O’zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

Tog‘ jinsining mustahkamlik pasportini tuzishni o‘rganish.


1.Kirish
Tog‘ jinslarining mustahkamlik parametrlari konchilik ishlab chiqarish jarayonlari texnologiyalarining samaradorligiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi (portlatish, burg‘ulash, kon massasini qazib yuklash, maydalash, tog‘ jinslarini boyitish fabrikalariga jo‘natishdan oldin yanchish jarayonlarida).
Tog‘ jinsi mustahkamligi xossalariga oid bilim va ko‘nikmalariga asoslangan xolda quyidagi asosiy masalalar echiladi:
-tog‘ jinslarini parchalovchi mexanizmlarning ish unumdorligini;
-tog‘ jinslarini parchalovchi vositalarning ish rejimi va tuzilmaviy o‘lchamlarini optimallashtirish;
- tog‘ jinslarini parchalovchi vositalarini takomillashtirishda va yangi samaradolilarini ishlab chiqish.
2.Ishdan maqsad
Ishning maqsadi - o‘rganilayotgan tog‘ jinsining mustahkamlik pasportini yaratish, ilashish va ichki ishqalanish burchagini aniqlash.
3.Nazariy qism
Murakkab kuchlanish holati sharoitidagi tog‘ jinsining holatini baholash uchun uning mustahkamlik pasportidan foydalaniladi. Mustahkamlik pasporti me’yoriy va urunma kuchlanishlar koordinatalarida qurilgan kuchlanish holatlariga mos bo‘lishi uchun tog‘ jinslari kuchlanishining chegaraviy egiluvsi doiralari orqali tasvirlanadi.
To‘g‘ri chiziqning egilish qismi (mustahkamlik pasportining) boo‘lang‘ich koordinatasi atrofida ikkita parametr: me’yoriy kuchlanish bo‘lganda urinma kuchlanish ningchegaraviy qiymatiga teng bo‘lgan ilashish va absissa o‘qi bilan egri chiziqning boshlanish qismi orasidagi qiyalik bkrchagi ichki ishqalanish burchak o‘rganiladi.
Ushbu parametrlar tog‘ jiinslarining mustahkamlik parametrlariga ham bog‘liq. Mustahkamlik passporti to‘g‘ridan-to‘g‘ri, parabolik va giperbolik holda bo‘lishi mumkin.
Mustahkamlik passportining to‘g‘ridan-to‘g‘ri holati uchun quyidagi ko‘rinish to‘g‘ri keladi:
(7.1)
(7.2)
Mustahkamlik passportining parabolik ko‘rinishi uchun esa quyidagi formula mosdir:
, (7.3)
(7.4)
(7.5)
Ilashish va ichki ishqalanish burchagi ni aniq qiymatini tajriba sharoitida tog‘ jinsini kesish va burchak matritsasida har-hil burchak ostida siqib kesish orqali aniqlash mumkun. Ilashish va ichki ishqalanish burchagi ning taxminiy qiymati ba’zi hollarda mustahkamlik pasporti grafigidan yoki (7.1…7.5) formula qiymatidan aniqlanadi.
Ko‘p hollarda tabiiy sharoitda tog‘ jinsining mustahkamlik hossalarini hisoblashda bilvosita usul qullaniladi, mukstahkalik va boshqa ulchamlarining uzaro bog‘liq munosabatlari assosida, massivning fizik xarakterini aniqlash ancha onsonroq. Masalan, , bu erda - elastik to‘lqin tezligi.
Masalan siqishda tog‘ jinslarini mustahkamlik chegarasi va indentorning botish chuqurliklari orasidagi bog‘liqlikdan foydalanib turli hildagi qattiq asboblar (indentorlar)bilan massivga siqishga asoslangan taxminiy usullardan ham qo‘llaniladi.


4.Tog‘ jinsining mustahkamlik pasportini tuzish.
Tog‘ jinsining mustahkamlik pasporti 21153.4-75 – Davlat standartida berilgan ilovada keltirilgan (ushbu ishdagi ilovaga qarang) uslub bo‘yicha tuziladi.
Soddalashtirilgan usul bilan va aniq qiymatlari bo‘yicha tog‘ jinsining mustahkamlik pasportini tuzish mumkin (tog‘ jinsining mustahkamlik pasportining to‘g‘ri shakli).
B
uning uchun millimetr qog‘oziga absissa o‘qiga tog‘ jinsi siqilishga bo‘lgan mustahkamligi chegarasi va ordinata o‘qiga urinma kuchlanish joylashtiriladi. Ordinata o‘qi o‘ng tomon boshlanishidan tajriba natijasida olingan tog‘ jinsi siqilishga bo‘lgan mustahkamligi chegarasi qiymatiga mos kesimni belgilab olalinadi. (7.1-rasmga qarang). Belgilangan kesim markazidan qiymatiga mos radiusda aylana chiziladi, bu esa tog‘ jinsining bir o‘q bo‘ylab siqilishga bo‘lgan mustahkamligining doiraviy chegarasidir.
7.1-rasm. Mustahkamlik pasportini qurish sxemasi.
Huddi shunday holatda absissa o‘qi chap tomoni boshlanishidan tog‘ jinsining cho‘zilishga bo‘lgan mutahkamligining qiymatining yarmiga mos 0.5 radiusli doira chizib olinadi, bu esa tog‘ jinsining cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligining doiraviy chegarasidir.
Bundan keyin ikkita doiraga bitta to‘g‘ri chiziq orqali urinma o‘tkaziladi. Bu esa tog‘ jinsi mustahkamlik pasportining tug‘ri chiziqli qismidir.
Hosil bo‘lgan grafikdan absissa o‘qiga urinma qiyalik - burchak o‘lchanadi, bu esa tog‘ jinsining ichki ishqalanish burchagi hisoblanadi. Ordinata o‘qi boshlanishidan orordinata o‘qi va urinma bilan kesishgan chegaragacha bo‘lgan masofa ilashish qiymati S (MPa) ga teng bo‘ladi.
(7.1 va 7.3) formuladan S va qiymati topiladi va millimetr qog‘ozdagi chizma qiymatlari bilan solishtiriladi.


5. Tog‘ jinsining mustahkamlik pasportini tuzish usuli.
GOST 21153.4-75 bo‘yicha (ilova) nisbat xisoblanadi.
. (7.6)
7.1 jadvalga ko‘ra A nisbaning olingan qiymatidan foydalanib, q₁, q₂ va b qiymatlari aniqlanadi.
Kattalik qiymatlari hisoblanadi.
; . (7.7)
. (7.8)
. (7.9)
Egiluvchi egri chiziq bilan absissa o‘qi kesishuv nuqtasi hisoblanadi
. (7.10)
Tog‘ jinsi mustahkamlik pasporti tenglamasi kordinatalarida ifodalanadi:
. (7.11)
Hosil qilingan ifoda eng sodda matematik shaklga keltiriladi.
ning har-hil qiymatlarini qo‘ib ning qiymatlari topiladi va tog‘ chinsi mustahkamlik pasporti tuziladi. Grafikdan i qiymatlari aniqlanadi.
7.1-jadval
Tog‘ chinsi mustahkamlik pasporti tenglamasining aniqlangan o‘lchovlari

A
3,25	0,1567	0,508	0,3477
4,10	0,1028	0,421	0,2218
5,04	0,0685	0,344	0,1448
6,08	0,0460	0,279	0,0960
7,35	0,0735	0,202	0,0566
8,34	0,0190	0,166	0,0388
10,0	0,0132	0,132	0,0267
12,5	0,0080	0,100	0,0163
14,5	0,0056	0,081	0,0114
17,4	0,0039	0,068	0,0080
19,9	0,0028	0,0557	0,0057
22,7	0,0023	0,0500	0,0045
32,0	0,00113	0,0362	0,00227