O‘zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

  
2.2 Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish usullari.
Avtomatlashtirishning rivojlanish bosqichlarini taxlili shuni ko’rsatadiki, 
hozirgi kunda yaratilyotgan mashina va mexanizmlar asosan yalpi ishlab ishlab 
chiqarishdan seriyali ishlab chiqarish tomon siljib bormoqda. Bunga sabab seriyali 
ishlab chiqarish ishlab chiqarish korxonalar mashinasozlik tarmog’ini asosini tashkil 
etadi. Yana bir asosiy tomoni texnik jihoz va uskunalarni turini ko’paytirish natijasida 
ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda ko’p variantli masalalarni yechish 
imkonini beradi.
Mashinasozlik korxonalarini kompleks avtomatlashtirishning strategiyasi 
quyidagi masalalarni yechimi bilan aniqlanadi:
1) 
avtomatlashtirish ishlarini asosiy yo’nalishlari va ularni moxiyatini to’g’ri 
tushunish;
2) 
avtomatlashtirilgan uskunalar va yangi usullar kelajagini ob’ektivligi va ularni 
mavjud uskunalar bilan bog’liqligi. Bularni hammasini birin-ketinlik bilan ko’rib 
Chiqamiz.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish deganda ko’p holatlarda inson 
bajaradigan ishlarni qurilmalar, boshqaruv tizimlari va ularni nazorat qilish, ya’ni 
avtomatikani qo’llash tushuniladi. Ammo, texnologik jarayonlar, konstrusiyalar va 
mashinalarni kompanovkasi asosiyhisoblanadi. Masalani bunday yechimi noto’g’ri 
hisoblanadi. Ishlab chiqarishni asosini texnologik jarayonlar tashkil qiladi va uning 
tarkibiga chiqariladigan mahsulotning mumkin bo’lgan sifati va soni, ishlab 
chiqarishni effektivligi, boshqaruv tizimi oldindan kiritilgan bo’lishi kerak. Shuning 
uchun mashinasozlikda ishlab chiqarishni avtomatlashtirish o’z ichiga yangi 
texnikani yaratishda konstruktorlik-texnologik masalalarni kompleksini, yuqori

---

intensiv texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni unumdorlik uskunalarini bevosita 
insonni ishtirokisiz bajarilishini o’z ichiga oladi.
Zamonaviy avtomat – bu texnologik va konstruktorlik masalalar yechimi 
bo’lib bir vaqtni o’zida o’nlab, avtomatik liniyalarda yuzlab mexanizmlar va 
asboblarni ishlashi tushuniladi. Bunday tizimlarni yaratilishi transportirovkalash, 
yuklash hamda ularni orientasiyalash, aylantirish, chiqindilarni olib chiqish 
jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beradi.
Avtomatik liniyalarda har bir ishlov berish nuqtasida ishlov berilayotgan detal 
moslamalarda aniq o’rnatilishi va ma’lum bir kuch bilan siqilishi kerak. Bu o’z 
navbatida berilgan nuqtada aniq ishlov berishni va detalni sifatini ta’minlaydi.
Liniyalarni komponovkasi va ular tarkibidagi ishchi agregatlar, mexanizmlar, 
moslamalarni aniq ishlashi liniyalarni ishonchli va effektiv ishlashini ta’minlaydi. 
Qisish va o’rnatish mexanizmlarini konstruksiyasi, turi va ishlash prinsipi ishlov 
berilayotgan detalningmaterialiga, gabaritiga, formasi va o’lchamlariga bog’liq.
Ishlov berishda harakasiz bo’lgan har bir pozitsiyada o’rnatilishi, qisilishi 
zarur bo’lgan tana detallari transporter yordamida erkin harakatlanib ishlov berish 
joyida stasionar moslamalarga o’rnatiladi.
2.1-rasm. Boshqaruv sxemalar strukturasi
a) datchiklar; b) uzatuvchi-aylantiruvchi qurilmalar;
v) bajaruvchi qurilmalar.
Seriyali ishlab chiqarishda murakkab shakldor detallarga ishlov berishda 
yo’ldosh
moslamadardan foydalanadi.
Avtomatik ravishda 

---

pozitsiyalarga murakkab forma ega bo’lgan detalllarning boshlang’ich ishlov 
berilgan baza yuzasi bo’lmagan detallar (misol: ventil tanasi) ishlov berishni 
boshlang’ich bosqichida sputniklarga (yo’ldoshlarga) o’rnatilib ishlov berish 
joylaridan hammasidan o’tadi. Avtomatik liniyalarda ishlov beriladigan detallarni 
qisib o’rnatadigan moslamalar ikki turga bo’linadi: stasionar holatdagi va yo’ldosh 
moslamalar.
Avtomatik liniyalarning yordamchi va ish bajaruvchi qurilmalari standart 
yoki normallashgan elementlarni o’z ichiga oladi. Datchiklar (boshqaruv knopkalari, 
yo’l o’chirgichlar, o’tkazgichlar, fotoelementlar, termoparalar va hokazolar) ishlov 
berish davrining oldingi elementi tugaganligini, mexaniq yoki fizik harakatni elektrik 
topshiriqqa o’tganligini taqozo etadi.
Uzatuvchi-aylantiruvchi qurilma (o’rtagich rele, kontaktorlar, yacheykalar va 
hokazolar) 
datchiklardan 
kelayotgan 
signallarni 
kuchaytirish, 
taqsimlash, 
kombinatsiyalash, uzatish funksiyalarini bajaradi. Ayrim hollarda ish bajaruvchi 
mexanizmlarni quvvati katta bo’lmaydi. Datchikka yaqin bo’lganda aylantiruvchi 
qurilmani tizimdan chiqarib datchiklardan kelayotgan topshiriqlarni bevosita 
to’g’ridan-to’g’ri bajaruvchi qurilmalarga uzatadi.