O‘zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

2.3 Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish tizimlari.
Ishlab chiqarishni hususiyatlari texnologik dastgoh va jihozlarga ma’lum 
talablar qo’yadi. Agar mahsulot yalpi ishlab chiqarish sharoitida ishlab chiqarilsa, 
ishchi mashina (avtomatlar) ga yuqori unumdorlik talabi qo’yiladi. Seriyali va 
donalab ishlab chiqarish sharoitida birinchi o’ringa universallik va moslanuvchanlik 
talabiqo’yiladi. Bunda universallikka dastgohlarni qanchalik ko’p har xil 
mahsulotlarni ishlov berishga qaytasozlanish mumkinligi asos bo’ladi. 
Moslanuvchanlik bir mahsulotni ishlab chiqarishdan boshqasiga qanchalik tez o’tish 
mumkinligini ko’rsatadi.
Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish deganda 
yuqori intensiv texnologik jarayonlarni ishlab chiqish va ular asosida odamning 
bevosita ishtirokisiz texnologik va yordamchi jarayonlarni bajaruvchi Yuqori unumli 
jihozlarni yaratishga haratilgan tadbirlar kompleksi tushuniladi.
Ishlab 
chiqarish 
jarayoni 
avtomatlashtirilishdan 
avval 
doim 
mexanizasiyalashtiriladi. Avtomatlashtirishda joriy etilgan mexanizasiya avtomatik 
boshqarish ob’ekta bo’lib hizmat qiladi. Avtomatlashtirish mehnat predmetiga ta’sir 
ko’rsatish usullarigagina emas, balki ana shu usullarni boshqarishga ham ta’luqlidir.
Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish tarixi va rivojlanish tamoyillarini 
taxlili shuni ko’rsatadiki, avtomatlashtirishni har xil murakkablikdagi masalalar xal 
etilgan 3 ta bosqichga bo’lish mumkin:
1. 
Ishchi sikllarni avtomatlashtirish, avtomat va yarim avtomatlar qurish;
2. 
Mashinalar tizimini avtomatlashtirish, avtomat liniyalar qurish;
3. 
Ishlab chiqarishni kompleks avtomatlashtirish yoki avtomat sexlar va ishlab chiqarish 
korxonasilar qurish.
Avtomatlashtirishning birinchi bosqichida qo’yilgan vazifalarni fizika, 
matematika, matematik modellashtirishga oid bilimlardan, analog va hisoblash 
mashinalaridan foydalanib nazariy hal etishdan iborat. Bu vazifani hal qilish 
natijasida bo’lajak ob’ektning, masalan, tokarlik dastgohavtomatining fizik 
matematik modeli dunyoga keladi. Bu vazifalarni tarmoq ilmiy-tekshirish institutlari 
va konstruktorlik byurolari ko’rib chiqadi va hal etadi.

---

Model ishlab chiqilgandan so’ng uning texnikiqtisodiy ko’rsatgichlari 
aniqlanadi va uning samaradorligi dastgohning mavjud modellariniki bilan 
taqqoslanadi. Bunda birinchi navbatda, yaratiladigan modelning hamda texnologii 
jarayonlarni boshqarish usullarining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligiga baho 
beriladi. Baho berishdan maqsad – modelning belgilangan funksiyalarni bajara 
olishini aniqlash; uning yordamida ishlab chihariladigan mahsulotning yuqori sifatli 
bo’lishiga, Yuqori mehnat unumdorligiga, yonilgi, jihoz va xomashyolardan 
maksimal darajada foydalanilishiga, mahsulotning hammasi realizasiya qilinishiga 
erishish.
Modelga iqtisodiy jihatdan baho berilgandan so’ng, ishlab chiqilgan yechimni 
oddiy, ishonchli va samarali usul bilan amalga oshirish hamda aniq konstruksiya’ni 
yaratishning eng maqbul yo’llari aniqlab olinadi.
Avtomatlashtirilishda ishlatiladigan uzellar, mexanizmlar o’z vazifalariga va 
funksional alomatlariga ko’ra guruhlarga bo’linadi, masalan, tashish va yuklash 
vositalari, avtomatikaning rostlovchi va ijrochi qurilmalari. Barcha vositalar birbiriga 
yaqin bo’lgan alomatlariga ko’ra unifikasiyalangan bloklarga guruhlanadi. 
Unifikasiyalangan bloklardan avtomatlashtirishning kompleks vositalari to’zi ladi.