O‘zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Yarimavtomat – avtomatik ish sikli bilan ishlaydigan mashina hisoblanadi. 
Bunda ish davrini takrorlanishi uchun ishchining aralashuvi kerak bo’ladi. Masalan, 
zagotovkalarni yuklash, mashinani ishga tushirish va to’xtatish, tayyor buyumlarni 
olish va tekshirish shular jumlasidandir.
Avtomat – o’z-o’zidan boshqariladigan ish mashinasi bo’lib, tekshirish va 
sozlashdan tashqari, barcha ish davrlarini va salt yurishlarni bajaradi.
Har qanday ishchi mashina uchtaasosiy mexanizmlar (yuritish, uzatish, 
bajaruvchi) dan iborat. Ularning eng asosiysi ishlov berish aniqligi va unumdorligi, 
hamda mashina imkoniyatlarini aniqlovchi bajaruvchi mexanizmlar hisoblanadi.
  
2.4 Avtomatlashtirish bosqichlari.
Avtomatning avtomatik ishlashi uchun ishchi va salt yurishalarni boshqarish 
mexanizmlari bo’lishi va ular ma’lum dastur asosida ketma-ket ishlashini 
ta’minlanishi zarur.
2.2-rasmda avtomatning taxminiy struktura sxemasi ko’rsatilgan. Sxemadan ko’rinib 
turibdiki, mexanizmlar majmuini, o’z navbatida, har biri ish siklining ma’lum 
operatsiyasini bajaradigan bir qancha mexanizmlarga bo’lish mumkin. Ma’lum 
vazifani bajaradigan mexanizmlarning soni va vazifasi avtomatning texnologik 
vazifasi hamda ish sxemasi bilan belgilanadi.
Hamma mexanizmlarning ish davri taqsimlash vali va kulachoklar sistemasi 
orqali mexaniq tarzda boshqarib turiladi.

---

Birinchi bosqichda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning oliy formasi – 
yarimavtomatlar va avtomatlardan to’zi lgan potok liniyalar. Bunda odam mashinani 
sozlaydi, texnologik jarayon to’g’ri ketayotganligini tekshirib turadi va Yuz bergan 
kamchiliklarni tuzatadi (asbobni almashtiradi, mashina mexanizmlarini rostlaydi va 
xokazo).
2.3-rasm. Avtomatning struktura sxemasi.
Shunday qilib, birinchi bosqichda texnologik jarayon avtomatlashtiriladi, 
avtomatlashtirish esa, odatda, ishning operatsiyalarinigina qamrab oladi.
Texnologik jarayonlarning mexanizasiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishi 
to’liq (bunda qo’l mehnati mashina mehnati bilan to’liq almashtiriladi) yoki qisman 
(qo’l mehnatining bir qismi mashina mehnati bilan almashtiriladi) bo’lishi mumkin.
Texnologik jarayonni sifat va son jihatidan uchta ko’rsatgich: texnologik 
jarayonning turi, bosqichi va kategoriyasi bo’yicha baholash mumkin (GOST 
14.309—74).
Turiga ko’ra yakka va kompleks mexanizasiyalashtirish (shartli belgisi M va 
KM) hamda yakka hamda kompleks avtomatlashtirish (A va KA) farq qilinadi.
Masalan, bitta operatsiyada faqat zagotovkani yuklash mexanizasiyalashtirilgan 
(yakka mexanizasiyalashtirish) yoki detallar ishlashdagi beshta operatsiyadan faqat 
bittasi avtomatlashtirilgan (yakka avtomatlashtirish) bo’ladi.
Texnologik jarayonlarni mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishning o’nta 
bosqichi (texnologiya’ni yakka operatsiyalardan tortib to butun sanoat miqyosida 
tashkil qilishigacha) belgilangan.

---

Buni tushunib olish uchun quyidagi misolni ko’rib chiqamiz. Avtomobil ishlab 
chiqarishda sanoatni ko’pgina soxalari: xom-ashyo, metallurgiya, mashinasozlik va 
avtomobil tarmoqlari o’zaro borliq holda va bir maromda ishlashlari kerak. Bu birin 
ketinlik boshqa soxadagi ishlab chiqarish korxonalari uchun ham taaluqli hisoblanadi
Shuni hisobga olish kerakki avtomobil ishlab chiqarish korxonalarida 
tayyorlov, asbobsozlik, quyish, mexaniqa, yig’ish sexlari, shuningdek transport, 
ta’minot hizmatlari mavjud. Sex strukturasi uchastkalar, bo’limlar, guruhlardan 
iborat.
Endi tarmoqdan tortib guruhdagi dastgohgacha bo’lgan avtomobil tayyorlash 
bo’yicha jarayonlar mexanizasiyalashtirilgan yoki avtomatlashtirilgan, deb tasavvur 
qilaylik. Mahsulot tayyorlashda mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishni 
qo’llashning barcha bosqichlarini aniqlaymiz.
Birinchi - to’rtinchi bosqichlardagi bajariladigan ishlar bevosita sex iChidagi 
jarayonlarning mexanizasiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishini belgilaydi. Birinchi 
bosqichda yakka texnologik operatsiya, ikkinchi bosqichda - tugallangan texnologik 
jarayonning sistemasi, uchinchi bosqichda - sex uchastkasida yoki bo’limida 
bajariladigan texnologik jarayonlar sistemasi va, nihoyat, to’rtinchi bosqichda - seh 
ichida to’liq bajariladigan texnologik jarayonlar sistemasi avtomatlashtiriladi.
Beshinchi bosqichda texnologik jarayonlar sistemasini korxonaning bir turdagi 
sexlari (masalan, mexaniqa sexlari) guruhi doirasida, oltinchi bosqichda esa - korxona 
doirasida mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish ko’zda tutiladi.
Oltinchi - to’qqizinchi bosqichlarda texnologik jarayonlarning oliy sistemasini 
ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari doirasida (ettinchi bosqich), territorial, region 
sistemasida (sakkizinchi bosqich) va mamlakatning bitta tarmog’i chegarasida 
(to’qqizinchi bosqich) mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish nazarda tutiladi.
Xulosa  
Mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, shubhasiz, ishlab chiqarish sohasi uchun 
katta ahamiyatga ega. Zamonaviy dunyoda kamroq va kamroq operatsiyalar qo'lda 
amalga oshiriladi. Biroq, bugungi kunda ham bir qator sohalarda bunday ishlarsiz 
amalga oshirib bo'lmaydi. Avtomatlashtirish, ayniqsa, ommaviy iste'molchi uchun 
mahsulot ishlab chiqaradigan yirik korxonalarda samarali. Masalan, avtomobil 
zavodlarida minimal miqdordagi odamlar operatsiyalarda qatnashadilar. Shu bilan 
birga, ular, qoida tariqasida, jarayonda bevosita ishtirok etmasdan, jarayonning 
borishini nazorat qiladi. Hozirgi vaqtda sanoatni modernizatsiya qilish juda faol. 
Ishlab chiqarish jarayonlari va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish bugungi kunda 
mahsulot sifatini oshirish va uning ishlab chiqarish hajmini oshirishning eng samarali 
usuli hisoblanadi.

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA INTERNET MANBALARI
1. Автоматизация Технологических Процессов Производства Растительных 
Масел.-Ташкент: Узбекистан, 1973. (Н.Р. Юсупбеков, Ш.М.Гулямов, А.С. 
Зиядуллаев)
2. Основы Омтимизации Экстракционной И Инообменной Технологии.-
Ташкент: Фан, 1975. (Н.Р. Юсупбеков, Н.У. Ризаев, М.М.Юсипов 
3.Микроволновые Методы Измерения Влажности Материалов.- Ташкент: 
Фан, 1976 (Н.Р. Юсупбеков, П.Р. Исматуллаев).
4. 
Системы Управления Технологическими Процессами Пищевой 
Промышленности – Ташкент: Узбекистан, 1978 (Н.Р. Юсупбеков, Ш.М. 
Гулямов).
5. Системы И Управление. Большие Системы.- Ташкент: Фан 1981.
6. Системы И Управление. Динамические Системы.- Ташкент: Фан, 1984 (Н.Р. 
Юсупбеков, И.П. Кухтенков, А.А. Адылов).
7. Вычислительные Системы И Управление Производством.- Ташкент: 
Узбекистан, 1984. (Н.Р. Юсупбеков, Ш.М. Гулямов, С.С. Касымов)