcha (hokandoz);
  

• 
  distillangan suv (1 l);
  

Bundan tashqari suvda eriydigan tog‘ jinsi namunasi uchun toza kerosin, spirt, yoki tetroxlor uglerod kerak bo‘ladi.


4. Ishni bajarish tartibi:
Turli xil xarakterdagi tog‘ jinslaridan og‘irligi 60 – 100 g dan yuqori bo‘lgan noto‘g‘ri shakldagi tog‘ jinsi namunasi olinadi. 0,01 g aniqlikda bo‘sh piknometr (G_p) o‘lchanadi. 30 – 40 g tog‘ jinsi xavoncha (stupka) yordamida kukun holatigacha maydalaniladi. Aniqlash natijasida hajmga bug‘, gaz va suyuqlik ta’sir etmasligi uchun katak o‘lchami 0,5 mm bo‘lgan elak (sito)dan o‘tkaziladi. Maydalangan tog‘ jinsi bo‘sh piknometrga solinadi va uning og‘irligi(G_p.q) o‘lchanadi. Keyin piknometrga tog‘ jinsi va suyuqlik hajmi 0,7 ga etguncha suyuqlik bilan to‘ldiriladi. Undan so‘ng tog‘ jinsi tarkibidagi havoni chiqarish uchun piknometr chayqatiladi. Qaynoq vannaga piknometr tushiriladi, 30 minut davomida ushlab turiladi va piknometr belgisigacha pipetka yordamida suyuqlik to‘ldiriladi. Keyin qayta o‘lchaniladi (G_p.s.q). Piknometrdagi suyuqlik va tog‘ jinsi to‘kib tashlanadi, tozalanadi va quritiladi. Keyin piknometr suyuqlik bilan to‘ldirilib qayta o‘lchaniladi (G_p.s).
Tog‘ jinslarining solishtirma og‘irligi quyidagi fomula yordamida aniqlanadi:
, g/sm³, kg/m³,t/m³.
Bu yerda: γ_sol – qattiq jinsning solishtirma og‘irligi;
G_p.q. – piknometr va qattiq jins og‘irligi, g;
G_p – piknometr og‘irligi, g;
G_p.s – piknometr va disterlangan suv og‘irligi, g;
G_p.s.q – piknometr, tog‘ jinsi va suvning birgalikdagi og‘irligi,g;
Ρ_S – suyuqlikning zichligi, g/sm³
1g disterlangan suv 1 sm³ ga teng. Qattiq tog‘ jinsi siqib chiqargan disterlangan suvning og‘irligi tog‘ jinsi qattiq fazasining xajmiga teng . Melcher usuli bilan tog‘ jinslarining umumiy g‘ovaklik koeffitsentini aniqlanadi. Natija aniq bo‘lishi uchun tajriba 3 marotaba takrorlanadi.
Tajriba natijalari quyidagi 3-jadvalga to‘ldiriladi:
3-jadval

№ taj.	Gp, g	Gp.q, g	Gp.s.q, g	Gp.s, g	ρ, g/sm^3		γsol, g/sm^3		ρum
1
2
3
Namunaning solishtirma og‘irligi va umumiy g‘ovaklik koeffitsienti						γsol, g/sm^3		ρum

Tajriba ishi №3.


Maydalangan tog‘ jinslarining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash.

1.Kirish
1. Ishdan maqsad:

1.1. Maydalangan tog‘ jinslarining to‘kma og‘irligini aniqlash (namuna).
1.2. Tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsientini aniqlash (namuna).


2. Nazariy qism:
Maydalangan tog‘ jinslari tabiiy maydalangan va kon ishlari jarayonida maydalangan jinslarga bo‘linadi.
Maydalangan (yumshatilgan) tog‘ jinslari alohida tuzilishga ega bo‘lmaganligi uchun qattiq jinslar bo‘laklaridan barcha fizik parametrlari keskin farq qiladi. YUmshatilgan tog‘ jinslarining asosiy parametrlaridan biri to‘kma og‘irlik bo‘lib, yumshatilgan jinslarning hajm birligidagi og‘irligiga teng. To‘kma og‘irlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

bu yerda: G – idish bilan maydalangan tog‘ jinsining birgalikdagi og‘irligi, g
g – idishning og‘irligi, g
V - idishning hajmi, sm³
SI birliklar sistemasida to‘kma og‘irlikning o‘lchov birligi – N/m³, din/m³, kg/m³, g/sm³ deb qabul qilingan. Ushbu o‘lchov birliklari 1N/m³= 0,102 kg/m³ ga bog‘liq holda aniqlanadi.
To‘kma og‘irlik hajmiy va solishtirma og‘irliklarga nisbatan kichik bo‘ladi, chunki tog‘ jinslari maydalangandan keyin hajmlari ham ortadi. Tog‘ jinslarining ushbu parametrlari orasidagi bog‘liqlik tog‘ jinslarining qattiqlik koeffitsienti orqali aniqlanadi:
yoki

Agarda tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti va hajmiy og‘irligi aniq bo‘lsa, u holda tog‘ jinslarining to‘kma og‘irligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti (k_p) qattiq tog‘ jinsi massivining hajmi (V_m) va ushbu tog‘ jinsining maydalangandan keyingi hajmi (V _r), ning nisbatlari orqali aniqlanadi.

Agarda to‘kma og‘irlik va hajmiy og‘irlik aniq bo‘lsa, u holda maydalanganlik koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Maydalanganlik koeffitsienti k_may tog‘ jinsining maydalanganlik o‘lchamlari, tog‘ jinsi bo‘laklarining kattaligi va maydalanganlik vaqtidagi holatiga bog‘liq bo‘ladi. Maydalanganlik koeffitsientining maksimal qiymati k_may turli xildagi tog‘ jinslari uchun turlicha bo‘ladi:
o‘ta qattiq (skal) tog‘ jinslari uchun – 2,5 ÷ 2,7;
qo‘ng‘ir ko‘mir uchun – 1,4;
argelit uchun – 1,3;
tuproqlar uchun (glina) – 1,25;
qumlar uchun – 1,2.


3. Tajribani o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan jihozlar va materiallar:

To‘kma og‘irlikni aniqlash uchun:

• 
  maydalangan tog‘ jinsi bo‘lagining eng katta o‘lchamlari 10 mm bo‘lgan namuna 3 kg;
  
• 
  o‘zgarmas hajmli idish;
  
• 
  0,01 g aniqlikdagi texnik tarozi;
  
• 
  kataklarining o‘lchamlari 2; 4; 6; 8; 10 mm. ga bog‘liq bo‘lgan elak (sito);
  

Maydalanganlik koeffitsientini aniqlash uchun:

• 
  hajm o‘lchagich (ob’emomer), menzurka;
  
• 
  o‘lchamlari 10× 10×10 sm ga yaqin tuzulishi ixtiyoriy ravishda tanlangan tog‘ jinsi namunasi;
  
• 
  o‘lchami 50×50 sm bo‘lgan metall list;
  
• 
  molotok. (bolg‘a)
  

4. Ishni bajarish tartibi.
4.1 Tog‘ jinsining to‘kma og‘irligini aniqlash:
1. Tog‘ jinsini elak (sito) jamlanmasi yordamida 2; 4; 6; 8; 10 mm kattalik- dagi o‘lchamlarga ajratiladi.
2. Silindr ko‘rinishidagi quruq idish 1 g aniqlikda texnik tarozi yordamida o‘lchab olinadi (g).
3. Maydalangan tog‘ jinsini idishga joylashtirib 1 g aniqlikda o‘lchab olinadi (G).
4. Maydalangandan keyin tog‘ jinsining hajmi V_may o‘zgaradi, uni idishning ostki yuzasi S va idishning tog‘ jinsi bilan to‘ldirilgan balandligi h yordamida aniqlanadi V_may = S·h
5. Maydalangan tog‘ jinsining to‘kma og‘irligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
6. Har bir kattalikdagi tog‘ jinslari uchun tajriba takroran o‘tkaziladi va to‘kma og‘irlikning o‘rta arifmetik ko‘rsatkichlari qayta hisoblanadi .
Tajriba natijalari 4-jadvalga to‘ldiriladi.


4.2 Maydalanganlik koeffitsientini aniqlash:
1. Tanlab olingan ko‘rinishdagi tog‘ jinsining hajmi Arximed qonuniga binoan hajm o‘lchagich (ob’emomer) yordamida aniqlanadi.
1.1 Hajm o‘lchagich (ob’emomer) distillangan suv bilan to‘ldiriladi va tog‘ jinsi suvga tushiriladi.
1.2 Tog‘ jinsi suvga tushirilganda ma’lum miqdordagi suvni hajm o‘lchagich (obe’momer) dan siqib chiqaradi. Siqib chiqarilgan suvni menzurkaga olinadi. Menzurkadagi suvning hajmi tog‘ jinsining maydalanmagan holatdagi hajmiga teng bo‘ladi V.
2. Tog‘ jinsini suvdan olib molotok yordamida maydalanadi.
3. Maydalangan tog‘ jinsi silindr shaklidagi idishga joylashtiriladi va uning hajmi aniqlanadi V_may.
4. Maydalanganlik koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

5. Bitta tog‘ jinsidan 5 ta namuna olinadi va har biri uchun tajriba alohida amalga oshiriladi.
6. Tog‘ jinslari maydalanganlik koeffitsientining o‘rta arifmetik qiy-mati hisoblanadi.
Tajriba natijalari 5-jadvalga to‘ldiriladi.

4-jadval

№ Namu-na.	Tog‘ jinsining nomi	Tog‘ jinsining kattaligi, mm	Quruq idishning og‘irligi, g (g)	Tog‘ jinsi bilan idishningog‘irligi, G (g)	Idish-ning ostki maydoniyuzasi, S (sm^2)	Idishdagi maydalan-gan tog‘ jinsining balandligi, h (sm)	Mayda-langan tog‘ jinsi hajmi, Vmay (sm^3)	Tog‘ jinsi-ning to‘kma og‘irligi, γto‘k (g/sm^3)
1.		≤ 2
2.		≤ 4
3.		≤ 6
4.		≤ 8
5.		≤ 10
O‘rta arifmetik ko‘rsatkich									γto‘ko‘sr =

5-jadval

№ Namuna	Tog‘ jinsining nomi	Namunaning hajmi V, sm^3	Maydalangan tog‘ jinsining hajmi Vmay, sm^3	Tog‘ jinsining maydalanganlik koeffitsienti kmay
1.
2.
3.
4.
5.
O‘rta arifmetik ko‘rsatkich				kmay.o‘r =

Tajriba ishi№4.