Oʻzbekiston respublikasi oliy taʼlim fan va innovatsiya vazirligi andijon davlat universiteti tarix fakulteti jaxon tarixi kafedrasi

II BOB Afina davlati tashqi siyosati
2.1 Mil. avv. V asr klassik Yunonistoni Afina dengiz ittifoqi
Er. aw. V asr klassik Yunonistoni Afina dengiz ittifoqi er. aw. V asrda yunon dunyosining siyosiy va madaniy hayotining markazi Kichik Osiyo va Egey orollaridan Bolqon Yunonistoniga ko‘chdi. Yunon viloyatlari ichida Attika viloyatining roli oshdi. Arxaik davridan so‘ng Yunonistonda siyosiy jihatdan kuchli o‘zgarishlar yuz berdi. Er.aw. VI asr oxirida Sharqda qudratli Ahamoniylar davlati shakllandi va Yunon dunyosiga o‘zining madaniy siyosiy ta’sirini o‘tkaza boshladi. Er.aw. V asr oxirida forslar Kichik Osiyodagi barcha yunon shaharlari va Lidiya podsholigini bosib oldilar. Forslar Yunonistonni ham o‘z ta’sir doirasiga olishga harakat qildilar. Fors qo'shinlari bir necha bor kontinental Yunonistonga bostirib kirdilar (er.aw. 495, 490-y) Yunon polislari forslarga nisbatan turli munosabatda boidilar. Fessaliya va Beotiya forslarga do‘stona munosabatda boidilar. Sparta va Afina esa forslarga qarshi yunon shaharlari ittifoqini tashkil qildilar. Er. aw. 481-yil yunon shahar davlatlari Ellin ittifoqini tuzdilar. Dastlab ittifoqda Sparta yetakchi rol o‘ynaydi. Sparta vakili uning ishiga rahbarlik qildi. Lekin forslarga qarshi harbiy harakatlarda asosan flot hal qiluvchi o‘rin egallar edi. Sparta o‘zining flotiga ega boimaganligi sababli, ittifoqda yetakchi o‘ringa da’vo qila olmas edi. Spartaliklardan rahbarlikni olish uchun Ioniya orollarining Afinaga yordam so‘rab murojaat qilishi bahona boidi. Afina atrofida bir necha yunon shaharlari birlashib, yangi siyosiy kuch birinchi Afina ittifoqini vujudga keltirdilar. Shu vaqtdan boshlab Sparta va Afina ittifoqchilari o'rtasidagi raqobat er. aw. V asrda Yunonistondagi voqealar rivojiga hal qiluvchi ta’sir oikazdi. Afina ittifoqi tez orada mustahkam, uyushgan kuchli
tashkilotga aylandi. Ittifoqning barcha qatnashchilari to ia huquqli boiib, uning xazina Delos orolidagi Apollon ibodatxonasida joylashgan edi. Ittifoqchilar kengashiga har bir a’zo davlat bittadan vakil yubordilar. Afina Arxesy ittifoqi mablag'i 480 talant hajmida deb belgilanib, har bir ittifoqchi davlat umumiy xazinaga a’zolik toiovi (foros)ni amalga oshirar edilar. Ittifoq ichida Afmaning harbiy-siyosiy va savdo mavqei kuchayib ketdi. Barcha ittifoqchi yunon shaharlari o'zlarida Afina tosh-tarozisi va oichov birliklarini joriy qildilar, umumiy xazina Delosdan Afinaga ko'chirildi. Aflitaliklnr ittifoqchilarning to'lov badali hisobiga Afinada mashliur Propiley va Parfenonni qurdilar. Afinaning bunday suiistc'molligi ittifoqchilarning norozilik chiqishlariga sabab bo‘ldi. Ittifoqchilarning chiqishlari Afinaliklar tomonidan qattiq jazolandi. Masalan, jazolangan Tasos Afinaga o'zining barcha kemalarini berishga, devorlarini buzishga, tovon to'lash va eski a’zolik badalini to'lashni davom ettirishga majbur bo‘ldi. Plutarxning yozishicha «Ittifoqchilar xiroj to'lovchilar va qullarga aylandilar». Afina o'z ta’sir doirasini yunon dunyosida muntazam ravishda kengaytirishda Spartani qarshiligiga uchradi. Forslar bilan umumiy g‘alabadan keyin har ikki davlat o‘rtasidagi raqobat keskinlashdi. Forslar Egey dengizidan siqib chiqarildi, u yana «Yunon quli» bo'lib qoldi. «Kalliy» sulh shartnomasi (er.aw.447-y) dan so‘ng forslarning dengiz floti Egey dengiziga kirishdan mahrum bo'ldi. Eron quruqlikdagi qo'shinlarini Kichik Osiyo qirg'og'idan uzoqda saqlab turish majburiyatini oldi. Yunon-fors urushlaridan so'ng Afinadagi keskin siyosiy kurash natijasida radikal — demokratik kuchlar PerikI boshchiligida g'olib
chiqdilar. Periklgacha Efial’t islohot o'tkazib, zodagonlar aeopagining siyosiy mavqeini yo'qqa chiqardi. Areopag ixtiyorida faqat qasddan odam o'ldirish va diniy an’analarga qarshi jinoyatlarni ko'rib sud qilish vazifalarigina qoldi xolos. Areopagning siyosiy funksiyalari Klisfen joriy qilgan 500 lar kengashi va gelieyaga berildi. Xalqaro savdodan manfaatdor bo'lgan Afina savdogar hunarmandlari va dengizchilari Afinani Yunon shaharlari ustidan yetakchiligini mustahkamlashni talab qildilar. Ular ittifoqchilatga nisbatan qat’iy qattiq siyosatni, Afinaning yunon dunyosiga boshchilik qilishiga qarshi turadigan har qanday kuchlaiga qarshi keskin kurash olib borishni talab qildilar. Afinada Kaeon tiraniyasi
tugatilgandan so'ng demokratik harakat Afina siyosiy hayotida yetakchi o'ringa chiqdi. 500 lar kengashining ta’siri kuchaydi. Bu kengashdn aholining kambag'al tabaqalarining ishtiroki uchun imkoniyatlar yaratildi. Gelieda sudyalik vazifasini bajarish uchun yoki 500 lar kengashiga a’zolik uchun ish haqi to‘lashni joriy qilinishi hatto kambag'allaiga ham qura tashlash yo'li bilan
saylanadigan 5 ming sudyadan biri bo'lishi imkoniyatini berdi. Shahar aholisining o'rta qatlami zevgitlarga arxont vazifasini bajarishga ruxsat berildi. Tashqi siyosatda Afina yunon dunyosiga hukmronlik qilish uchun faol harakat qildi Afinaning qo'shni viloyatlarga taziyqi kuchayib Sparta bilan urush harakatlari olibborildi. Er. aw. 445-yil Sparta bilan 30 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Ammo tinchlik 14 yil davom etib keyin uzoqqa cho'zilgan urush barcha yunon shaharlarini zaiflashtirgan
Peloponnes urushi boshlanib ketdi. Urush 27^ yil davom etib ko'pgina shaharlar vayron boidi. 10 minglab kishilar qurbon bo'ldilar. Urf-odatlar, qonunlar paymol qilindi. Yunon dunyosi shundan so'ng tushkunlikka yuz tutdi. Yunon->fors urushlaridan so‘ng Afina Yunon-fors urushlaridan so'ng Afina tez tiklandi. Pirey porti qayta qurilib, o'sha davrdagi O'rtayer dengizidagi eng yirik port
hisoblangan Karfagen portiga tenglashdi. Dengiz ittifoqiga yetakchilik qilgan Afina yunon dunyosi dengiz savdosida ham birinchi o'rinni egalladi. Afina eksporti Shimoliy Qora dengiz, Sitsiliya, Apuliya, Etruriyani qamrab oldi. Egina, Korinf Kerkira va boshqa shaharlar savdoda Afinani birinchiligini e’tirof etishga
majbur boidilar. Afina ijtimoiy qatlamlarida ham tegishli o'zgarishlar yuz berdi. Jamiyatda yetakchi o'rinni savdo - hunarmandlar tabaqalari egalladilar. Davlatni ichki va tashqi siyosatini ana shu tabaqalar belgilar edi. Attika dehqonlari poytaxtni g'alla bilan ta’minlay olmas edilar, g'allani Qora dengiz
bo'yidan yoki Italiyadan olib kelish arzonga tushar edi. Qishloq aholisi ish topishi uchun ko'plab shaharlarga kelib o'rnasha boshladilar. Er.aw. V asr o'rtalaridan boshlab Afinada hunarmandchilik va
dehqonchilikda foydalaniladigan qullarni soni ko'payib ketdi. Afina olib borgan ko'plab urushlar natijasida Kichik Osiyo, Frakiyava Illiriyadan qullar olib kelib sotiladigan Xios orolidagi qul bozori iqtisodiyotining ishchi kuchiga boigan doimiy ehtiyojini qondirdi. Qullarni soni keskin oshib ketdi. Malakasiz qul arzon boiib, hunarga oi^atilgan qul qimmati 100—150 draxma baholanar edi.
Perikl davri Afmasida qullarni aniq soni nomaium. Taxminlarga ko'ra, ular 400 mingtaga yetmagan.
Shahardagi eng boy odamlardan biri Nikiyning Lavrion kumush konlarida ming quli, boy Gipponikning 600 quli boigan. Oddiy hunarmandlaming ustaxonalarida 5 tadan 10 tagacha qul
ishlagan. Qalqon yasovchi usta Lisiyning ustaxonasida 120 qul boigan. Boy shaharliklar xo'jaligida 10—20 qul mehnat qilgan. Hunarmandchilik korxonalari, konlar, poliz, uzumzor va
zaytunzorlarda qullar mehnat qilganlar. Afina shaharIHiliuiyticltilari asosan qullardan iborat bo'lgan, qullanga
•Kiipliuvchi qurol* deb qarashgan, ularning hech qanday ijtimoiy iK|iK|i bo'lmagan. Ishlab chiqarishda qullaming ko‘payib borishi Ы1лн erkin fuqarolar orasida jismoniy mehnat qilish past ish qo'lga
xos mcluiat degan tushuncha keng tarqala boshladi. Arxaik ilnvridayoq zodagonlar ish haqi uchun kundalik og'ir ishga nnfr.it lunib qaradilar. Er.aw.V asrga kelib, bunday qarash aholining cikin qatlamlarining ichida uchratish mumkin edi. Afina demokratiyasi Afina demokratiyasi deganda 20 yoshdan katta, erkin tug'ilgan, to'la huquqli Afina erkaklari uchun xos bo'lgan demokratiya
to‘g‘risida so'z borardi. Ular aholining ozchilik qismini tashkil qilar edi. Siyosiy huquqlardan, qullardan tashqari ayollar, boshqa viloyatlarda Afinaga qochib kelganlar va Afinada yashab turib, erkin bo‘lsa-da, fuqaroligi bo'lmagan meteklar mahrum edi. Meteklar 100 mingga yaqin kishini tashkil qilib, ular asosan savdo hunarmandchilik bilan shug'ullanar edi. Polisning suveren hokimi — xalq yig'inini Afina fuqarolik
huquqiga ega bo'lgan soni ko'p bo'lmagan katta yoshli erkaklar tashkil qilar edilar. Mansabdor shaxslar qur’a tashlash yo'li bilan saylanar, faqat mansabga nomzodlar afinalik bo'lishi ustidan nazorat qilinar edi. Arxont yoki strateg vazifasini har qanday fuqaro bajarishi mumkin degan tushuncha mavjud edi. Chunki barcha mansabdor shaxslar yig'inda xalq irodasi va qonunlarini ifodalagan holda tatbiq qilar edilar. Ularning funksiyasiga hech qanday muhim vazifa kirmas edi. Oliy mansabdor shaxslar —arxontlar hokimiyati oila va meros huquqiga rioya qilishga g'amxo'rlik (arxont eponim) sakral vazifa (arxont basilevs) sud jarayonlariga raislik qilish (fesmofet) bilan cheklangan edi. Arxont polemarx (qo'shin qo'mondoni) faqat nomigagina qo'mondon bo'lib, amalda u chet elliklar ustidan sud ishlarini amalga oshirar edi. Qurolli kuchlarga urush va tinchlik paytida rahbarlik qilish 10 strategga tegishli edi. Ular qur’a tashlash yo'li bilan emas, balki har bir nomzodga bevosita ovoz berish yo'li bilan saylanar edilar. Mansabdor shaxslar faqat boshiga mirta gulchambardan boshqa hech qanday hokimiyat belgisiga ega emas edi. Bu uning hokimiyatini cheklanganidan guvohlik berar edi. Ammo katta
bo'lmagan hokimiyatni ham suiiste’mol qilish mumkin edi, shu sababli qonun bir kishini bir mansabga qayta saylashni taqiqlar edi. Boshqaruv kollegial edi. Har bir felddan 10 strateg saylanib, ko‘cha va inshootlarni holatini nazorat qilish uchun 10 astinom bozor va tovarlar to'g'risida g‘amxo‘rlik qilib sotuvchi va xaridor o'rtasidagi janjallamilO agranomlar ajrim qilar edilar. Ijroiya hokimiyati har bir felddan SO kishi saylanadigan 500 lar kengashipritanlar qo'lida edi. Kengash xalq yig'iniga olib chiqiladigan qarorlar loyihasini tayyorlar va mansabdor shaxslar yordamida yig'in qarorlarini bajarar edi. Kengash jamoat ishlarini tashkil qilish, konfiskatsiya qilingan mulkni sotish, davlat saylagan
komissiya orqali moliya ishlarini nazorat qilish, kemalar qurilishi va otliq qo'shinlar, Afina doimiy qo'shinini jangovar qobliyatini saqlash kabi ishlami amalga oshirar edi. Besh yuzlar kengashi
boshqaruv masalalarini tezkor hal qila olmas edi. Shu sababli har bir feld o'zining 50 vakili- pritanlat orqali davlatni yilni 1/10 qismida idora qilar edi. Pritanlar kun davomida majlis qurganlar, ularning ... qismi tunda qolgan. Kengash chet davlatlar bilan yozishmalar olib borgan, elchilami qabul qilgan. Har kun pritanlar tarkibidan qur’a tashlash bilan kengash raisi saylanib, u davlat xazinasini kaliti va muhrini olgan. U shu kun xalq yig'ini bo'lsa, unga raislik qilgan. Dastlab xalq yig'ini oyda bir marta, keyinchalik oyda 4 marta shaharning g'arbiy qismidagi qoyali terrasa pniksda to'plangan. Yig'ilishlarda besh yuzlar kengashi tayyorlagan qaror loyihalari muhokama qilinib, so'zga chiquvchilar faqat shu mavzudagina so'zlashlari mumkin edi. Yig'ilish va ekklesiya « isagoriya»—so‘z erkinligiga qat’iy rioya qilinar, qaysiki «isotomiya*—mansablami egallashda tenglik va «isonomiya* — qonunlar oldida tenglik
fuqarolarning siyosiy huquqlarini poydevorini tashkil qildi. Afina davlati mehnat qobiliyatini yo'qotgan fuqarolar va Vatan uchun jonini fido qilgan fuqarolarning bolalari to'g'risida g'amxo'rlik qilgan. Aksincha davlat uchun xavfli deb hisoblangan fuqarolarni xalq yig'ini quvg'in qilishi mumkin bo'lgan. Afina
demokratiyasi ostrakizm vositasi bilan obro'li, ta’sirga ega bo'lgan mashhur fuqarolarni o'z yakka hukmronligini o'rnatishdan xavfsirab, uni quvg'in qilgan. Xalq yig'ini vakolatiga Afina fuqaroligiga qabul qilish, meteklar ishi, chet davlatlaiga elchilar yuborish kirgan. Urush vaqtida strateglar xalq oldida o'zlari
o'tkazgan urush harakatlari to'g'risida hisobot berganlar, harbiy mag'lubiyat uchun hatto strateglarni o'lim jazosiga hukm qilinish xavfi kuchli bo'lgan. Afinada mansabdor shaxslar katta hokimiyat va obro'ga egaIiii'lmagnnlar, aksincha, yig‘inlarda so‘zga chiqishni biladigan, davlat teorikon- teatrga kirish uchun ikki obol miqdorida pul toMovini joriy qildi. Perikl taklifi bilan joriy qilingan nafaqa oddiy luqaroga teatrga kirish imkoniyatini berdi. Er. aw. VI—V asr boshlarida sport musobaqalari zodagonlar uchun ko‘ngil ochish bo‘lsa, Afina demokratiyasi uni oddiy
fuqarolami ham sport bilan shug'ullanishlariga sharoit yaratishga harakat qildi. Zallar, hammomlarga ega bo'lgan gimnasionlar, mashq qiladigan ko'p sonli palestralar har qanday Afina fuqarosi
uchun ochiq edi. Lekin boy afinaliklar vchun gimnasion va palestalar alohida edi. Barcha sport inshootlari davlat ixtiyorida edi. Sport inshootlari ishini tashkil etish va boshqarish xalq yig'ini tomonidan tayinlangan lavozim safronist qo'lida edi. Sport Afinada kishini o'z-o'zini idora boshqarishga o'rgatish, adolatli o'yin qoidasiga rioya qilish, o'z ruhini ko'tarishga xizmat qilishi
kerak edi. Afinaliklar boshqa yunonlar kabi ko'pgina yugurish bilan (mash’ala yoki boshqa yuk bilan uzun masofaga, to'la harbiy anjomda yugurish) shug'ullanganlar. Shu bilan birga aravalarda
poyga, sakrash, nayza yoki disk uloqtirish, qo'l jangi, kurash va kamondan otish keng tarqalgan.