Oʻzbekiston respublikasi oliy taʻlim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti manbashunoslik va arxivshunoslik kafedrasi
XULOSA...........................................................................................................69-71
Download 97.82 Kb.
|
Dissertatsiya Shuxrat
|
XULOSA...........................................................................................................69-71
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI...................................72-81 Ilova …………………………………..………………………………………81-85 KIRISh Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Xitoy yilnomalarida va boshqa ko‘plab xitoy yozma manbalarida O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid juda ko‘plab ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ammo ularni o‘qish va keltirilgan ma’lumotlardan foydalanish katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Birinchidan, xitoy yozuvi belgilarga (iyeroglif) asoslangan bo‘lib, bizning tarixchilarimiz u yozuvni bilishmaydi. Ikkinchidan, Xitoy iyeroglifikasining umumiy soni 20 mingdan oshib ketdi. Xitoy tili va yozuvini bilgan manbashunoslarimiz bu qadar ko‘p bilgilarni bilishga qodir emaslar. Keltirilgan sabablar, Xitoy manbalariga bilvosita yondashishni talab etadi. Bu yondashuv ingliz tili orqali muammoga yechim topishdir. Ma’lumki, Xitoy manbalari deyarli to‘liq ingliz tiliga tarjima qilingan. Mazkur dissertasiya - tadqiqot ishida Xitoy manbalarining ingliz tilidagi varianti asosida O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid ma’lumotlarni o‘rganishga xarakat qilindi. Natijada, 15 ta yozma manba to‘plami shakllantirildi. Ular O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha izlanishlar olib borgan Xitoy olimlari tomonidan qilingan ko‘plab ishlar orasidan tanlab olindi. Shuni aytib o‘tish kerakki bu tadqiqotlarni Xitoy olimlarining O‘rta Osiyo borasidagi jamiki ilmiy ishlar orasidan eng muvaffaqiyatlisi va yetugi deb hisoblash ham noo‘rindir. Aslida bizning jarayon va shaxsiy salohiyatimiz cheklovlari sabab, biz muhimroq tadqiqotni qamrab olishga qodir ham emasmiz, yo matnlar o‘ta uzunligi sabab, yo o‘zimizning tushinishimiz yetarli emasligi sabab ko‘plab tadqiqotlar tabiiyki xatoliklardan ham foriq emas. O‘rganishga jalb qilingan tadqiqotlar mualliflari O‘rta Osiyo bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan Xitoy tarixchilarining asosiy namoyondalaridir. Bu dissertasiyani yozishning zarurati shundaki, ingliz tilida Xitoy yozma manbalarini o‘qish orqali xitoy tilini o‘qiy olmaydigan olimlar uchun xizmat qilishdir. Xuddi shu ilmiy yo‘nalish orqali Xitoy ilmiy ishlarini tushinish uchun o‘zbek tarixchilarini ildamroq qadam tashlashga ilhomlantirishdan iboratdir. Dissertasiya ishining ahamiyati. Har birimiz bilganimizdek, O‘rta Osiyo tarixiga oid eng muhim manbalar faqatgina sanoqli tillarda yozilgan, ular orasida xitoy tili yagona muhimi bo‘lmasa-da, eng muhimlari qatoridan joy oladi. Masalan, Xiongnu, Wuhuan, Xianbei va Rouran kabi turkum manbalar O‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi tarixiy davrlarini o‘rganishdi asosiy ro‘l o‘ynadi. Ammo, cheklangan miqdordagi arxeologik ma’lumotlardan tashqari,ularni tadqiq qilish uchun biz faqat Xitoy tilidagi tarixiy manbalarga tayanishimiz mumkin. Milodiy 5 asrdan keyin faqat xitoycha bo‘lgan tarixiy manbalar Bu cheklovni bosib o‘tdi, va bizda So‘g‘d, Turk, uygur, Tibet, tangut, nuzhen, arab, fors, mangol va manchu hamda lotin, grek, fransuz va boshqa g‘arbiy tillarda ham manbalar mavjud. Ammo bir vaqtning o‘zida, xitoy tarixiy manbalarining sifatini hisobga olsak ham, shuni ta’kidlashimiz shartki xitoy tarixiy manbalarining soni ham shubhasiz eng ulkani. Gʻarb tadqiqotchilari ko‘pincha O‘rta Osiyo tarixiga oid xitoy tarixiy manbalari miqdorini tushunmaydilar. Hatto Denis Sinor o‘zining mashhur "O‘rta Osiyo" kitobida ta’kidlaganidek: Taris, Sivilizasiya, tillar; "Markaziy Yevroosiyoning eng muhim imperiyalaridan birini tashkil etgan va taxminan 200 yil davomida hukmron sulolaning eng xavfli dushmani bo‘lgan turklar to‘g‘risida butun xitoy manbalari 250 bosma sahifadan oshmaydi". Bu xulosaga Lyu Mausayning g‘arbda ko‘p iqtibos keltirilgan tarjimasidan olingan manba asos bo‘lgandir. Biroq Liu Mao-sayning to‘plami butunlay beparvo va o‘zboshimchalik bilan yozilgan va u asosan rasmiy tarixga tayangan. Ko‘plab muhim tarixiy manbalar, Masalan, "Hukumatga yordam ko‘rsatish uchun kyeng qamrovli oyna" va boshqalar e’tibordan chetda qoldi va u har xil turdagi kolleksiya va ensiklopediyalarda yashiringan qimmatli manbalarga e’tibor bermadi. Bundan tashqari so‘nggi o‘n yilliklar davomida olib borilgan ishlar katta miqdorda manbalar topildi. Turkiylar haqida qimmatli ma’lumotlar bergan tosh o‘ymakorlik shaklidagi tarixiy manbalar xitoy olimi Vu Yuguy yaqinda nashr etilgan "Ikkinchi turk xoqonligi haqidagi xitoy tildagi tarixiy manbalar” (xronologik tadqiq) kitobida jamlagan. Sharqiy turklar ikkinchi xoqonligiga oid xitoy tilidagi tarixiy manbalarni tartibga solib, uchta katta jildni to‘ldiradi. Tasavvur qilish mumkinki, agar g‘arbiy turklar va birinchi xoqonlika oid tarixiy manbalar qo‘shilsa, bu miqdor albatta 10 ta katta jilddan oshadi. Agar g‘arb tilida nashr etilgan bo‘lsa, bu yanada kattaroq bo‘lar edi. Xitoy olimlari O‘rta Osiyo bo‘yicha xitoy tilidagi tarixiy matyeriallar juda ko‘p bo‘lsa-da, bu O‘rta Osiyo tarixi sohasidagi xitoylik tadqiqotchilarni ushbu materiallarga mos keladigan obro‘-e’tibor qozonishga erishadi deb o‘ylashmaganlar. Xitoyda O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlari yangi fan yo‘nalishi deyishning iloji bo‘lmasa-da, ammo zamonaviy xitoy tadqiqotchilari shu yo‘ldan borishmoqda. Xitoyda O‘rta Osiyo tadqiqotining zamonaviy akademik tarmog‘i nisbatan kech boshlanganligi sababli, uning rivojlanishi ancha sust edi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, ko‘plab qiyinchiliklarga qaramay, Xitoydagi O‘rta Osiyo tadqiqotchilarning ko‘plab avlodlari ana shu qiyinchiliklar sharoitida o‘z ishlarida katta sa’y-harakatlarni amalga oshirdilar va faxrlanadigan muvaffaqiyatlarga erishdilar. O‘rta Osiyo tarixi haqidagi bilimlar Xitoydagi akademik dunyoda O‘rta Osiyo tadqiqotlari ishonchli mavqe va ta’sirga intilib, muvaffaqiyatlarga erishganligi sababli manbalar to‘planib, kengayib bordi. Ushbu dissertasiyaga kiritilgan tadqiqotlar mualliflarining ikkitasi allaqachon vafot etgan. Ularning shaxsiy izlanishlari nafaqat tengdoshlari orasidan ajralib turadi, balki O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha tadqiqotchilarni tayyorlashda ham yosh avlodga o‘rnak bo‘lmoqda. Bundan tashqari, Cai Meibiao, Chen Dezhi, Chjou Qingshu va Chjan Guangda ham keksa avlod tadqiqotchilari bo‘lib, ularning barchasi Xitoy olimlarining qiyin sharoitlarda ishlaganligini ko‘rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ular hozir ham juda faol tadqiqotchilar bo‘lib, ularning faoliyati yangi avlod olimlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.Boshqa mualliflarning barchasi so‘nggi o‘ttiz yil ichida Xitoyda akademik tadqiqotlar uchun sharoitlar nisbatan yaxshilanganidan keyin paydo bo‘ldi. Ular yangi avlod sifatida o‘sib ulg‘aygan va ularning tadqiqotlari yangi yo‘nalishlar va yangi sa’y-harakatlarni ifodalaydi. Xan Rulin Pol Pelliot va boshqa g‘arb olimlarining ta’sirini olgan xitoylik olimlar avlodidan edi. Yekeminghaday Irnchin va Chjan Guangda ilk davrlarda voyaga etgan avloddan edi va shuning uchun ular sovet olimlarining nisbatan katta ta’sirini oldilar. Biroq, so‘nggi 30 yil ichida etishib chiqqan yangi avlod olimlari xitoylik o‘qituvchilarining bevosita ta’sirini olishdan tashqari, Gʻarb olimlarining 60 yillik tadqiqotlari bilan ham keng aloqada bo‘lishdi. Va shu bilan birga, Gʻarbdagi O‘rta Osiyo tadqiqotlarida bo‘lgani kabi, ular ham ijtimoiy fanlarning ta’sirini qabul qildilar. O‘rta Osiyo tadqiqotlarining ko‘plab tillariga qaramasdan, xalqarolashtirish xususiyatlari ko‘plab tanlangan tadqiqot mavzularida va xitoylik tadqiqotchilarning yutuqlarida o‘z ifodasini topgan. Biroq, nisbatan o‘ziga xos jihat shundaki, xitoylik olimlarning faoliyati xitoy tilidagi manbalarda tarixiy ma’lumotlarni chuqur ochib berishda yanada yorqinroqdir. Agar biz ularning O‘rta Osiyodagi xalqaro tadqiqotlar olamidagi muvaffaqiyati noyob va qimmatli ekanligini aytsak, eng muhimi, ular Xitoy tarixiy materiallaridan yaxshiroq foydalanadilar. Ushbu dissertasiyaga kiritilgan o‘n beshta yozma manbaning barchasi shu qadriyatga ega. Manbalar haqida qisqacha ma’lumot. Dissertasiyadagi 15 ta manba tadqiqot maqsadlariga ko‘ra, Tang sulolasi so‘g‘diylari va So‘g‘d madaniyatini o‘rganishga bag‘ishlangan ikkita tadqiqot, biri g‘arbiy turklarni, biri Forsning arablar tomonidan bo‘ysunishining dastlabki bosqichlarini hamda Tan sulolasi va Fors o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Uchtasi Xitan, oltitasi mo‘g‘ullar va Yuan sulolasi, biri Xiongnu, biri manjurlarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Vu Yuguining "Gaochang ta’minoti matnlarida turklar" va Jiang Boqinning turfan hujjatlari yozma manbasi" ikkalasi ham turfan hujjatlaridan Tang sulolasi Xitoy hukumati va Markaziy Osiyoda harbiylar mavjudligini ochib berish uchun foydalanadi. Yozma manba tadqiqotchilari g‘arbiy turklar, ikkinchisi esa Tang sulolasi ko‘magida arablar istilosidan so‘ng sosoniy fors kuchlarining qoldiqlari arab qo‘shinlariga qanday qarshilik ko‘rsatganligini o‘rganadi. Turfon va Dunxuan hujjatlari, Xeksidagi Xan xitoyi bambuk hujjatlari va boshqa shunga o‘xshash yangi topilgan tarixiy materiallar so‘nggi yuz yil ichida Xitoy tilidagi yangi tarixiy materiallarning O‘rta Osiyo tadqiqotlarining diqqat markaziga aylanishiga olib keldi va zamonaviy xitoy ilmining rivojlanishiga katta turtki berdi. Ushbu yangi tarixiy materiallar an’anaviy xitoy manbalarini juda katta darajada to‘ldirganligi sababli, ularning paydo bo‘lishi xitoylik tadqiqotchilarni qadimgi hujjatlarni tekshirishda manbalarga yangicha qarashga olib keldi. Shunday qilib, xitoylik tadqiqotchilar juda ko‘p yangi mavzular va yangi yondashuv yo‘llarini qo‘lga kiritdilar. Chjan Guangdaning "Tang sulolasidagi Olti Xu prefekturasi va boshqa joylarda to‘qqiz Chjaovu familiyasi (so‘g‘diylar)" yozma manbasi va Rong Shinjonning "An Lushan qo‘zg‘olonining diniy kelib chiqishi" manbasi Tan sulolasi so‘g‘diylari va So‘g‘d madaniyatini tadqiq qiladi. Chjan Guangdaning yozma manbasi erkin yozilgan bo‘lib, u oltita Xu prefekturasidagi so‘g‘diylar bo‘yicha tadqiqotlarga rahbarlik qilgan, bu esa u keyinchalik Xitoyda topilgan ajoyib sug‘d madaniy yodgorliklarining ko‘pligi haqida deyarli oldindan tasavvurga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Rong Shinjonning yozma manbasi Yedvin G. Pulleyblankning "An Lu-shan qo‘zg‘oloni foni" kitobiga asoslanadi. U Rongning xitoy tarixiy materiallarini chuqur tushunishidan hamda xitoylik olimlarning Tang sulolasi so‘g‘diy tadqiqotlaridagi yangi yutuqlaridan foydalanadi va bu sohani muvaffaqiyatli ilgari suradi. Van Syaofuning "Kitan davlatining barpo etilishi va uyg‘ur madaniyati" manbasi, Liu Pujiang va Kang Peng manbasi Khitanlarning ismlari va xushmuomalalik ismlari: madaniy antropologiya nuqtai nazaridan ota-o‘g‘il nomi Bog‘lanish tizimi va Cai Meibiaoning Xitan qabilaviy tashkiloti yozma manbasi va Xitan davlatining tug‘ilishi Xitan tarixini o‘rganadi". Van Syaofu manbasida uyg‘ur madaniy guruhi xitanlarning keskin yuksalishida muhim rol o‘ynaganligi va O‘rta Osiyo tarixida turli siyosiy shaxslar o‘rtasida yaqin aloqalar va o‘zaro ta’sirlar bo‘lganligi ta’kidlanadi. Liu Pujiang va Kang Pengning manbasida qazib olingan tosh o‘ymakorliklari bo‘yicha tarixiy materiallar bilan ishlashda madaniy antropologiya usullaridan foydalanilgan bo‘lib, Xitan jamiyati va turli asl etnik guruh jamiyatlarining yanada keng hududi o‘rtasidagi chuqur madaniy aloqalar ta’kidlangan. Cai Meibiao essesi tarixiy materializm konsepsiyasi va nazariyasini o‘z asosi sifatida qabul qiladi va Xitan tarixidagi asosiy mavzularni o‘rganish uchun tarix fanidagi aniq dalillar tamoyillaridan foydalanish uchun qo‘lidan kelganicha harakat qiladi va xuddi shu tarzda avlodlar hayratiga sazovor bo‘lgan hamda muvaffaqiyatlarga erishgan. Mo‘g‘ullar va Yuan sulolasini tadqiq qiluvchi oltita yozma manbaning har biri o‘ziga xos urg‘uga yega. Yekeminghaday Irinchinning "11-12-asrlardagi mo‘g‘ul Bool haqida" yozma manbasi juda qisqa bo‘lib Mo‘g‘uliston tarixining o‘ta muhim muammolarini hal qilishda foydalanadi va unda muallifning keng ko‘rish doirasi, chuqur bilim zahirasi va o‘tkir intellektual qobiliyatlari namoyon bo‘ladi. Irinchin o‘zining ko‘p bo‘lmagan, ammo juda muhim tadqiqotlarida O‘rta Osiyo bo‘yicha xitoylik tadqiqotchilarning yangi avlodi uchun ayniqsa uzoq muddatli va yorqin namunani yaratdi. Chjou Sinshuning "Chingizxonning tug‘ilgan yilining tanqidiy tekshiruvi" yozma manbasi xitoylik olimning ushbu bahsli masala bo‘yicha qo‘shgan eng muhim hissasidir. Xan Rulinning “Yuan sulolasidagi qirg‘izlar va qo‘shni qabilalar” yozma manbasida Yuan sulolasi davridagi mo‘g‘ul cho‘lidagi turkiy xalqlar tarixi atroflicha o‘rganilgan. Chen Dejining "XIII asrgacha bo‘lgan Kerait podsholigi" yozma manbasi Chingisxon paydo bo‘lgunga qadar o‘rta mo‘g‘ullar tarixining muhim kashfiyoti bo‘lib, mo‘g‘ul cho‘lidagi tarixiy tendensiyalarni chuqur o‘rganishni ko‘rsatadi. Liu Yingshengning "Yuan sulolasida Kusan tarimini o‘rganish" manbasida Mo‘g‘ul yuan sulolasi davridagi Janubiy Shinjon tarixi bo‘yicha qiziqarli tadqiqotlar olib borish uchun ko‘plab tillardagi materiallardan foydalanilgan. Luo Fengning "Mo‘g‘ul-yuan davrida gazsiz va sut-vino distillash texnologiyasi" manbasi ushbu kitobdagi arxeolog tomonidan yozilgan yagona tadqiqot bo‘lib, u Xitoy arxeologi O‘rta Osiyo tarixidagi muammolarni hal qilish uchun yangi topilgan moddiy ma’lumotlardan qanday foydalanganini aks ettiradi. Luo Xinning "Xiongnu shanyu unvonlari apellyasiyalari to‘g‘risida mulohaza yuritish" yozma manbasining asosi uning qadimgi O‘rta Osiyo siyosiy unvoniga oid an’anaviy tadqiqotlarga qaratilgan yangi tahliliy usulidir. Ya’ni, u siyosiy unvonlar guruhining tuzilishi va funksiyasi bo‘yicha differensial tahlil o‘tkazadi va bundan O‘rta Osiyo unvonlarini yangicha tushunishga erishadi. Xiongnu shanyuy unvonlari haqidagi tarixiy materiallarni tahlil qilishning ushbu usulidan foydalanib, bu unvonlar o‘tmishda shanyuylarning familiyalari hisoblanganligini aniqlash mumkin. Aslida, bu unvonlar ularning asl ismlari emas, balki Shanyuy lavozimini olgandan keyin olingan yangi qabul qilingan apellyasiyalar edi. Bu analitik usulning juda katta muvaffaqiyati, o‘zgartiruvchi va o‘zgartirilganlarning sintaktik ketma-ketligi oltoy tillari va xitoy tillarida butunlay bir xil bo‘lishi bilan bog‘liq. Ayrim arxeologik kashfiyotlardan tashqari, tarixiy manbalarda Xiongnu bo‘yicha tadqiqotlarni kengaytirish uchun o‘rin yo‘qligini aytish mumkin. Shu sababli, Xiongnu bo‘yicha tarixiy tadqiqotlardagi taraqqiyotga faqat yangi tahlil usullari va O‘rta Osiyo an’analarini yangicha tushunish orqali anglash mumkin. Dissertasiyaga kiritilgan yakuniy tadqiqot Yao Dalining "Qabilalar ittifoqidan etnik jamoaga: o‘rta singacha bo‘lgan manchu o‘ziga xosligidagi tarixiy o‘zgarishlar haqida" deb atalib, so‘nggi yillardagi xitoylik olimlarning Manchu o‘ziga xosligi bo‘yicha tadqiqotlaridagi muhim yutug‘idir. Muallif manchu o‘ziga xosligining siyosiy qayta qurish va etnik kelib chiqishi o‘rtasidagi muvozanatning juda qiyin turini o‘rganadi. Yozma manba muallifning yorqin nazariy yutuqlari va hujjatlarni ochish qobiliyatini ko‘rsatgan. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu yozma manbada xitoy tilidagi tarixiy materiallardan tashqari, manjur tilidagi ko‘plab tarixiy arxivlardan ham foydalanilgan. Ta’kidlash joizki, ushbu manjur arxivlarining aksariyati yapon olimlari tomonidan tartibga solingan bo‘lib, bu yapon olimlarining ushbu sohaga qo‘shgan muhim hissasini aks ettiradi. Bu manbalar avvalroq xitoy tilida nashr yetilgan, biroq ularning ko‘pchiligi uchun mualliflar ushbu tarjimani qayta ko‘rib chiqishgan va shuning uchun ko‘pgina tadqiqotlar asl xitoycha versiyalaridan farq qiladi. Umid qilamizki, bu tarjimalar xuddi shu sohadagi g‘arbliklarni xitoyliklar ijodiga jiddiy ye’tibor qaratishga qiziqish uyg‘otadi. Haqiqatan ham, yuqorida tilga olingan xitoylik “bir qismni ko‘rib, butunligini bilish mumkin” degan naql bizning intilishlarimizni chinakam ifodalaydi. 1.1
Ushbu yangi tarixiy materiallar an'anaviy xitoy manbalarining kamchiliklarini juda katta darajada to'ldirganligi sababli, ularning paydo bo'lishi xitoylik tadqiqotchilarni qadimgi hujjatlarni tekshirishda narsalarga yangicha qarashga olib keldi. Shunday qilib, xitoylik tadqiqotchilar juda ko'p yangi mavzular va yangi yondashuv yo'llarini qo'lga kiritdilar. Chjan Guangdaning "Tang sulolasidagi Olti Xu prefekturasi va boshqa joylarda to'qqiz Chjaovu familiyasi (so'g'diylar)" yozma manbasi va Rong Shinjonning "An Lushan qo'zg'oloniga diniy kelib chiqishi" manbasi Tan sulolasi so'g'diylari va So'g'd madaniyatini tadqiq qiladi. Chjan Guangdaning yozma manbasi erta yozilgan bo'lib, u oltita Xu prefekturasidagi so'g'diylar bo'yicha tadqiqotlarga rahbarlik qilgan, bu esa u keyinchalik Xitoyda topilgan ajoyib sug'd madaniy yodgorliklarining ko'pligi haqida deyarli oldindan tasavvurga ega bo'lganligini ko'rsatadi. Rong Shinjonning yozma manbasi Edvin G. Pulleyblankning "An Lu-shan qo'zg'oloni foni" kitobiga asoslanadi. U Rongning xitoy tarixiy materiallarini chuqur tushunishidan hamda xitoylik olimlarning Tang sulolasi so‘g‘diy tadqiqotlaridagi yangi yutuqlaridan foydalanadi va bu sohani muvaffaqiyatli ilgari suradi. Van Syaofuning "Kitan davlatining barpo etilishi va uyg'ur madaniyati" manbasi, Liu Pujiang va Kang Peng manbasi Khitanlarning ismlari va xushmuomalalik ismlari: madaniy antropologiya nuqtai nazaridan ota-o'g'il nomi Bog'lanish tizimi va Cai Meibiaoning Xitan qabilaviy tashkiloti yozma manbasi. va Xitan davlatining tug'ilishi Xitan tarixini o'rganadi". Van Syaofu manbasida uygʻur madaniy unsurlari xitanlarning keskin yuksalishida muhim rol oʻynaganligi va ichki Osiyo tarixida turli siyosiy shaxslar oʻrtasida yaqin aloqalar va oʻzaro taʼsirlar boʻlganligi taʼkidlanadi. Liu Pujiang va Kang Pengning manbasida qazib olingan tosh o‘ymakorliklari bo‘yicha tarixiy materiallar bilan ishlashda madaniy antropologiya usullaridan foydalanilgan bo‘lib, Xitan jamiyati va turli asl etnik guruh jamiyatlarining yanada keng hududi o‘rtasidagi chuqur madaniy aloqalar ta’kidlangan. Cai Meibiao essesi tarixiy materializm kontseptsiyasi va nazariyasini o'z asosi sifatida qabul qiladi va Xitan tarixidagi asosiy mavzularni o'rganish uchun tarix fanidagi aniq dalillar tamoyillaridan foydalanish uchun qo'lidan kelganicha harakat qiladi va xuddi shu tarzda avlodlar hayratiga sazovor bo'lgan muvaffaqiyatga erishadi. Mo'g'ullar va Yuan sulolasini tadqiq qiluvchi oltita yozma manbaning har biri o'ziga xos urg'uga ega. Yekeminghaday Irinchinning "11-12-asrlardagi moʻgʻul Bool haqida" yozma manbasi juda qisqa boʻlib Moʻgʻuliston tarixining oʻta muhim muammolarini hal qilishda foydalanadi va unda muallifning keng koʻrish doirasi, chuqur bilim zahirasi va oʻtkir intellektual qobiliyatlari namoyon boʻladi. Irinchin o'zining ko'p bo'lmagan, ammo juda muhim insholarida ichki Osiyodagi xitoylik tadqiqotchilarning yangi avlodi uchun ayniqsa uzoq muddatli va yorqin namunani yaratdi. Chjou Tsinshuning "Chingizxonning tug'ilgan yilining tanqidiy tekshiruvi" yozma manbasi xitoylik olimning ushbu bahsli masala bo'yicha qo'shgan eng muhim hissasidir. Xan Rulinning “Yuan sulolasidagi qirg‘izlar va qo‘shni qabilalar” yozma manbasida Yuan sulolasi davridagi mo‘g‘ul cho‘lidagi turkiy xalqlar tarixi atroflicha o‘rganilgan. Chen Dejining "XIII asrgacha bo'lgan Kerait podsholigi" yozma manbasi CHingizxon paydo bo'lgunga qadar o'rta mo'g'ullar tarixining muhim kashfiyoti bo'lib, mo'g'ul cho'lidagi tarixiy tendentsiyalarni chuqur o'rganishni ko'rsatadi. Liu Yingshengning "Yuan sulolasida Kusan tarimini o'rganish" manbasida Mo'g'ul yuan sulolasi davridagi Janubiy Shinjon tarixi bo'yicha qiziqarli tadqiqotlar olib borish uchun ko'plab tillardagi materiallardan foydalanilgan. Luo Fengning "Mo'g'ul-yuan davrida gazsiz va sut-vino distillash texnologiyasi" manbasi ushbu kitobdagi arxeolog tomonidan yozilgan yagona insho bo'lib, u Xitoy arxeologi ichki Osiyo tarixidagi muammolarni hal qilish uchun yangi topilgan moddiy ma'lumotlardan qanday foydalanganini aks ettiradi. anʼanaviy hujjatlar yordamida hal qilib boʻlmaydi. Luo Xinning "Xiongnu shanyu unvonlari apellyatsiyalari to'g'risida mulohaza yuritish" yozma manbasining asosi uning qadimgi ichki Osiyo siyosiy unvoniga oid an'anaviy tadqiqotlarga qaratilgan yangi tahliliy usulidir. Ya'ni, u siyosiy unvonlar guruhining tuzilishi va funksiyasi bo'yicha differensial tahlil o'tkazadi va bundan ichki Osiyo unvonlarini yangicha tushunishga erishadi. Xiongnu shanyuy unvonlari haqidagi tarixiy materiallarni tahlil qilishning ushbu usulidan foydalanib, bu unvonlar oʻtmishda shanyuylarning familiyalari hisoblanganligini aniqlash mumkin. Aslida, bu unvonlar ularning asl ismlari emas, balki Shanyuy lavozimini olgandan keyin olingan yangi qabul qilingan apellyatsiyalar edi. Bu analitik usulning juda katta muvaffaqiyati, o‘zgartiruvchi va o‘zgartirilganlarning sintaktik ketma-ketligi oltoy tillari va xitoy tillarida butunlay bir xil bo‘lishi bilan bog‘liq. Ayrim arxeologik kashfiyotlardan tashqari, tarixiy manbalarda Xiongnu boʻyicha tadqiqotlarni kengaytirish uchun oʻrin yoʻqligini aytish mumkin. Shu sababli, Xiongnu bo'yicha tarixiy tadqiqotlardagi taraqqiyotga faqat yangi tahlil usullari va ichki Osiyo an'analarini yangi tushunish orqali umid qilish mumkin. Yakuniy insho Yao Dalining "Qabilalar ittifoqidan etnik jamoaga: o'rta tsingacha bo'lgan manchu o'ziga xosligidagi tarixiy o'zgarishlar haqida" so'nggi yillardagi xitoylik olimlarning Manchu o'ziga xosligi bo'yicha tadqiqotlaridagi muhim yutug'idir. Muallif manchu o'ziga xosligining siyosiy qayta qurish va etnik kelib chiqishi o'rtasidagi muvozanatning juda qiyin turini o'rganadi.Yozma manba muallifning yorqin nazariy yutuqlari va hujjatlarni ochish qobiliyatini ochib beradi. Shuni ta'kidlash joizki, ushbu yozma manbada xitoy tilidagi tarixiy materiallardan tashqari, manjur tilidagi ko'plab tarixiy arxivlardan ham foydalanilgan. Ta’kidlash joizki, ushbu manjur arxivlarining aksariyati yapon olimlari tomonidan tartibga solingan bo‘lib, bu yapon olimlarining ushbu sohaga qo‘shgan muhim hissasini aks ettiradi. Bu manbalar avvalroq xitoy tilida nashr etilgan, biroq ularning koʻpchiligi uchun mualliflar ushbu tarjimani qayta koʻrib chiqishgan va shuning uchun koʻpgina insholar asl xitoycha versiyalaridan farq qiladi. Umid qilamizki, bu tarjimalar xuddi shu sohadagi g‘arbliklarni xitoyliklar ijodiga jiddiy e’tibor qaratishga qiziqish uyg‘otadi. Haqiqatan ham, yuqorida tilga olingan xitoylik “bir qismni ko‘rib, butunligini bilish mumkin” degan naql bizning intilishlarimizni chinakam ifodalaydi. Nihoyat, shuni tushuntirishim kerakki, ushbu kitobning nashr etilishi uchun men birinchi navbatda marhum professor Denis Sinorning taklifidan minnatdorman. Aynan u birinchi bo'lib Rojer Koviga bu masalani taklif qilgan, keyinchalik uning e'tibori va yordami bilan professor Sinor bu loyihaning yakuniy yakunlanishiga yordam bergan. Shuningdek, ushbu kitobni yaratishda ishtirok etgan barcha do'stlarimga, tarjima va tahrir ishlarini bajargan barcha do'stlarimga minnatdorchilik bildiraman; ular bilan birga ishlash haqiqatan ham unutilmas va baxtli tajriba bo'ldi. TURKLAR GAOCHANG TA'MINLASH MATLARIDA Vu Yugui
Ostona Turfon shahridagi Gaochang davriga oid 307, 329 va 517-raqamli qabrlardan qazib olingan to‘qqizta ta’minot matnidan oltitasi turkiylarga oid mazmunga ega edi. Rizqi bo'lgan odamlar
Turfanda yigirmadan ortiq matnlar mavjud bo'lib, ularning mazmuni ta'minlash bilan bog'liq2, (2 izoh) lekin taqdim etilayotganlar, ta'minot mazmuni va hisob yuritish shakllari o'rtasida katta farqlar mavjud. Matnlarning ko'p qismlari etishmayotganligi sababli, aniq tasniflash mumkin emas. Mening dastlabki tekshiruvlarimga ko'ra, ta'minlovchi matnlarni ikkita umumiy toifaga bo'lish mumkin. Ta'minlanayotganlarning birinchi toifasi murakkab bo'lib, mehmon emissarlaridan tashqari, "shansyan" [ma'nosi noma'lum], "stellar qurish uchun materiallar" bilan ta'minlanganlar, "garnizon qo'shinlari" bilan ta'minlanganlar va hokazolarni o'z ichiga oladi. Ko'p turdagi oziq-ovqatlar taqdim etilgan va bug'doy uni, oddiy tariq, supurgi tariq va bug'doy kepagidan tashqari, matnlarda go'sht, so'yilmagan hayvonlarning go'shti, jigar, o'pka, qo'y boshi, xurmo va spirtli ichimliklar va hatto chizilgan kanop, soch, tuya mo'ynasi, qo'y terisi, etik va yubka kabi kundalik narsalarning yozuvlarini o'z ichiga oladi. ___ 2)Turfonda topilgan hujjatlar (Pekin, 1981 yil). 2 Vu Yugui Ta'minlanayotganlarning ikkinchi toifasi bir xil: ularning aksariyati mehmon emissarlari, bir qismi esa qochqinlar edi. Taqdim etilgan oziq-ovqat asosan bug'doy uni, oddiy tariq, supurgi tariq va bug'doy kepagi bilan cheklangan. Bu turdagi matnlar taqdim etilgan taomni yozib olish masalasida ancha batafsil bo'lib, odatda tashrif buyurgan mehmon emissarlarini maqomiga ko'ra uch darajaga (yuqori, o'rta va pastki) ajratadi3.(3izoh) Ikkinchi turga ishonaman. Ta'minlash matni chet el emissarlarini qabul qilgan Gaochang mehmonxonasidan olingan ta'minot yozuvi bo'lishi mumkin. Men ushbu maqolada muhokama qiladigan turkiylarga oid oltita matnning mazmuni ikkinchi toifadagi matnlarga tegishli. Oltita matnning hech biri o'z yilini ko'rsatmaydi. Qabr raqami 517 guruh dafn etilgan qabr bo'lib, unda Gaochangning 31-yil Yanchang (591) Chjan Yi xotini Meng qabristoni va Gaochangning 37-Yanchang yili (597) Chjan Yi epitafi topilgan. Gaochang 31-yil Yanchang (noma'lum nomi) dafn kiyimi va buyumlari yozuvi ayol jasadi tomonidan topilgan va Gaochang 37-yil Yanchang Vude dafn kiyimi va buyumlari yozuvi erkak jasad tomonidan topilgan va "kiyim va buyumlar" yillari. ob'ektlar yozuvlari» va epitafiyalar bir xil4. 307 va 329-maqbaralar epitafiyalarni o'z ichiga olmagan, ulardagi matnlarda esa ularning yili ko'rsatilmagan. Qabr shakllari, qazib olingan matnlar va topilgan qoldiqlarning xususiyatlariga asoslanib, bu ikki qabrning vaqtini Qu oilasining Gaochang davrining oxiri deb aniqlash mumkin. ___ Gaochang ta'minot matnlarida turklar 3 Bundan tashqari, 307-raqamli qabrdan oʻtin aravasi matni boʻlagi qazib olingan va bu iboraga asoslanadi. "Kabisa yilining sakkizinchi oyi boshlanishi" Qu oilasi Gaochang Yanshou hukmronligi davrining to'qqizinchi yili bo'lishini aniqlash mumkin (632). Uchta qabrdan olingan matnlar va narsalardan eng erta aniq sana 31-chi sana hisoblanadi. Yanchan hukmronligi davrining yili (591), oxirgisi esa Yanshou hukmronligi davrining to‘qqizinchi yili (632) — ta’minlovchi matnlarda tilga olingan turkiy qag‘onlarning faoliyatidan biroz kechroq. Tushuntirishni talab qiladigan muammolardan biri shundaki, 307-raqamli qabrdagi matnlarda aniq sanalar yo‘q, Turfondan topilgan hujjatlardagi “tushuntirish yozuvlari” esa o‘tin aravasi matn parchasi Yanshou davrining to‘qqizinchi yiliga tegishli [632], lekin 307-raqamli qabrdagi matnlarda uchraydigan odamlarning fikriga ko'ra, bu qabrning sanasi bo'lishi kerak 517-raqamli qabr bilan taxminan bir xil yil. Bunga uchta dalil bor: Birinchidan, Abo (Apa) qag‘an va Tanxon qag‘on Gaochang Oshan ta’minot yozuvida 307-maqbarda, Tanxan qag‘an esa Gaochang Duzi ta’minot yozuvida 517-maqbarda ham ko‘rsatilgan. Ikkinchidan, 307-qabrdan olingan Gaochang Xuya Duzi ta'minot yozuvining uchinchi qatorida "[] Xuya Duzi o'n besh jinni taqdim etgan" [jin og'irlik o'lchovi bo'lib, Tang sulolasida taxminan 1,3 funtga teng edi] va ettinchi qatorda aytilgan. Gaochang shan ta'minot yozuvining birinchi qismida "Keyingi Huya Duzi taqdim etilgan" deyiladi. 517-qabrdan olingan Gaochang Duzi Ta'minot Yozuvining birinchi bo'limining ikkinchi qatorida shunday deyilgan: "[] [] Duzi bir hu to'rt dou [a hu taxminan 1,7 bushelga teng sig'im o'lchovi edi va o'n dudan iborat edi]. Bu “[] [] “Duzi” 307-sonli qabrdagi “Huya duzi” boʻlishi kerak, bu “Duzi” oldidagi etishmayotgan matn esa “Huya” boʻlishi kerak — bu ikkisi bir shaxs. Uchinchidan, 307-qabrdan olingan Gaochang Chjufotu ta'minot yozuvining ikkinchi bo'limining oltinchi qatorida Mingwei Fonu ismli shaxs haqida so'z boradi va 517-qabrdagi Gaochang Duzi ta'minot yozuvining birinchi qismining uchinchi qatorida "[] [] Fonu.” Bu erda Fonu oldidagi etishmayotgan matn Mingwei bo'lishi kerak va bu qabr raqami 307 matnining Mingwei Fonu bilan bir xil shaxs bo'lishi kerak. Gaochang ta'minlash matnlarida turklar 5 307 va 517-raqamli qabrlardagi matnlarda Tanxan qag‘an, Xuya Duzi va Mingvey Fonu bir vaqtning o‘zida uchraganligi sababli, biz ikkala qo‘lboshchini ham bir davrga mansub deb sanadik. Yuqoridagi jadvallardan ko'rinib turibdiki, qabrlardan qazib olingan matn va ashyolardagi sanalar fistorik materiallarda keltirilganidan to'rt yildan 49 yilgacha kechroqdir. Agar matn muharrirlarining Yanshou hukmronligi davrining to‘qqizinchi yiliga to‘g‘ri kelishini e’tiborsiz qoldirib, faqat epitafiyalarga (yoki kiyim-kechak va buyumlarning yozuvlariga) nazar tashlasak, matnlarda tilga olingan turkiy qag‘on faoliyatining sanalari bor-yo‘g‘i to‘rtdan o‘n to‘rtgacha. epitafiyalarga qaraganda bir necha yil oldin. Qabr matnlari qabr egalari vafotidan oldin ularga tegishli bo'lgan, shuning uchun ular ilgari sanalarni ko'rsatishlari oqilona bo'lishi kerak. Matnlarda Abo (Apa) qag‘an ikki marta, Tanxon qag‘on to‘rt marta, Shuluo (Chuluo) qag‘on bir marta uchraydi. Bu uch qag‘onning hammasini Xitoy tarixiy yozuvlarida uchratish mumkin va turkiy tarixdagi muhim shaxslardir. 1.2 TURFON HUJJATLARIDA ISHLAB CHIQARILGAN XItoy Fors EKSPEDITSION KUCHLARI. Jiang Bogin Milodiy 651-yilda Sosoniylar imperiyasining oxirgi imperatori Yazdgerd (Yozdegerd) Ill (632-651-yillarda hukmronlik qilgan) Marvga qochib ketgan. Zardushtiy Bundaxishning maʼlumotlariga koʻra, uning hukmronligining 20-yilida arablar Forsga keng koʻlamli bosqinni boshlaganlar. Yazdgerd III urushda muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Xurosonga, keyin esa Turkistonga qochib ketadi. U u yerda harbiy yordam izlagan, biroq mahalliy aholi tomonidan oʻldirilgan.(1) Yazdgerd III ning oʻlimi Sosoniylar sulolasining tugashini eʼlon qildi. O'n yil o'tgach, milodiy 661 yilda Tang sulolasi Yazdgerd III ning o'g'li Peroz III ni Fors gubernatori (bosh qo'mondoni) etib tayinladi. Uning qarorgohi Jiling shahri (Forsning Sistyan viloyatining markazi Zarang) edi.(2) Keyingi yilning bahorida Tang imperatori uni Fors shohi etib tayinladi.' Peroz III 674 yilda Tang saroyiga tashrif buyurdi.(4). ) 679 yilda Peroz III ning oʻgʻli Narses (Narsie) otasining taxtiga oʻtirdi va u Fors shohi etib tayinlandi. U Siyobga (Suiye, hozirgi Tokmak yaqinida) yuborilib, keyin Tuxdra (Toxariya)ga yuborilib, u yerda 20 yil turdi.(5) Shunisi e'tiborga loyiqki, Peroz III dan keyingi sosoniy podshoh avlodlari, ularning barchasi bir vaqtning o'zida Xitoyda qolgan, asosan xitoy tilida. Soʻnggi yillarda Turfon hujjatlarida “Xitoy Fors ekspeditsion kuchlari” (soʻzma-soʻz va bundan keyin “Fors qoʻshini”) va “Eron podshosini kuzatib borish”ga ishoralar uchragan. “Fors armiyasi” iborasi alohida e’tiborga loyiqdir. 1. Fors armiyasini tashkil qilish uchun Tang imperator saroyi maxsus farmon chiqardi, ya'ni Fors armiyasi uchun maxsus farmon. Ushbu matndagi Fors armiyasi Buyuk Armiya deb ham ataladi va u chet ellik va xan xitoy askarlaridan iborat edi. 2. Ushbu Buyuk Armiyani tashkil qilish uchun maxsus mas'ul bo'lgan amaldor ushbu hujjatda Huaiji sifatida qayd etilgan. Umumiy mas'uliyatni o'z zimmasiga olgan oliy mansabdor shaxs "Janob hazratlari" deb atalgan Ehtimol, u imperator Gaozong davrida shahzoda bo'lgan. 3. Huayji chet elliklar va Xitoy qo'shinlari qo'mondonlarini, masalan, hujumga qarshilik ko'rsatuvchi garnizon komandirlari va militsiya garnizon komandirlari va ularning qo'l ostidagilarini, jumladan, hisobchilar, xizmatchilar va tarjimonlarni Yizjou , Tinchjou prefekturalarida ishga olishni taklif qildi. KEM va Xizhou, transportning noqulayligi tufayli imperator poytaxtidan to'g'ridan-to'g'ri jo'natish o'rniga. 4 Huayi unga militsiya uchun qo'mondonlik zobitlarini (Militsiya garnizoni komandirlari vazifasini bajaruvchi) vaqtincha tayinlash vakolatini berishni so'radi. Yizhou, Tingzhou va Xizjoudan yollanadigan bu qo'mondonlar va harbiy xizmatchilar yo'lda mukofot olishlari kerak. Jazo ekspeditsiyasi tugagandan so'ng, ular sud tayinlashi bilan rasmiy unvonga ega bo'lishdi. 5. Huayjining hisobotidan keyin Davlat ishlari bo'limidan maslahat keldi. Xitoyning Fors ekspeditsiya kuchlari 45 Huayji ekspeditsiya uchun mas'ul deb hisoblangan va uning taklifiga ko'ra xarajatlar ancha tejamkor edi. Shuning uchun ular oliy mansabdor shaxs (Janob hazratlari) Huaydjining taklifini ma'qullaydi, deb umid qilishdi. Davlat ishlari departamentining yana bir taklifi shundan iborat ediki, beshinchi darajali amaldorlarga ular jo'natilgan joydan xizmatchi berilishi kerak, qolganlari esa Fors Annidan saylanishi kerak edi. Oltinchi va ettinchi darajali amaldorlar uchun xizmatchilar ham Buyuk Armiya, ya'ni Fors armiyasi tomonidan ta'minlanishi kerak. Boshqa tomondan, ushbu ishga yollanganlar uchun mukofotlar G'aznachilik byurosining qoidalariga muvofiq berilishi kerak. Xulosa qilib aytganda, bu hujjat aslida Fors armiyasining hujumini tashkil qilish uchun mas'ul bo'lgan Huayjining ekspeditsiya harbiy harakatlarining eng yuqori nazoratchisi oliy hazratlariga rasmiy jo'natmadir. Huaiji taklifi hujjatning birinchi qismini, ikkinchi qismida esa Huaidji hisobotini olgandan keyin Davlat ishlari departamentidagi ma'lum komissiya tomonidan kiritilgan keyingi takliflarni o'z ichiga oladi. Nihoyat, ikkala qism birgalikda yuqori mansabdor shaxslarga tasdiqlash uchun taqdim etildi. Hammaga ma'lumki, ushbu hujjatda eslatib o'tilgan Fors armiyasi (shuningdek, Buyuk Armiya deb ataladi) Tang hukumati tomonidan 677 yildan 681 yilgacha G'arbiy mintaqalarda tashkil etilgan ekspeditsiya kuchlari edi. Yangi Tang tarixidagi "Armiya haqida monografiya"da shunday deyilgan: Armiya, shaharlar, chegara mudofaasi qo'mondonliklari va mudofaa otryadlariga mas'ul bo'lgan amaldorlar komissar etib tayinlangan. Davraga mas'ul bo'lgan mansabdor shaxs [bu holda xitoylar nazorati ostida, bir nechta qo'shinlarni o'z ichiga olgan bir turdagi chegara harbiy yurisdiktsiyasi] hududning bosh qo'mondoni etib tayinlandi, keyinchalik u Buyuk Bosh qo'mondonga o'zgartirildi. . Imperator Taizong hukmronligi davrida harbiy ekspeditsiyalarda qatnashganlar hududning bosh qo'mondoni, o'z viloyatlarida qolganlar esa Buyuk bosh qo'mondonlar deb atalar edi. Muassasalar tarixi ensiklopediyasining 32-bobi, “Rasmiy lavozimlar” Oliy qo‘mondon uchun kirishda quyidagilar mavjud : 46 Jiang Boqin "Bundan tashqari, ekspeditsiya bosh qo'mondoni ham bor, u jazo ekspeditsiyasini boshqaradi va uning armiyasi yurishi kerak bo'lgan tumandagi harbiy ishlar uchun mas'uldir." Tang Chjangra oʻzining “Tang tarixidagi armiya haqidagi monografiyaga izohlari”da shunday deydi: Hududning Bosh qo'mondoni yoki Buyuk Bosh Qo'mondoni prefekturalar uchun mas'ul qo'mondondir. Faqat ekspeditsiya bosh qo‘mondoni unvoni aylana bilan bog‘langan5 Tang sulolasining "chegara mudofaasi qo'mondonlik qo'shinlari" va "ekspeditsiya qo'shinlari" o'rtasidagi farqlarga kelsak, ekspeditsiya qo'shinlari ma'lum bir vaziyatda ma'lum bir tumanda jazo ekspeditsiyasiga chiqqan yoki harbiy yurishning bir qismini tashkil etganlarni anglatadi. Kikuchi Xideoning “Harbiy komissar taʼsis etilishidan oldin “Armiya”ning rivojlanishi” inshosiga qarang.6(10) Turfon hujjatlaridagi Fors armiyasi Fors hududiga hujum qilmoqchi boʻlgan ekspeditsion kuch edi. "Fors aylanasi" Forsdagi Sistyan provinsiyasi markazi Zarang shahriga boradigan marshrutni nazarda tutgan, ammo ekspeditsiya aslida bu manzilga etib bormagan. Qadimgi Tang tarixidagi “Fors hisobi” ga ko‘ra, “ekspeditsiya (Forsga) kira olmadi va Fors zamini asta-sekin arablar tomonidan bosib olindi. Tegishli tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, Fors armiyasining "ekspeditsiya armiyasi" ni boshqarish uchun Fors armiyasi qo'mondoni bo'lgan qo'mondon tayinlangan. Chjan Yue to'plamining oltinchi bobida "Tang sulolasining bosh qo'mondoni Syachjou Tayyuanlik Lord Vang uchun ruhiy yo'l stelasi" qayd etilgan: Izoh
Xodimlar vazirligidan Pei, Forsga hujum qilish uchun Fors armiyasini tuzgan, ammo aslida uning maqsadi turk boshlig'i Li Chjefuga qarshi turish edi. Lord Vey Fors armiyasi qo'mondoni o'rinbosari va Anxi protektorati general-protektori lavozimini egalladi. Ansi protektoratining sobiq general-protektori Du Huaibao Tingchjou prefekti etib tayinlandi. Lord Vang Süyabda joylashgan edi...Biroz vaqt oʻtgach, imperator Lord Vangni Tingchjouning prefekti, Fors qoʻmondoni va Jinshan hududi qoʻmondonligining general himoyachisi etib tayinladi. Sobiq qo'mondon Du Huaibao yana Anxi protektorati general-protektori lavozimini egalladi va Suyabda joylashgan edi. Dastlab imperator sudi harbiy chegara mudofaasi qo'mondonliklari tizimi Tang hukmronligi ostidagi knyazliklarda tinchlikni saqlay olmaydi, deb o'yladi, shuning uchun lord Vang Du Huaibao pozitsiyasini egalladi. Keyinchalik sud harbiy chegara mudofaasi qo'mondonliklari ustidan nazoratni yo'qotishni istamadi, shuning uchun Du Huaibao avvalgi lavozimiga tiklandi. Xodimlar vazirligining Pei, stela matnida, Xodimlar vazirligi direktori o'rinbosari Pei Xingjianga ishora qiladi. Yangi Tang tarixida Pey Xingjianning tarjimai holiga ko'ra, Yifeng hukmronligi davrining ikkinchi yilida (677) G'arbiy turklar qag'oni Ashina Fuyan Duzhi va Li Chjefu Anxi protektorligiga hujum qilishdi. Pey Sintszyan shunday maslahat berdi: “Fors shohi vafot etdi va uning o'g'li Narses (Narsie) poytaxtda garovga olingan shahzoda sifatida yashaydi. Umid qilamanki, bizning sud uni hukmronligini tiklash uchun Forsga yuborishi mumkin. Shahzoda va unga hamroh boʻlgan ekspeditsiya ikki qoʻzgʻolonchi qabila hududidan oʻtadi. Agar biz ushbu shartlarga muvofiq harakat qilsak, harbiy muvaffaqiyatga erishishimiz mumkin. Imperator Gaozong Pey Xingjianning maslahatini qabul qildi. Cen Zhongmian tanqidiga ko'ra, Tyaolu hukmronligining birinchi yilining yozida (679) Pey Xingjian Ashina Fuyan Duzhini qo'lga kiritgan bo'lishi kerak edi. (11) 48 Jiang Bogin Shinjon Ashina Fuyan Dujini egallab oldi.7(11) Demak, keltirilgan stela yozuvidagi voqealar oʻsha vaqtda sodir boʻlgan boʻlishi kerak. Steldagi yozuvda Fors armiyasining qo'mondoni bo'lib xizmat qilgan ikki kishi borligi qayd etilgan: 1) Fors armiyasining birinchi qo'mondoni. Steldagi yozuvga ko'ra, Fors armiyasining birinchi qo'mondoni yozuvi) Jinshan general himoyachisi Du Huaibao edi, uning qo'mondonlik vakolati Tiaolu hukmronligi davrining birinchi yili yozida (679) tugagan. Shu bilan birga, Du Huaibao Tzinshan general-protektori lavozimini ham egalladi va Tingzhou prefekti bo'ldi.8(12) Yozuvda Du Huaibao "sobiq qo'mondon" deb ataladi, chunki Vang Fangyi (yozuvdagi Lord Vang). ) keyinchalik Du Huaibao lavozimini egalladi. Du Huaibao vakolatlari davrida Vang Fangyi Fors armiyasi qo'mondoni o'rinbosari va Anxi protektoratining general-protektori edi. 2) Fors armiyasining ikkinchi qo'mondoni. Steldagi yozuv va Tsen Chjungmian, Xuan Xuisyan va boshqalarning tadqiqotlariga ko'ra, Yonglong va Kayyao hukmronlik qilgan davrda (680-681), Fors armiyasining ikkinchi qo'mondoni Vang Fangyi bo'lgan, u Prefekt. Tingzhou va shuningdek, Jinshanning bosh himoyachisi sifatida ishlagan. Bu vaqt ichida Du Huaibao Anxi hududi qo'mondonligining bosh himoyachisi etib tayinlandi va Suyabda joylashgan edi. Qo'mondon va qo'mondon o'rinbosari Fors armiyasi ekspeditsiya kuchlari uchun mas'ul bo'lgan katta qo'mondonlar edi; ilgari keltirilgan hujjat raqami Ast-III-4-093da Huaiji Fors armiyasining hujumini tashkil qilish uchun mas'ul shaxs edi. Biroq, tarixiy materiallarning kamligi sababli, Huayji va Fors armiyasi qo'mondoni Du Huaibao o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash yoki isbotlash qiyin. Ammo shuni aniq aytish mumkinki, ekspeditsiyani tayyorlashning taxminiy jadvaliga ko'ra, Ast-III-4-093 hujjat raqami vakolat muddati davomida 677 dan 679 gacha bo'lgan davrda bo'lishi kerak degan xulosaga kelish mumkin. Du Huaibaoning Fors armiyasi qo'mondoni sifatida yoki biroz oldinroq. Xitoyning Fors ekspeditsiya kuchlari Hujjatdagi “Janob hazratlari” [7, 10 va 17-qatorlar], “rasmiy unvonlarga loyiq” [11-satr], “xizmatchilarni taʼminlash” [18 va 19-satrlar] va “yoʻlda mukofotlar” [9-satr] atamalari Ast-IIl-4-093 raqami qo'shimcha muhokamaga loyiqdir. 2.1 Xitan nomini bog'lash tizimidan oldingi nodonlik tufayli, olimlar Xitan "odobli ism" ning kelib chiqishini noto'g'ri tushunishlari oson edi. Ni Xonginning taxminiga ko'ra, xitanlar bolaligida "familiyasi" bilan va balog'at yoshida "odobli ism" bilan atalgan, bu Xitoy madaniyatining bevosita yoki bilvosita ta'siri ostida. Aisin Gioroning so'zlariga ko'ra, xitanliklarning xushmuomalalik nomi "Xitan odatlaridan ko'chirilgan bo'lishi mumkin."9(100) Endi ma'lum bo'ldiki, Xitan odobli nomi milliy madaniyatning sof va haqiqiy turidan kelib chiqqan. Tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, xitan nomlarini bog‘lash tizimi uzoq tarixga ega milliy an’ana bo‘lgan. Xitan xalqining Yaon qabilasining ajdodi Zuvu Qagʻan boʻlib, “uning xitancha nomi Dinian Zuli.”10(101) Dinian (Xitancha kichik yozuvda HHH yoki hhh deb yozilgan) ikkinchi ism boʻlib, u keng tarqalgan boʻlib qoʻllanadigan genitativ qoʻshimchali ikkinchi ismdir. Xitanlar, bu Dahe qabilasining so'nggi davri sifatida, xitanlar tomonidan ilgari bog'langan bolaning ismi bilan ota-onaga ism qo'yish tizimining turi qo'llanilganligini ko'rsatadi. Liao tarixi: Geneologik jadvallar , 63-bob. Khitanlarning ismlari va hurmat yuzasidan aytiladigan ismlari 239 Nazariy jihatdan aytadigan boʻlsak, ota-oʻgʻil ismlari bogʻlanish tizimi xitanlar oʻrtasida ular patrilineal jamiyatga aylanganda paydo boʻlgan boʻlishi mumkin Ota-o'g'il ismi bog'lanish tizimining paydo bo'lishining sababiga kelsak, ism bog'lanish tizimi familiya tizimining o'rnini bosuvchi bir turdagi tushuntirishlar mavjud edi, ammo bu rad etildi. Antropologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ikkala tizim ko'pincha bir jamiyatda birga yashaydi. Ular o'rtasidagi munosabatlarni sinchkovlik bilan o'rganib chiqqandan so'ng, Yang Ximei ismlar bilan bog'lanish tizimi familiya tizimining potentsial kelib chiqishi bo'lishi mumkin, deb hisoblaydi. Tayvanlik aborigenlar misolida ko'rinib turibdiki, uning ta'kidlashicha, evolyutsiya jarayonida ismlar bilan bog'lanish tizimidan familiya tizimiga qadar uch bosqich mavjud: ismlarni bog'lash tizimi (proto-familiya tizimi), so'ngra beqaror familiya tizimi va undan keyin. barqaror familiya tizimi. Birinchi bosqich ota-ona va bola o'rtasidagi muqobil ism bog'lanishi bilan belgilanadi, keyin ikkinchi bosqichda barcha avlod avlodlari ma'lum bir nasl-nasab ismini familiya sifatida qabul qiladi. Nihoyat, barqaror familiya tizimi kristallanadigan uchinchi bosqich keladi. Ayni paytda, u, shuningdek, barqaror familiya tizimi ism bog'lanish tizimidan kelib chiqqan bo'lsa ham, ikkalasining birgalikda yashashi hamon joiz bo'lishi mumkinligini tan oladi, chunki ular turli rollarni o'ynaydi. Ism bogʻlanish tizimi ular asosan qabila ichida, familiya tizimi esa qabiladan tashqarida qoʻllaniladi.11 Khitan nomlarini bog'lash tizimi nuqtai nazaridan, uning familiya tizimi bilan o'zaro bog'liqligi hali tasdiqlanmagan ko'rinadi va familiya tizimiga rivojlanish tendentsiyasi yo'q. Ma'lumki, xitanlarning butun tarixida faqat ikkita familiya - Yelü va Syao bo'lgan, ammo bu nomlar bilan bog'lanish tizimining mavjudligini tushuntirib bera olmaydi. 240 Liu Pujiang & Kang Peng Chongxi davrida imperator Szinzon hukmronligi davrida Yelü Shujen “mamlakat familiyasini koʻpaytirish maqsadida imperatorga ariza bilan murojaat qildi: “Bizning sulolamiz tashkil topganidan beri qonunlar va muassasalar oʻrnatildi, bundan tashqari faqat ikkita familiya, yaʼni. , Yelü va Xiao mavjud. Dastlab imperator Taizu xitan yozuvini yaratganida, nomlar kitobining oxirida barcha qabilalarning joy nomlarini qoʻshimcha bob sifatida yozib qoʻygan. Janobi Oliylaridan nikohni marosimlarga moslashtirish uchun bu nomlarni qabilalar o‘rtasida familiya sifatida ommalashtirishingizni so‘rayman.” Imperator hazratlari tashkil etilgan muassasani shoshilinch ravishda isloh qilib bo‘lmasligi sababli bu iltimosnomani rad etadi”12 (104) Bu. Bu iqtibosdan ko'rinib turibdiki, ko'proq sumamalarga muhtoj bo'lgan paytlarda ham ular nom bog'lanish tizimiga murojaat qilmasdan, turli qabilalarning joy nomlaridan olingan. Aytishga hojat yo'q, bolani ota-onaga bog'lash tizimi familiya tizimini almashtira olmadi. Ism bog'lanish tizimining vazifasiga kelsak, nisbatan ishonchli taxmin shundan iboratki, u genealogik o'ziga xoslikning ifodasi sifatida ishlatilishidan tashqari, u birinchi navbatda shaxsiy o'ziga xoslikni ifodalash uchun ishlatilgan. Shunday qilib, omonimiya hodisasining tarixiy haqiqati ham, ism bog‘lanish tizimi ham bir jamiyatda namoyon bo‘ladi.13(105) Bu tushuntirish xitanlar misoliga mos keladi, ularning jamiyati juda keng tarqalgan omonimiya hodisasiga guvoh bo‘lgan. Liao tarixi va Liao sulolasi davridagi xitoy tosh yozuvlarini oddiy o'qish, xitancha so'zlarning shaxs ismlari uchun cheklanganligi haqidagi taassurot uyg'otish uchun kifoya qiladi. Xitoy adabiyotida va Liao sulolasi manbalarida Xitan ismlarining ko‘plab variantli transliteratsiyalari mavjud bo‘lganligi sababli, Xitanning katta va kichik yozuvlaridagi tosh bitiklarni o‘rganish bu taassurotni mustahkamlaydi. bir necha o'nlab. Bu holat nom bog'lash tizimining mavjudligini taqozo qiladi. Liao sulolasi davrida ismlarning boladan ota-onaga o'tishi Xitan ismlarini bog'lash tizimining umumiy qoidasi bo'lsa-da, ba'zi istisnolar hali ham topilgan. Buni muhokama qilish uchun madaniy antropologiyaga murojaat qilish kerak. Xitanlarning ismlari va hurmat yuzasidan aytiladigan ismlari Britaniyalik antropolog H. L. Rotning tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, Borneodagi Dayak xalqi bolalardan ota-onaga ismlarni bog'lash tizimini qo'llagan va qoidaga ko'ra, bu eng katta bolaning ismi bo'lishi kerak. ota-onaning ismiga. Biroq, bolasiz voyaga etmagan Dayak zudlik bilan bog'langan ismga muhtoj bo'lganida, u o'z ismini qarindoshlarinikiga bog'lashi mumkin. nomlarni bog‘lash tizimi ham keng tarqalgan edi. Biroq, ularning odatiga ko'ra, farzand ko'rgan ota-onalarning ismi katta bolaning kichik familiyasiga jingalak bo'lib, farzandsiz ota-onalar uchun esa ularning aka-ukalarining ismlari bilan bog'lanish ko'rsatilgan.14(107) Shunga o'xshash xitan holatlari ham uchraydi. “Lyao tarixi”ning 75-bobidagi “Yelü Dilie tarjimai holi”da “Yelü Diliening odobli ismi Vulijendir” deyilgan. Kichik ukasi Yelü Yujining tarjimai holida "Yujining kichik familiyasi Vuli, odobli ismi esa Yindishen" deb yozilgan. Yelü Diliening xushmuomalalik nomi “Yelyu Yujining tarjimai holi”15 da Vulizheng, “Adabiyot omboridan ajoyib modellar”da Vuzheng nomi bilan qayd etilgan, ikkala shakl ham Vulijen tilining o‘zgaruvchan transliteratsiyasidir. Liu Pujiang & Kang Peng Liao tarixidagi yozuvlar bizga Yelü Diliening ikkinchi ismi Vulizhen, uning ukasi Yelü Yujining kichik familiyasi bo'lgan Vuli etimoniga genitativ qo'shimchani qo'shish orqali tuzilishi kerakligini aytadi. Bu holatni faqat ikkita variant tushuntirishi mumkin: yo Yelii Dilie farzand ko‘rmagan yoki uning ikkinchi ismi unga voyaga yetgunga qadar berilgan. "Yelyu Yujining tarjimai holi" bizga Yujining besh akasi borligini aytadi: to'ng'ich akasi Xelu, ikkinchi akasi Vulizheng va uchinchi katta akasi va ikkita ukasi, ularning uchtasi juda yosh vafot etgan. Shunday qilib, Yuji to'rtinchi o'rinni egalladi. Shunday qilib, Yelü Dilining to'rtta kichik ukasi orasida faqat Yelü Yuji voyaga etgani aniq emas, bu ikki aka-uka o'rtasidagi ism bog'lanishini asoslashni taklif qiladi, bu Xitan bola-ota-ona tipidagi ism bog'lanish tizimining bir varianti sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. . Turli dalillarga ko'ra, Liao sulolasi asos solingandan so'ng, an'anaviy turdagi bolalardan ota-onalarga ismlarni bog'lash tizimi katta darajada oddiy rasmiyatchilikka aylangan. Garchi deyarli har bir xitan erkak jinsi qoʻshimchasi bilan ikkinchi ismga ega boʻlsa va ota-oʻgʻil ismlari bogʻlanishining koʻplab holatlarini keltirish mumkin boʻlsa-da, koʻplab qarama-qarshi misollarni, yaʼni otaning ikkinchi ismi oʻrtasida bogʻliqlik yoʻqligini isbotlovchi holatlarni topish qiyin emas. va uning katta o'g'lining kichik familiyasi. Bu shuni ko'rsatadiki, an'anaviy xitan ismlarini bog'lash tizimining asosiy xususiyatlari hali ham saqlanib qolgan bo'lsa-da, bolalardan ota-onalarga ismlarni bog'lash tizimi qoidalariga qat'iy rioya qilish xitanlar tomonidan engillashtirilgan bo'lishi mumkin, ularning bog'langan ismlari shunchaki rasmiyatchilikka aylangan bo'lishi mumkin. Taxminlarga ko'ra, odatning qisman saqlanib qolishi shaxsiy identifikatsiya qilishning amaliy ehtiyojidan tashqari, qandaydir ijtimoiy funktsiya bilan bog'liq bo'lishi mumkin, chunki "o'g'ilning otasi" ko'rinishidagi xitan ikkinchi ismi, ehtimol, ramz edi. martaba va maqom. Shunday qilib, odat har bir erkakning ikkinchi ismiga ega bo'lib, u to'ng'ich o'g'ilning kichik familiyasini etimon sifatida qabul qilish shart emas va farzandsiz yoki turmushga chiqmaganligi ta'sir qilmaydi. Liu Pujiang & Kang Peng Liao tarixi olimlari ushbu o'zaro ta'sirlarga katta e'tibor berishgan bo'lsa-da, faqat Xitan nomining odatlarini to'g'ri tushunish ularda aks ettirilgan madaniy uyg'unlik hodisasini to'g'ri tushuntirishga yordam beradi. Ikki xalq o'rtasidagi muloqotga oid birinchi muammo xitan nomlarini xitoy tiliga qanday tarjima qilish edi. Boshqacha qilib aytganda, Xan xitoylari xitan nomlarini qanday o'ylagan va tushungan. Liao tarixiga oid barcha saqlanib qolgan Xitoy hujjatlari orasida Xitan ismlarining xitoycha transliteratsiyalari eng me'yoriy hisoblanadi, chunki uning tarjimai hollarida Xitan kichik familiyasi odatda "familiya" (yoki "kichik familiya" yoki "" deb ataladi. kichik hurmatli ism" ) va xitancha ikkinchi ism odatda "odobli ism" deb ataladi. Xitanning kichik familiyasini belgilash uchun xitoycha "familiya" va "hurmat yuzasidan aytiladigan ism" atamalarini o'zlashtirishni to'g'ri tarjima qilish usuli deb hisoblash mumkin. va mos ravishda ikkinchi ism. Buning sababi shundaki, Xitan kichik familiyasi ham, xitoycha familiyasi ham avtonimlardir vaXitan ikkinchi nomi ham, xitoycha hurmat yuzasidan aytiladigan nomi ham balog'atga etganidan keyin olingan yangi belgi turi bo'lib, faqat hosila farqi bilan. Yuan sulolasi davrida rasman tuzilgan Liao tarixining hozirgi versiyasi asosan Yelü Yanning "Imperator sulolasining haqiqiy yozuvlari" va Chen Darenning "Lyao tarixi" kitoblariga asoslanadi. Eng asosiy manba, undagi xitan nomlarining me'yoriy transliteratsiyalari Yelü Yan kabi Liao sulolasining rasmiy tarixchilari tomonidan boshqariladigan va qayta ishlangan tarixiy manbalardan kelib chiqishi mumkin. Bundan farqli o'laroq, Liao sulolasining tosh yozuvlaridagi Xitan nomlarining xitoycha tarjimalari qat'iylikdan ko'ra tasodifiyroqdir. Tarjimaning keng tarqalgan usullaridan biri bu metafraza, ya'ni qaysi familiya va qaysi hurmatli ism bo'lishidan qat'i nazar, kichik familiyadan oldin ikkinchi ismning asl tartibida xitan nomining to'liq shaklini so'zma-so'z tarjima qilishdir. Masalan, Zhongfufang Shilu ning toʻliq ismi xitancha kichik yozuvda “HHH” deb yozilgan boʻlsa, “Lyao tarixi”dagi meʼyoriy tavsif “Shilu, xushmuomalalik bilan Shulan”.16 Xitanlarning ismlari va hurmat yuzasidan aytiladigan ismlari 245 Yelü Renxyan epitafiyasidagi “Shula Shilu”, “Yelyu Jixyan biografiyasi”dagi “Shulie Shilu” va Yelü Qingsi epitafiyasidagi “Shulie Shilu” – hammasi bitta xitan nomining metafrazalaridir. Yana bir misol sifatida, Xan Kuangsining nevarasi Dilu ni keltirish mumkin, uning toʻliq ismi Yelii Dilie epitafiyasining yettinchi qatorida Xitan kichik yozuvida HHH deb yozilgan, 17 uning tarjimai holida “Lyao tarixi”da Dilu deb tarjima qilingan. Zunning , va Syao Vuluben Niangzi epitafiyasida Xunning Diligu sifatida metafraza qilingan.18 Ushbu tarjimalar olib keladigan soddalashtirishlarni hisobga olsak ham, ularning xitanlarning kichik nomlari va ikkinchi ismlari o'rtasidagi farqlarni bilmasliklari tegishli xitanlarni aniq aniqlashni qiyinlashtiradi va ularni yaratadi. tarjimonlarning Xitan nomlari odatlarini tushunish darajasiga nisbatan shubha bulutlari. Metafraza usulidan tashqari va undan ham ko'p hollarda, xitan an'analariga rioya qilgan holda, xitanlarning kichik ismlari va ikkinchi ismlari beriladi. Ammo vaqti-vaqti bilan, bu tarjima usuli qo'llanilganda, Liao sulolasining tosh bitiklaridagi tarjimalar Xitan nomlari odatlari tarjimonlari tomonidan haqiqiy tushunmovchilikni ko'rsatadi. Song Vey knyazligining kitobida qabr egasining avlodlari quyidagicha tasvirlangan: “katta bobosi, ismi Jieli, kichik familiyasi Taovey... bobosi, ismi Lyuven, kichik familiyasi Gaojiu...otasi, ismi Shishili, kichik familiyasi Dilie. ”. “Lyao tarixi”ga oid manbalar hamda xitoy va xitan yozuvidagi tosh bitiklarga asoslanib, Song Vey knyazligi malikasining bobosi Xiao Xe xitoycha nomi bilan, Xitan kichik Taovey deb atalganligini bilish mumkin. familiyasi (Liao tarixi uni Taogui deb tarjima qiladi) va Jieli (shuningdek, ba'zi tosh yozuvlarda Xieli yoki Xieling) Xitan ikkinchi nomi bilan. Liu Pujiang & Kang Peng Uning bobosi Xiao Xiaocheng xitoycha nomi bilan, Gaojiu Xitan kichik familiyasi bilan va Liuven (yoki ba'zi tosh yozuvlarda Liuyin) Xitan ikkinchi ismi bilan atalgan. Uning otasi xitoycha ism bilan Xiao Chjixian , xitancha kichik familiya bilan Dilie va ikkinchi ism bilan Shishili deb atalgan. Epitafiya muallifi ularning ikkinchi ismlarini Xitancha ikkinchi ismni tushungani uchun ham «ism» deb atagan, “katta ism” yoki “rasmiy ism” sifatida. Bundan tashqari, Liao sulolasining ba'zi tosh yozuvlarida Xitanning ikkinchi nomi "tabu nomi" deb tarjima qilingan. Yelü Xinie epitafiyasida taʼkidlanishicha, “Tabu nomi bilan Xining va kichik xushmuomalalik nomi bilan Lubugu deb atalgan Armiya Buyuk Marshali Yuyue shahzodasi Muhtaram Zotning oltinchi avlod ajdodidir; Shumishi; Xiping shahzodasi, tabu nomi bilan Aoguozji va kichik xushmuomalalik nomi bilan Siansheng deb atalgan, Muhtaramning katta bobosi; Harbiy komissar, tabu nomi bilan Ying'en va kichik xushmuomalalik nomi bilan Guanyin deb atalgan, Muhtaramning bobosi; Tabu nomi bilan Jilugun va kichik odobli ism bilan Jieli deb atalgan Buyuk Guardian, Muhtaramning bobosi." 19(116) Liao tarixining 76-bobida Yelü Xiniening oltinchi avlod ajdodining tarjimai holi bor, unda qayd etilgan. "Yelyu Lubuguning odobli ismi - Xinning" va 79-bobda uning katta bobosining tarjimai holi bor, unda "Yelyu Syanshining odobli ismi Aguzhen" deb yoziladi va unda uning bobosi ham tilga olinadi. kichik familiyasi Guanyin Bundan tashqari, Yelü Xiniening oltinchi avlod ajdodi Lubugudan tortib bobosi Jieligacha bo'lgan ajdodlarining kichik familiyalari va ikkinchi ismlari Xitan yozuvidagi "Yelü Xinie epitafiyasi"da uchraydi. Xitanlarning ismlari va hurmat yuzasidan aytiladigan ismlari Ushbu yozuvlar epitafiya muallifi nazarda tutgan "kichik hurmat yuzasidan aytiladigan ism" xitancha kichik familiya ekanligini va u xitancha ikkinchi ismni "tabu nomi" deb ataganini ko'rsatadi, bu haqiqatan ham xitan nomlarini katta noto'g'ri tushunishdir. Xitoy madaniyatidagi "tabu nomi" aslida avtonimdir, shuning uchun Xitanning kichik familiyasini Xitoyning "tabu nomi" deb atash hali ham uzoq emas, ammo Xitan ikkinchi nomini hech qanday tarzda ikkinchisiga tenglashtirib bo'lmaydi. Bularning barchasi Liao sulolasidagi oddiy Xan Xitoy xalqi Xitan madaniyatining mohiyatini tan olishdan oldin hali ham qandaydir yo'l bosib o'tishlari kerakligini ko'rsatadi. Xitan davlati tashkil etilgandan so'ng, ayniqsa Yanyun hududi Xitanlar tomonidan bosib olingandan so'ng, Xitoy madaniyati yanada kuchliroq bo'la boshladi va bu an'anaviy Xitan nomi odatlariga ko'plab yangi elementlarni kiritdi. Hatto Xitan tilidagi nomlarda ham Xitoy sivilizatsiyasining ularga ko‘rsatgan nozik ta’sirlari diqqatga sazovordir, Xitanlar o‘rganib qolgan Xitoycha nomlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi, buni Xitanlarning shaxs ismlari sifatida qo‘llagan so‘zlarida ham ko‘rish mumkin. Etnologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, turli Oltoy xalqlari tomonidan shaxs ismlari sifatida qo'llanilgan so'zlar umumiy xususiyatlarga ega. Mo'g'ullar, daurlar, manchuriyalar va xezhe [nani] etnik ozchiliklarining dastlabki tarixida shaxs ismlari sifatida asosan o'simlik va hayvonlarni yoki ba'zi oddiy idishlarni bildiruvchi so'zlar ishlatilgan; Xitoy madaniyati bilan aloqa ko‘paygandan keyingina mavhum so‘zlar qo‘llanila boshlandi. Bu etnologik topilma Xitanlar tomonidan shaxs ismlari sifatida qo‘llangan so‘zlarning o‘zgarishini tekshirishda o‘zaro havola sifatida qabul qilinishi mumkin. Dahe qabilasi va Yaon qabilasi davrida Xitanlarning shaxsiy ismlari haqida deyarli hech qanday ma'lumot qolmagan bo'lsa-da, buni o'sha paytdagi baliq ovlash va ovchilik turmush tarzi va Xitanlarning ijtimoiy evolyutsiyasi bosqichidan kelib chiqqan holda baholash mumkin. O‘sha davr shaxs ismlari sifatida qo‘llangan so‘zlarning xususiyatlari, ehtimol, yuqorida tilga olingan Oltoy xalqlarining ilk tarixidagi belgilarga o‘xshash bo‘lgan. Liao sulolasi Xitanlari shaxsiy ismlar uchun qanday so'zlarni ishlatgan? Liu Pujiang & Kang Peng Xitan tilidagi katta va kichik yozuvlardagi tosh bitiklardagi hamda Xitoycha adabiyot va manbalardagi Xitan nomlarining taxminiy statistik tahlili shuni ko‘rsatadiki, HHH 20 saodat ma’nosi va hhh21 uzoq umr ma’nosini bildiruvchi ikki so‘z eng ko‘p qo‘llaniladi, ko'pincha xitan nomlarida. Bu Xitoy madaniyatining Xitanlarga ta'sirini ko'rsatadi, chunki hatto ularning o'z tillarida nomlari Xitoy madaniy qadriyatlari bilan ajralib turardi. Albatta, Xitoy madaniyatining Xitan nomlash urf-odatlariga ko'rsatgan eng to'g'ridan-to'g'ri ta'sirini Xitanlar tomonidan qabul qilingan Xitoy nomlari ochib beradi. Liao sulolasi davrida ikki xalq o'rtasidagi tez-tez muloqot va madaniy aloqalar Xitanlarning katta qismini ikki tilda yashashga olib keldi, ya'ni Ko'pincha binominal nomlash tizimi bilan birga bo'lgan Xitoy-Xitan muhiti. Liao sulolasi davridagi Xitoy adabiyoti va tosh bitiklardan koʻrinib turibdiki, oʻsha davrda xitanlarning xitoycha nomlari boʻlishi odatiy hol edi. Nazariy jihatdan, binominal tizim qat'iy ma'noda ikkita nomlar to'plamini, ya'ni Xitan kichik familiyasi va ikkinchi nomini xitoycha familiya va xushmuomalalik nomi bilan birlashtirishi kerak. Yelü Hezhu nomlari misol bo'la oladi. “Lyao tarixi”ning 86-bobidagi “Yelyu Xjuning tarjimai holi”da “Yelyu Xjuning xushmuomalalik bilan nomi Niangun” ekanligi qayd etilgan. Xesju uning xitancha kichik familiyasi, Niangun esa xitancha ikkinchi ismi edi, uning xitoycha nomlari esa Liao tarixida yo'q. Luo Jizu tahliliga ko'ra, Yelü Xju Yelü Kong bilan bir xil bo'lib, u Song sulolasi hukumatiga yordam berish uchun keng qamrovli oynaning kengaytirilgan davomi kabi adabiyotlarda uchraydi. Yelü Kong uchun Ruh yo‘li steli: “Muhtaramning tabu nomi Kong, odobli ismi Boyu va familiyasi Yelü” Biroq, hurmat yuzasidan aytiladigan ismi va familiyasi ham ma'lum bo'lgan Yelü Kong kabi Xitan Shaxs butun Xitan xalqiga xos emas, ularning ko'pchiligida faqat xitoycha familiyalar bor, hurmat yuzasidan aytiladigan ismlar kamdan-kam uchraydi. Tarixiy manbalarning qashshoqligi ma'lum darajada tushuntirish sifatida keltirilishi mumkin bo'lsa-da, ko'p hollarda sabab, aslida, Xitanning faqat bitta xitoycha familiyasiga ega bo'lishi mumkin. Xitanlar o'z nomlari sifatida tanlagan xitoycha so'zlar ham bizning o'rganishimizga loyiqdir. Ushbu so'zlarni tanlashda ikkita madaniy yo'nalish xosdir: Liao sulolasi davrida teng ravishda mos keladigan Konfutsiy madaniyati va Buddist madaniyati. Xitanlar tomonidan qo'llanilgan xitoycha so'zlar nozik farq taassurotlarini bildiradi - ijtimoiy hayotda qo'llaniladigan rasmiy nomlarda konfutsiy madaniyati, oilaviy hayotda qo'llaniladigan norasmiy ismlarda buddist madaniyati ustunlik qiladi. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, bir tomondan, xitanlarning rasmiy xitoycha nomlari, odatda, kuchli Konfutsiy rangi bilan ajralib turadi. Buni Yelü Renxyan va uning to‘rt akalarining xitoycha familiyalarining odatiy holatlari ko‘rsatadi, ya’ni Renxian (insoniyatning ustuvorligi), Yixian (adolatning ustuvorligi), Lixian (odobning ustuvorligi), Chixian (donolikning ustuvorligi) va Sinxian. (ishonch ustunligi), 22 va Syao Dyuen va uning aka-ukalari tomonidan, ya'ni Dyuen (mo''tadillikka ega bo'lish), Deliang (mehr-muruvvatga ega bo'lish), Degong (odoblilikka ega bo'lish), Dejian (tejamkorlikka ega bo'lish) va Derang ( comity ga ega bo'lish).23 Boshqa tomondan, buddist ma'noga ega bo'lgan xitoycha so'zlardan ko'p Xitan oilalarida kichik nom sifatida ishlatilgan. Masalan, tegishli kichik familiyalar Shengzong imperatorining ukasi Longqing va yana bir ukasi mos ravishda Venshunu (Mafijusti Bodxisattvaning xizmatkori), Puxiannu ( Samantabxadra Bodxisattvaning xizmatkori) va Yaoshinu (Bhaisajyaguru Buddaning xizmatkori) edi. Shengzong imperatorining malikasi Rende va Daozong imperatorining malikasi Xuanyi kichik familiya bilan mos ravishda Pusage (Bodxisattva) va Guanyin (Avalokitešvara) deb atalgan. Liu Pujiang & Kang Peng Xiao Xiaozhongning Yaoshinu ismli o'g'li va Guanyinnu (Avalokitešvara qizi) ismli qizi bor edi.24(124) Nihoyat, Yelü Yuanningning uchta o'g'li bor edi, ularning kichik ismlari Guanyinnu (Avalokitesvaraning xizmatkori), Cishinu (Maitrevaning xizmatkori) edi. ), va Shijianu (Sakyamunining xizmatkori).25 Bunday qiziqarli hodisa bizga nimani aytib berishi mumkin? Kitanlar uchun buddizm ularning diniy e'tiqodi bo'lgan, konfutsiylik esa asosan ularning kundalik ehtiyojlari uchun qo'llanilgan. Buddist shaxslardan olingan kichik nomlar odamga yaqinlik tuyg'usini beradi, Konfutsiy ideallaridan kelib chiqqan bu nomlar esa yanada tantanali ko'rinadi. Bundan tashqari, Xitoy madaniyati orqali xitanlar buddizmni qabul qildilar, natijada ular buddist ta'miga ega bo'lgan kichik nomlarda ham xitoycha so'zlardan foydalanishdi. Liao sulolasi davridagi madaniyatlarning uyg'unlashuvi hech qachon sinikizatsiyaga qaratilgan bir yo'nalishli tendentsiya emas edi. Xitanlar ikki tilli va binominal muammoga duch kelgan yagona xalq emas edi. Darhaqiqat, xitanlashtirishga yaqqol moyillik ko'rsatgan ko'plab xan xitoyliklari ham bor edi, bunga Yutyandagi Xan oilasi misol bo'la oladi. Ichki Mo‘g‘ulistonning Balinzuo bayrog‘idagi Bayinxan tog‘idagi Xan Kuangsi oilasi qabristonidan so‘nggi yillarda 12 ta epitafiya qazilgan. Ular Xitan yozuvidagi ikkita epitafiyani o'z ichiga oladi: Yelü Dilie epitafi va Xan Gaoshi epitafi. Ma'lum bo'lishicha, ko'proq epitafiyalar noqonuniy ravishda qazib olingan va o'g'irlangan. Xitoy qabrlarida xitan yozuvida bitilgan epitafiyalarning topilishi, shubhasiz, ikki tillilik mavjudligining eng ishonchli dalilidir. Xitan kichik yozuvidagi ikkita epitafiya tomonidan berilgan xabarlar shuni ko'rsatadiki, Yutyandagi Xan oilasining Xan Jigudan keyingi har bir a'zosi xitan nomlariga ega, jumladan kichik familiya va ikkinchi ism, nomlash odatlaridan farq qilmaydi. xitanlardan. 2.2
Dastlab Xitoy tarixiy manba hujjatlarida Chingizxon 66 yoshida vafot etgani qayd etilgan. Bu hujjatlarda Chingizxonning 1162-yilda tug‘ilganligi ham aytadi. Yuan tarixi va Qing Dynasty sulolasi olimlari tomonidan qayta tiklangan umumiy tarixga oid boshqa har xil turdagi annalistik asarlarning barchasi shu fikrni keltiradi. Ammo Persiada Ilkhanate xoni va Yuan Dynasty sulolasini ham boshqargan podshoh avlodi Mahmud Ghazon o‘zining buyuk vaziri Rashid al-Dinga “Jami al-Tawarikh” (“Yolnomalar to‘plami”) yozishni topshirdi, bu esa Chingizxon 72 yoshida vafot etganligini bildiradi, demak u 1155 yilda tug‘ilgan. Jami al-Tawarikh da mo‘g‘ul tilidagi Altan Debter (Oltin kitob) ma’lumotlaridan foydalanganligi sababli bu asar mo‘g‘ul tarixini o‘rganish uchun eng muhim klassik asar hisoblanadi, tarixchilar buni jiddiy qabul qilmasliklari mumkin emas edi. Qing Dymasty sulolasi oxirida Xong Jun asosan Jami al-Tawarikh ga asoslangan holda tarjima qilingan va tuzatilgan Yuan tarixini yozdi. Yuan tarixi,ch.1 "Taizu ning eng muhim qaydnomasi",23-bet,Tao Zongyi,South Village Records Compiled after Returning to the Farm,ch.1(Beijing:Zhonghua Book Company,1959) 331
I. Chingizxonning 1162 yilda tug'ilishining tiniq va aniq asoslari bor. "Taizu (Chingizxon)ning asosiy yilnomalarida" yuan tarixi: "22- yilda (1227 yil dinghai) Taizu ettinchi oyning renwu kuni kasal bo'lib qoldi. Jichou kuni u Sa'ari-ke'er dagi Halaotu qirollik lagerida 66 yoshida vafot etdi". O'tmishda Yuan tarixini baholash salbiy edi. Uning muharrirlari kitobni tugatishga shoshilishganligi sababli, u "hech qanday qat'iy usulsiz, mavjud materiallardan yig'ilib qolgan edi". Aytish mumkinki, ular Yuan Dynasty sulolasi davriga oid tarixiy materiallar to'plamini tuzdilar, hatto tahrir qilish yoki birlashtirilgan transliteratsiya qilish uchun vaqt topa olmadilar. Misol uchun, Zhang Xuecheng [Qing sulolasi tarixchisi] bir marta "Asosiy yilnomalar" bo'limini tanqid qilib, shunday degan edi: "Yuan tarixi jami ikki yuz uch jilddan iborat bo'lib, ulardan yuztasi yilnomalar yoki monografiyalardir. Buni aytish mumkinki, uni o‘qimasdan turib ham muvozanatli bo‘lmaydi.Gu Yanwu [ Ming ning kechki va Qing sulolasining erta Xitoy filologi va geografi]deganki,"Basic Annals"va "Monograph on Astronomy" dagi tarixiy yozmalarga qarasak unda takrorlash bor va monografiyaning keyingi qismida "Basic Annals"da etishmayotgan yozuvlarga murojaat qilish aytilgan; bu ham rasmiy uslubda emas. Zhao Yi [Qing sulolasi tarixchisi] dedi, " Imperator Taidingning taxtga o'tirilishi to'g'risida qishloq ayolining tilida yozilgan, ammo Yuan tarixini tuzuvchilar uni hatto sayqallamagan ". 333 Imperial kutubxonasining izohli katalogi qo'mondonlik tomonidan Yuan tarixini tanqid qiladi, deydiki, Yuan Dynasty sulolasi xalqlari tomonidan yaratilgan kitoblar "tarixlarni va tarjimai hollarni tuzatish uchun ishlatilmagan" yoki "xatolarni tuzatish uchun puxta matn tadqiqotlari o'tkazilmagan". Tanqidlar “Muvozanatli emas”, “rasmiy uslubda emas”, tuzuvchilar “uni hatto sayqallamagan”, “tekstni sinchkovlik bilan tadqiq qilmagan” va boshqalar kabi tanqidlar “Yuan tarixi” muallif tomonidan yaratilganligini to‘g‘ri ko‘rsatadi, birinchi qo'l tarixiy materiallardan nusxa ko'chirilgan."Asosiy yilnomalar"ning tarixiy manbalari haqiqiy yozuvlar edi. Yuan tarixiga ko'ra, Wang Haqiqiy yozuvlarni birinchi marta 1262 -yilda tuzgan va Xitoy nashrining birinchi loyihasi 1286 -yilda yakunlangan. O'sha paytda hatto odamlar hali ham tirik Chingizxonni shaxsan ko‘rgan edi Bundan tashqari, Haqiqiy yozuvlar har bir sulola hukmdorlari tomonidan eng muhim zamon yozuvlari hisoblangan, shuning uchun ular imperatorlarning tug'ilganlik yozuvlari uchun eng ishonchli manbalardan biri bo'lishi kerak. Bundan tashqari, Tao Zongyi tomonidan fermadan qaytganidan keyin tuzilgan Janubiy qishloq yozuvlari Yuan tarixidagiga o'xshash rekordga ega: “Song Dunasty sulolasi hukmronligining uchinchi yili, dinghai yili. (1227), Taizu ... ettinchi oyda jichou kuni, 66 yoshida vafot etdi. Fermadan qaytganidan keyin tuzilgan yozuvlar Yuan Dynasty sulolasi hukmronligining soʻnggi yillarida “Yuan tarixi” kitobi tuzilgunga qadar chop etilgan, shuning uchun muallif “Yuan tarixi” dan maʼlumot olgan boʻlishi mumkin emas. Tao Zongyi oddiy olim bo'lib, u davlat xizmati imtihonlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan, shuning uchun u saroyda saqlanadigan taqiqlangan Haqiqiy yozuvlarga to'g'ridan-to'g'ri kirish imkoniga ega bo'lganiga ishonish juda qiyin. Bu “Chingizxon 66 yoshida vafot etgan” degan yozuv Yuan tarixi tugagunga qadar faqat Haqiqiy Yozuvlarda qayd etilganligini, lekin bu Yuan saroyi adabiyotshunoslariga ham yaxshi ma’lum bo‘lganligini isbotlaydi ayniqsa davlat arxivlariga tashrif buyurgan va ko'proq bilish imkoniyatiga ega bo'lganlar uchun. 334 Bundan tashqari, Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari daftarida ham shunday yozilgan: “Guihai (1203) yili...(Chingiz)xon Ong Khan ni zabt etdi. O'sha yilning qishida podshoh Teme'en-ke'erda ov qildi.... Xon 42 yoshda edi. Nayman xoni Tayang Digid-quri (bosh) Ala-Qush bilan ittifoq qilish uchun elchisi Yuehunanni yuborgan payt edi,deydiki, "Sharqda kimdir podshoh bo'lishga daxldor ekan... dunyoda qanday qilib ikki hukmdor bo'ladi! Men umid qilamanki, siz menga armiyaning o'ng qanoti sifatida yordam bera olasiz, shunda biz ulardan kamon va o'qlarni qo'lga olamiz!" Ushbu parchadagi materialga ko'ra, agar Chingizxon guihai (1203) yili 42 bo'lganida, dingxai (1227) yilida "66 yil yashab" unga to'liq mos kelardi. Muqaddas Jangchi Xomining shaxsiy yurishlari daftarining mazmunini solishtirsak, “Qarzdor” (Oltin kitob) ga bog‘liq bo‘lgan “Jami al-Tawarikh” va “Shaxsiy yurishlari qaydnomasi”ni osongina bilib olamiz. Muqaddas Jangchi ikkalasi ham bir manbaga asoslangan edi. Aytishimiz mumkinki, Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari rekordi Altan Debterning xitoycha tarjimasi xolos. Bu yozuv, bir tomondan, Chingizxonning 1162 yilda tug‘ilganligini tasdiqlovchi “Haqiqiy yozuvlar”dan ham avvalroq manba bo‘lganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, Rashid Al-Din “aslida mavjud bo‘lgan sanoqni” chiqarib tashlagan bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Altan Debter Chingizxon 72 yil yashagan degan fikriga qo'shilish uchun. Mavjud Xitoy manbalaridan tashqari, Mo'g'ulistonda qo'llanilgan mo'g'ul tilidagi hujjatlardagi ba'zi yozuvlarda ham bir xil ma'lumotlar mavjud. Birinchisi, mashhur Erdeni-yin Tobčida [Qimmatbaho xulosa, Sagang Sečen tomonidan 1662] bo'lib, unda shunday deyilgan: “Renwu (1162) yili Hö'elün Üjin Yisügei Ba'aut dan o'g'il tug'di.... Uning bolaligidagi laqabi God-granted Temujin edi... U dingxai (1227) yili yettinchi oyning 12-kunida 66 yoshida vafot etdi”. Erdeni-yin Tobci o'zi maslahat bergan yettita manbani sanab o'tdi, ulardan biri biz uchun hali ham mavjud - Šir-a Tu'uji (Sariq yilnomalar). Izohlangan nashr Erten-ü Mongghol-un Qad-un Undusun-u Yeke Sir-a Tu'uji (Qadimgi Mo'g'ul xonlarining kelib chiqishining buyuk sariq yilnomasi) deb tarjima qilingan. Unda shunday deyilgan: “Chingizxon 66 yoshida o‘t va cho‘chqa yilining yettinchi oyining 12” kunida (1227-yil dinghai) Xixi yada (Tangut imperiyasi) vafot etdi. Va Erdeni-yin Tobcidan oldin paydo bo'lgan Altan Tobchi (Oltin Xulosa) bor va tadqiqotchilar Erdeni-yin Tobci unga havola qilgan deb hisoblashadi. Bu kitobda yana shunday deyilgan: “Chingizxon renwu yilining 1162-yilda tug‘ilgan”. Lubsang-Danzinning (Tibetan: Blo-bsang bsTan-'dzin) Altan Tobci (Ulaanbaator nashri) mo'g'ul tilidagi tarixiy hujjatning boshqa turiga kiradi va u bevosita mo'g'ul tilidan olinganligi sababli alohida ahamiyatga ega. Bu kitobda Chingizxon renwu yilida tug‘ilgani va “dinhai yili yettinchi oyning 12-kuni 66 yoshida vafot etgani aytiladi. Yuqorida tilga olingan eng qadimgi moʻgʻul hujjatlari 17-asrdan oldin yozilmagan boʻlsa-da, ular Yuan tarixidan keyingi Xitoy tarixiy asarlari bilan bogʻliqligini aytish mumkin emas. Buning sabablari quyidagilardir: 1. Garchi Sir-a Tu'uji va Altan Tobci Ming Dynastu sulolasi oxirida tugallangan bo'lsa-da, Ming sulolasi davridagi [cheklangan] Xitoy-Mo'g'ul madaniy aloqasi holatidan kelib chiqadigan bo'lsak, ular hech qanday Ming tashkil etilganidan keyingi Xitoy hujjatlaridan foydalanmagan.336 2.“Yuan tarixi”dan ko‘chirilgan ilgari nashr etilgan kitoblarning ham “Erdeni-yin Tobci”ning mazmunida hech qanday iz yo‘q. 3. “Yuan tarixi”da Chingizxon yettinchi oyning jichou kuni vafot etgani, shuningdek, uning yettinchi oyning 12- kuni vafot etgani haqida Mo‘g‘uliston tarixiy hujjatlarida ma’lumotlar mavjud. Hisob-kitoblar asosida taqvim fanida bu ikki sana toʻliq mos keladi.Ammo 17-asrda Moʻgʻuliston hududidagi kalendrik bilim va munozaralar holatini hisobga olsak, bu moʻgʻul kitoblarining mualliflari Yuan tarixini oʻqiy olgan boʻlsa ham, ular uchun yettinchi oyning 12' kuni ekanligini aniqlash qiyin bo'lar edi. Hatto Qing sulolasi Qianlong va Jiaqing hukmronligi davrlarini matn tanqidining buyuk ustasi Qian Daxin ham kalendrik hisob-kitobni yaxshi bilgan, “Song, Liao, Jin va Yuan sulolalarining to‘rtta tarixi”dagi interkalar oylarni o‘rganish asarida yettinchi oyning shuo kuni qaysi Samoviy poya va Yer shoxlari ekanligini aniqlay olmadi. Shuningdek, mo'g'ul tarixiy an'analarida Chingizxonning tug'ilgan va vafot etgan sanalarining izchilligi aniq ekanligini ko'rsatadi. 4. Mo'g'ul tilidagi hujjatlarda Tibet tarixiy yozuvlariga ishora qilingan, ammo Tibet yozuvlari uchun Ming sulolasi davridagi Xitoy yozuvlaridan foydalanish qiyin edi. Masalan, “Erdani-yin Tobci” va boshqa kitoblarga asosiy gʻoyalari, tashkil etilishi va uslubi taʼsirida boʻlgan “Bilish kerak boʻlgan narsalarni oydinlashtirish” asari “Imperator domla Qubilayxonning oʻgʻli Jingim uchun yozilgan”. Xitoy yozuvlariga mos keladigan bir nechta mo'g'ul yozuvlari bilvosita Tibetdan kiritilgan, bu Tibet manbalari faqat Yuan Dynasty sulolasi Lamas ning asarlari edi, ular keyinchalik markaziy tekisliklarda [Xitoyda] xizmat qilgan.337 Yozma ma'lumotlardan tashqari, Chingizxonning tug'ilgan sanalari yog'och va sichqon yilida (jiazi 1624) qurilgan Chuoketu (Choktu) Taiji Stele dagi yozuvda ham ko'rish mumkin. Yozuv oxirida shunday izoh berilgan: “Chingizxon suv va ot yilida (1162 yil renwu) tug‘ilganiga 464 yil bo‘ldi”. Bundan ko'rinib turibdiki, mo'g'ul tilidagi tarixiy yozuvlar Chingizxonning tug'ilgan yili qayd etilgan yoki bevosita Yuan Dynasty sulolasining qolgan tarixiy materiallariga asoslangan yoki bilvosita Yuan hukmdorlari bilan aloqada bo'lgan Tibet lamas lari tomonidan yozilgan yozuvlarga asoslangan. Bu va Yuan tarixidagi yozuvlar turli manbalarga asoslangan edi, ammo ular bir xil xulosaga kelishdi. Il, Chingizxonning 1155-yilda tug‘ilishini muhokama qilish 1. Rashid al-Din ning rivoyatlari yetarli dalil emas. Chingizxon 1162-yilda tug‘ilgan degan fikrdan farqli o‘laroq, Jami al-Tawarikh dagi tug‘ilganlik haqidagi yozuvlar faqat bitta dalilga asoslanadi. Mo‘g‘ulistonning Jami al-Tawrikh gacha bo‘lgan g‘arbiy hududlaridagi hujjatlari (masalan, “Tarikh Jahan-Gusha”) bu nazariyaga ega emas. Keyingi kitoblarda ham, Jami al-Tawarikh ni oʻzlarining master nusxasi sifatida bevosita qoʻllagan kitoblardan tashqari, bir xil yozuvlarni uchratib boʻlmaydi. Demak, Jami al-Tawarokh bu aqidaning yagona dalilidir, deyishimiz mumkin. Bundan tashqari, Rashid al-Din Chingizxonning tug'ilgan sanasi haqidagi bilimi boshqa odamlarning og'zaki an'analariga asoslanganligini tan oldi. U Jami al-Tawarikh uchun qimmatli manba boʻlgan Altan Debter Chingizxon 1155-yilda tugʻilgan, deb aytmaganligini tan oldi. Albatta, ogʻzaki urf-odatlarga asoslangan materiallar yozma yozuvlarning aniqligi kabi ishonchli boʻlishdan uzoqdir. Qolaversa, “Jami’ al-Tawarikh”dagi og‘zaki rivoyatlardan kelib chiqqan rivoyat ham asossizdir. Unda nafaqat Chingizxonning tavallud yili boshqa kitoblardan farq qiladi, balki hatto T emujin ning ning otasining vafotidagi yoshi ham o‘ta ishonchli «Mo‘g‘ullarning maxfiy tarixi»dagidan farq qiladi (Jami al-Tawarikh o‘n uch yoshda va Mo'g'ullarning sirli tarixida to'qqiz yoshdan iborat).338 Aftidan, bu farqning sabablaridan biri Rashid al-Din ning bu dalilni jamlashga urinishi bo‘lsa kerak, ya’ni: Chingizxon faqat cho‘chqa yilida vafot etgani yo‘q (yerdagi shox hai cho‘chqa yiliga to‘g‘ri keladi). ), lekin u to'ng'iz yilida tug'ilgan va otasi vafot etgan. “Jami al-Tawarikh”dan keyingi ba’zi kitoblarda u cho‘chqa yilida toj kiygan va cho‘chqa oyida [12-oyda] vafot etgani aytiladi”. Bunday g'alati tasodif, albatta, juda shubhali. Ushbu fors yozuvining nuqtai nazariga shubha qilgan birinchi kishi Jozeph von Hammer-Purgstall edi. Keyinchalik yapon olimi Naka Michiyo Hammer-Purgstall g'oyasini ishlab chiqdi. U shunday dedi: “Bu nazariya mutlaqo noto'g'ri. Uning tug‘ilishi, vafoti, otasining o‘limi va taxtga o‘tirilishi insoniyat hayotidagi muhim voqealar bo‘lib, Chingizxon uchun to‘rtta muhim voqea bo‘lgan. Ularning barchasi cho'chqa yilida sodir bo'lgan, hatto siz buni tasodif deb atasangiz ham, juda kamdan-kam hollarda bo'ladi. Hammer-Purgstall shunday dedi: "Persian lae Chingizxonni yomon ko'rar edilar, shuning uchun ular uning tug'ilishi, o'limi va taxtga o'tirishi hammasi cho'chqa yilida sodir bo'lgan deb aytishdi." Islomdagi barcha dindorlar cho'chqalarni harom deb bilishadi, bu Xammer-Purgstallning fikrining sababi bo'lgan. "Yaqinda sovet olimi N. P. Shastina ham xuddi shunday fikrni e'lon qildi." “Jami al-Tawarikh ” Ghazan Hhan imperator farmoni asosida yozilganligi sababli, Rashid al-Din “Mo‘g‘uliston xonlari, saroy amaldorlari (noyan) va vazirlari orasida hammaga ma’lum bo‘lgan voqeani to‘qib chiqarishga jur’at eta olmadi, ministerlar kimki u (Chingizxon) 72 yoshida vafot etgan”. Ehtimol, o'sha paytda bu hikoya allaqachon tarqalib ketgan edi.339 Avvaliga uni astrollglar va yana Jami al-Tawarikh da zikr qilingan munajjimlar boshlagan bo'lsa kerak. Ular sizning Chingizxoningiz cho‘chqa yilida vafot etgan, degan xulosaga kelishi uchun u 13 yoshida otasidan ayrilgan va 72 yoshida vafot etganini aytishdi, xulosaga kelish uchun, tug'ilishi ham, otasining o'limi ham cho'chqa yiliga to'g'ri keldi. Jami al-Tawarikh dan keyin munajjimlar talqini yanada rivojlandi, natijada u cho'chqa yilida taxtga o'tirdi va cho'chqa oyida vafot etdi, degan nazariya qo'shildi. VII-XIII asrlarda islom mamlakatlarida munajjimlar fani juda mashhur boʻlgan va bu munajjimlar qadimgi Xitoy geomancer lariga juda oʻxshash edilar. Ular Chingizxon hayotining asosiy voqealarini Yer shoxlarining o‘n ikki yillik takroriy hayvonlar davrlariga ko‘ra tartibga solib, unga juda sirli lazzat, hatto yashirin kinoyaviy ma’no ham berdilar. Mo'g'ul hukmdorlarining nuqtai nazari bu, albatta, munajjimlar juda rivojlangan va hukmdorlar tomonidan hurmat bilan qabul qilingandan so'ng, shuning uchun hamma xursandchilik bilan ishonishgan. Biroq, bu vaqt Chingizxonning o'limidan unchalik uzoq emas edi va g'arbiy hududlardagi mo'g'ullar hali ham Chingizxonning haqiqiy umrini bilishgan (bu haqda quyida tushuntiramiz). Munajjimlar tomonidan yaratilgan hikoyaning tarqalishi, ehtimol, islom taqvimi bilan quyosh taqvimi o'rtasidagi farq va mo'g'ullarning taqvim qanday tuzilgani haqida bilmaganligi (islom taqvimi har 30 yilda quyosh taqvimidan bir yil qisqaroq). “Jami al-Tawarikh ”ning asl nusxasida ham bir qancha shubhali joylar mavjud. Xronologiya nuqtai nazaridan, Jami al-Tawarikh quyon yilidan (1195) boshlanadi, ammo Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari to‘g‘risidagi yozuv renxu (1202) yilidan boshlanadi. Wang Guowei Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari qaydnomasiga bergan izohlarida bunga shubha bilan qaragan: “Ikki kitob ham bir xil master nusxasiga ega edi, ammo hozircha ular bir-biridan farq qiladi va Rashid al-Din qoʻshib qoʻygani nomaʼlum. Samoviy novdalar va Yerdagi shoxlar siklida ko'proq yillar yoki bu kitobda (Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari rekordi) ularni o'tkazib yuborgan bo'lsa. 340 Agar ikkita hisobni yaqindan solishtirsangiz, bu savolga javob berish qiyin emas. Avvalo, turli tarixiy manbalarni hisobga olsak, Yuan tarixidagi “Taizu yilnomalari”ning xronologiyasi ham renxu yilidan (1202), mo‘g‘ullarning sirli tarixining xronologiyasi esa miloddan avval boshlanadi xo'roz (1201). Garchi bu ikki kitobning bosh nusxasi Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlarini qayd etish kitobidan farq qilsa ham, ularning barchasi shu nuqtada bir xil - 1202 yilgacha bo'lgan tarixiy materiallarda sodir bo'lgan har qanday voqea uchun. aniq emas. Bundan ko'rinib turibdiki, Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari to'g'risidagi yozuvda yillar ko'rsatilmagan, aksincha, Jami a-Tawarikhda "Samoviy poyalar va Yer shoxlari sikliga ko'proq yillar qo'shilgan". Ikkinchidan, Chingizxon tarixida “Jami al-Tawarikh”da yozilgan quyon yilining oxiridan (1195) cho‘chqa yilining boshigacha (1203) davr bor. Bu davrning mazmuni, xuddi boshqa uchta kitob kabi, Ong Kgan va Yisugei ning aka-uka qarindosh boʻlganidan (anda) Chingizxon Ong Khanni yoʻq qilganigacha boʻlgan voqealarni qayd etadi. Agar kimdir ushbu uchta kitobning asl matnini tekshirsa, ular orasida oldingi voqealarga oid ko'plab bo'limlarni topish mumkin, ular shunchaki bu davrda sodir bo'lmagan voqealar emas va bu voqealarning har birini yillik xronologiyaga ajratish mumkin emas. Bu Jami al-Tawarikh dagi "Samoviy novdalar va Yer shoxlari sikliga ko'proq yillar qo'shilishi" ning ikkinchi isbotidir. Uchinchidan, Rashid al-Din: “41 yoshgacha bo‘lgan tarixi haqida... bu tarix muallifi har yili sodir bo‘lgan voqealarni bilmaydi, u faqat shu 41 yillik tarixni chizib ko‘rsatgan. Uning hayotining keyingi qismiga qadar (nihoyat) yilma-yil hisobini aytib bo'lmaydi. 341 Biroq, Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari rekordida guihai (1203) aytilishicha, "O'sha paytda (u) 42 yoshda edi". Chingizxonning tarixiy voqealari “yildan-yilga bog‘liq” bo‘lgan renxu (1202) yili, aynan u 41 yoshida boshlanganini ko‘rsatadimi? Bu tasodif bo'lishi mumkin emas va faqat Rashid al-Din Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari to'g'risidagi daftarda yozilgan bir xil yozuvni Altan Debterda topganligini isbotlashi mumkin. Chingizxonning 41 yoshga to‘lganidan keyingi “yilma-yil hisobini” Rashid al-Dinning fikricha, cho‘chqa yili (1155) bilan tug‘ilgan yili bilan solishtirish uchun voqea xronologiyasini orqaga ko‘chirish kerak edi, yetti yoshda,xuddi uning tug'ilgan yili kabi. Nihoyat va eng e’tiborli jihati shundaki, Rashid al-Din bir joyda o‘zining qilgan ishlarini oshkor qildi. U Chingizxonning toʻrtinchi davri (1204-1210) tarixini aynan “Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari qaydnomasi”dan boshlab yozgan. "O'sha paytda (xon) 42 yoshda edi", bu ham Nayman qabilasi Mo'g'ulistonni bosib olish uchun Onggud lar bilan ittifoqqa elchi yuborgan vaqti edi" Biroq, bundan oldingi davr (1196-1203) sarlavhasida ) u shunday deb yozgan edi: "Oxirgi yilda (bu davrda) Chingizxon 41 yoshda edi". Bu, shubhasiz, uning oldingi davrda (1167-1194) aytgan so'zlariga ziddir: "Bu davrning so'nggi yilida Chingizxon 41 yoshda edi". Bunday qarama-qarshilikni tushunish mumkin. 1155 yilda, birinchisi tasodifan asl tarixiy manbalardan haqiqiy yozuvlarni saqlab qoldi, ular Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari yozuvlari bilan bir xil. Chunki Jami al-Tawarikh da “Samoviy poya va yer shoxlari sikliga koʻproq yillar qoʻshgan” boʻlib, u Xitoy yozuvlarida aniq tasdiqlanishi mumkin boʻlgan tarixiy voqea sanasida xatoga yoʻl qoʻygan. Jami al-Tawarikh ning taʼkidlashicha, oʻsha yerda Chingizxon tatarlarning Megujin-se'ultu laritoʻliq magʻlub boʻlganidan xursand boʻlgan...Ularga qarshi jazo ekspeditsiyasiga chiqqan va ular tor-mor etilgan.... Buyuk maslahatchi Chingizxonga imperatorlik huquqini va muvaffaqiyati uchun unvon bergan 342 Bu jang katta gʻalaba boʻlganligi sababli, “Jin Dynasty sulolasi tarixi”ning “Yilnomalar” va biografik boʻlimlarida bir necha bor qayd etilgan boʻlib, unda 1196-yilda sodir boʻlganligi tasdiqlangan. Jami al-Tawarikh Chingizxon 13 yoshida otasidan ayrilganidan to 40 yoshigacha bo'lfan voqealarni yozib olgan.Rashid al-Dinning Chingizxon 1155-yilda boʻlganligi haqidagi fikriga koʻra, u 1194-yilda 40 yoshda boʻlishi kerak edi, demak, bu voqea 1194-yildan oldin sodir boʻlishi kerak edi, bu esa Altan Debtet dagi aniq qaydga mutlaqo ziddir. Shu sababli, Chingizxon renxu (1202) yili 41 yoshda bo‘lgan degan nazariyani qabul qilganimizdagina, uning hayoti ham “Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari qaydnomasi”da xronologik tarzda qayd etila boshlagan yil bo‘lar edi. Yuqorida aytib o'tilgan voqea 40 yoshga to'lmasdan oldin sodir bo'lganligi uchun izchil. “Jami al-Tawarikh ”dagi fikr hattoki xalqaro islomiylikka oid asarlarda ham e’tirof etilmagan. Masalan, Oʻrta Osiyo Xiva podsholigining xoni Abu al-Ghazi Bahadur (1603-1663) bir vaqtlar moʻgʻullar tarixi haqida qisman yozgan va unda Chigʻizxon 65 yoshida vafot etganini ham aytgan. 343 Ushbu yozuv G'arbiy mintaqalardagi tarixiy materiallardan Yuan tarixidagi nuqtai nazarni tasdiqlaydi. U oʻz kitobini yozishda asosan Jami al-Tawarilh dan olingan materiallardan foydalangan, lekin shunga qaramay, Chingizxon 72 yoshgacha yashagan degan fikrdan foydalanmagan. , va shuning uchun u Jomi' at-tavorixdagi shubhali yozuvni tark etdi. Yana bir jihat shundaki, Mo‘g‘uliston xonlari, saroy amaldorlari (noyan) va vazirlarining hammasiga ma’lum ediki, u (Chingizxon) 72 yoshida vafot etgan” degan so‘zlari dalil sifatida yetarli emasligini ko‘rsatadi. 2. Hong Junning Tayzu (Chingizxon) davriga oid matn tahlili “to'g'ri” emas. Jong Junning “Taizu davriga oid matn tahlili” asari koʻplab olimlarni Chingizxon 1155 yilda tugʻilgan, degan fikrga undashda muhim ocherk boʻldi. Ba'zi olimlar bu artikl haqida barcha fikrlari to'g'risida bitta to'xtamga kelish haqida õylashgan va aniqlik muvozanat ni ko'tarishgan va boshqa ko'plablarini.va boshqalar Haqiqatan ham “Aniq” yoki yo'qligini aniqlash uchun biz element bo'yicha tahlil qilishimiz mumkin. Hong Junning birinchi sababi shundaki, Mo'g'ul tatarlari to'g'risidagi to'liq ma'ruzada Chingizxon jiaxu (1154), ya'ni yihai dan oldingi (1155) yilida tug'ilgan va bu yillar bir-biriga yaqin... agar jiaxu va renwu o'rtasida to'qqiz yil farq bo'lsa, bunday xato bo'lmaydi." Buni oʻrganish uchun biz “Moʻgʻul tatarlari toʻgʻrisida toʻliq maʼruza”dagi (Zhao Gongning ilk moʻgʻul imperiyasining guvohi boʻlgan maʼruzasi) asl soʻzlarga biroz nazar tashlasak boʻladi: “Hukmronlik qilayotgan imperator Chingizxon shu yili jiaxu sida tug'lgan. 344 Imperator Chingizxon jiaxu yilida tug'ilgan.Bu madaniyatning taqvim tizimi yoʻq edi ammo, bizda mavjud boʻlgan maʼlumotlarga asoslanib, uning tugʻilgan yilini osongina aniqlash mumkin.Bu madaniyat har o't o'sadigan faslni yil deb sanagan. Odamlar bir-birining yoshini so'raganda, sizda qancha o't o'sadigan faslingiz borligini so'rashardi. Kitobning keyingi qismida shunday deyilgan: “Ular ham yillarni quyon yili yoki ajdaho yili deb atashgan va faqat o'tgan yili ular gengchen yilini ishlatishni buyurgan edilar. Yuqoridagi parchadan shuni aytishimiz mumkinki, mo'g'ullar o'sha davrda faqat "o't o'sadigan fasllar" dan foydalangan holda yoshni qayd etganlar va samoviy poya va yer shoxlaridan foydalanmaganlar. Ular faqat oʻtgan yil uchun Osmon Poyasi va Yer shoxlaridan foydalanganlar va shu odatga asoslanib, agar Mongolian kimgadir Chingizxonning yoshini aytsa, oʻt oʻsadigan yillar sonidan foydalanish ishonchliroq boʻlar edi. Biroq, Zhao Gong (1195-1246) yillar soni emas, balki samoviy poya va yerdagi shoxchani qayd etgan va bundan shuni aytish mumkinki, u buni Yan [zamonaviy Beiing Zhao Gong] aholisidan mish-mishlar sifatida olgan bo'lishi mumkin, Song saroyidan elchi sifatida tashrif buyurgan] Yanjing davrida. Bu xuddi Shen Zengji Xi aytganidek, “Meng Gong (Zhao Gong) moʻgʻullar «Samoviy poya va yer shoxlaridan foydalanmaydilar va yil hisobini kitobdan emas, mish-mishlar orqali amalga oshirganlar, shuning uchun uning nazariyasi taxminiy ishlarga asoslangan, taxmin dalil uchun zarur emas. Keling, Xong Jun ko'targan ikkinchi dalilni ko'rib chiqaylik, bu Yang Weizhen ning Orthodoxy bo'yicha munozarasi. Orthodoxy bo'yicha munozaralar Fermaga qaytgandan keyin tuzilgan Tao Zongyi ning janubdagi qishlog'i yozuvlarining uchinchi jildini o'z ichiga olgan. Yuqorida muhokama qilinganidek, Chingizxon tug'ilgan yili, o'limi va toj kiyishning hammasi Janubiy qishloq yozuvlari to'plamining birinchi jildida tasdiqlangan. Fermaga qaytish Janubiy Villige Recordsning uchinchi jildida yozilgan 1 -bo'limdagi haqiqiy yozmalani biz qanday e'tiboraiz qoldiramiz? Orthodoxy bo'yicha munozarani tahlil qilib, fikrdagi teshiklarni ko'rish qiyin emas. 345 Yang Weizhen shunday dedi: “...Song Dynasty sulolasidan Taizu dinghai (927) yilida tug‘ilib, genshen [960] yilida o‘z imperiyasiga asos solgan, bizning Taizu [Chingizxon] esa tug‘ilib, unga asos solganligini bir xil imperiya nomida qayd etilgan. Yang Weizhen bu parchani Essentials of Government of the three Reigns in the Late Song asoslaridan ko‘chirdi. Asl matn quyidagicha: Song Dynasty sulolasidan Taizu dinghai [927] yili tug'ilgan va genshen [960] yili o'z imperiyasiga asos solgan. U Cao Binga Jiangnanni [Yangtze daryosining janubidagi barcha hududni] zabt etishni buyurdi. Qirol qoʻshini jiaxu [974] yili daryodan oʻtib, [975] yili Jiangnanni bosib oldi. va bingzi [976]....Endi Buyuk Yuan Taizu Holy Warrior imperator [Chingizxon] ham yihai yili tugʻilgan edi va genshen yilida taxtga oʻtirdi va Bayan ga Jiangnanni zabt etishni buyurdi. Uning katta qo'shini ham Yangtze daryosidan o'tib, yihai va bingzi yillarida Jiangnanni bosib oldi. Ushbu kitob birinchi marta 1312-yilda (imperator Renzongning Huangqing davridagi renzi, lekin undan ham oldinroq yozilgan boʻlsa kerak) bosilganligi sababli, odatda uni ishonchli deb hisoblash mumkin edi. Biroq, bu kitob muallifi eski tuzumning omon qolgan tarafdori edi Song Dynasty sulolasining oxiridan boshlab, Yuan sulolasiga endigina xizmat qila boshlagan.Shuning uchun u moʻgʻul hukmdorlarining oldingi tarixini yaxshi bilmas edi va agar yuqoridagi parchani sinchiklab oʻrganib chiqilsa, notoʻgʻri identifikatsiyalarni osongina aniqlash mumkin.Chunki Taizu ( Chingizxon) "Genshen yili taxtga o'tirish", ni qilmadi, undan ham ko'ra u "Bayanga Jiangnanni zabt etishni buyurgan". Agar "buyruqli Bayan..." dan oldingi so'zlar Chingizxonga tegishli deb hisoblanishini ta'kidlasak, unda keyingi parcha Shizu bilan bog‘liq (Qubilai xon, tarixda “Bayanga buyruq bergan....”), shuning uchun yozuv izchil emas. 346 Bu jumlada faqat bitta mavzu bo‘lganligi va hammasi birga kelganligi uchun uning Chingizxonga ham, Qubilai xonga ham tegishli bo‘lishi mumkin emas. Darhaqiqat, Qubilai xon yiha (1215) yili tug‘ilib, imperiyaga asos solgan [ya’ni. genshen (1260) yili moʻgʻul taxtiga oʻtirgan] Shuning uchun biz buni faqat muallif bu yerda Shizuni Taizu deb adashgan degan maʼnoni anglatishimiz mumkin. Darhaqiqat, Yang Weizhenning o'zi Taizu tug'ilgan yil, vafot etgan va taxtga o'tirgan yillarni bilgan. Biroq, Yuan Dynasty sulolasining Song ga merosxo'rligi qonuniyligini isbotlash uchun u o'z fikrini himoya qilish uchun barcha sabablarni ishlatishdan tortinmadi. U hatto “Taqdirni xulosa qilish va sabab va oqibatni tushuntirish” [Osmon mandati nazariyasi] soʻzlarini “Soʻnggi qoʻshiq”dagi Uch hukmronlik davridagi “Hukumat asoslari”dan noaniq keltirgan. Ushbu iqtibosdan so'ng u qo'shimcha qildi: "Taizu imperiyaga asos solganidan ellik yil o'tgach va Shizu toj kiyganidan keyin o'n yetti yil o'tib, osmon ostidagi barcha [mamlakat] birlashdi. Bu so'zlar Taizu ning "gengshen [1200] yilida o'z imperiyasiga asos solganligi" bilan farqlidir, chunki o'sha yildan Shizu taxtga o'tirgangacha yana bir genshen yili [1260] bo'lgan - roppa-rosa 60 yil farq. Bundan shuni aytish mumkinki, Yang Weizhenning bu yerdagi aqliy nuqtai nazari taxtga bingyin (1206) yilida ko'tarilishdan foydalanishni o'z hisobi uchun asos qilib olgan, shuning uchun u "Taizu imperiyaga asos solganidan taxminan ellik yil o'tgach" ni keltirgan. 347 Taizu taxtga “Jami al-Tawarikh”ga kiritilgan bingyin (1206) yilida o‘tirgani barcha turdagi tarixiy materiallarda umumiy e’tirof etilgan. Yuan Dynasty sulolasi davridagi odamlar tomonidan yozilgan boshqa manbalarda bunday yozuvlar kam emas. Bu hatto Orthodoxy munozarasini hurmat qilgan Ouyang Xuan asarlarida ham eslatib o'tilgan. Hong Jun bu masaladan to'liq xabardor edi, shuning uchun u tushuntirdi: Barcha kitoblarda genshen [1200] imperiyaning tashkil topgan yili haqida hech qanday bahs yo'q. Ammo maymun yilida [gengshen yili] ular Taiči'ut ta'qib qilib, Qatagin ni va boshqa qabilalarni bosib olib, mag'lub etganligi haqida tarixiy manbalar bor. Aynan o'sha paytda ular hokimiyatni qo'lga olib, o'zlarining gegemonligini ta'minladilar" va buni "imperiyaning o'rnatilishi" deb atashgan, ammo bu biroz uzoq edi. Biroq, Taizu o'zining imperator farmonida Qiu Chujini (Daoist ustasi) chaqirdi: "Yetti yil ichida men osmon ostidagi hammani har tomonlama birlashtirib, buyuk vazifani bajardim". Bingyin [1206] yilida taxtga oʻtirguniga qadar genshen yilidan endigina yetti yil oʻtgan edi. Yang Weizjen [1296-1370] deydi: bu nazariya mutlaqo asossiz xulosa bo'lish o'rniga, biron bir haqiqiy manbaga asoslangan bo'lishi mumkin. Yuqorida muhokama qilinganidek, 1202 yilgacha bo'lgan voqealar uchun Jami al-Tawarikhga tayanib bo'lmaydi, shuning uchun maymun yilida [1200] haqiqatda nima sodir bo'lganligini tasdiqlash qiyin. Agar bu voqealar haqiqatan ham maymun yilida sodir bo'lgan bo'lsa ham, uni "imperiyaning o'rnatilishi" u yoqda tursin, "hokimiyatni qo'lga oldi va agar gegemonlikni ta'minladi" deb atash mumkin emas. Bundan tashqari, Hong Jun bu masalani tushuntirish uchun "Qiu Chujini chaqirish to'g'risida imperator farmoni" dan foydalangani haqiqatan ham kontekstdan olingan iqtibos va vahshiy taxmindir. Asl so'zlarni fermadan qaytgandan keyin tuzilgan Janubiy qishloq yozuvlarining o'ninchi jildida "Daoist o'lmas Qiu" yozuvida ko'rish mumkin: 348 YEtti yil ichida men osmon ostidagi barchani har tomonlama birlashtirib, buyuk vazifani bajardim. Bu mening xulq-atvorim juda yaxshi bo'lgani uchun emas, balki Jin hukumati beqaror bo'lgani uchun edi. Chunki men jannatning marhamati va himoyasini oldim, eng katta hurmatga sazovor bo'lish sharafiga ega bo'ldim [ya'ni. xon bo'lish]. Hududimiz janubda Song Dynasty sulolasiga qoʻshiladi, shimolda esa uygʻurlar bilan chegaradosh; sharqdagi Xia ham, g'arbdagi Yi ham o'zlarini bizning hukmronligimizga bo'ysundirdilar. Bu parchada u yetti yil ichida amalga oshirgan “buyuk vazifa” “hammani osmon ostida birlashtirgani”, uning hududi “janubda Song Dynasty sulolasi”gacha yetib borishi aniq ko‘rinib turibdi. Uning bu qadamga erishganining sabablaridan biri "Jin hukumati beqaror edi". Shubhasiz, buning 1206-yildagi moʻgʻul qabilalarining birlashishi bilan hech qanday aloqasi yoʻq edi. Bu shunchaki 1211-yildan Chingizxon Jin ni zabt etgan 1218-yilgacha boʻlgan yetti yillik davrni nazarda tutadi (wuyin yili, u Xixiyani bosib olib, Koryo ni magʻlub etganidan bir yil oldin). u Qiu Chujini chaqirish to‘g‘risida farmon chiqardi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, “Jami al-Tawarikh ”dagi ma’lumotlar ham, Hong Junning “Taizu davriga oid matn tahlili” asaridagi qo‘shimcha dalillar ham Chingizxonning 1155 yilda tug‘ilganligini tasdiqlash uchun yetarli emas. Hong Junning fikriga ko'r-ko'rona ergashgan, Mo'g'uliston tarixi bo'yicha taniqli tadqiqotchi Wang Guowei bundan mustasno edi. Oʻzining “Moʻgʻul tatarlari toʻgʻrisida izohlangan va tuzatilgan toʻliq maʼruzasi” hamda “Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari toʻgʻrisida”gi toʻplamli va izohli nashrining xronologik boʻlimlarida u Chingizxonning 1155-yilda tugʻilganiga ishora qilmagan. O'zi tuzgan tatarlarning xronologik jadvalida u hali ham "Mo'g'ullarning sirli tarixi" kitobida qayd etilganidek, Jin Dynasty Dading sulolasi hukmronligi davrining ikkinchi yili (1162) Temujinning tug'ilgan yili sifatida qabul qilingan." Yana bir misol Naka Michiyo, Mo'g'uliston tarixi bo'yicha Yaponiya tadqiqotlari. Chingizxonning Haqiqiy Yozuvlariga yozgan izohlarida u Jami al-Tawarikh va Hong Jun asarlaridan uzoq iqtibos keltirgan, lekin hech qachon Chingizxon 1155 yilda tugʻilganligini izohlamagan. 349 Yuqorida ta’kidlanganidek, u aslida “Jami al-Tawarikh”dagi yozuvlarga shubha bilan qaragan. Bundan ko'rishimiz mumkinki, jiddiy tadqiqotchilar, xitoy yozuvlaridan xabardor bo'lganlar bu masalaga ancha ehtiyotkorona munosabatda bo'lishgan. 3. Paul Pelliotning Chingizxon 1167 yilda tug‘ilganligi haqidagi dalillari 1938 yil 9 dekabrda Société Asiatique yig'ilishida Paul Pelliot Chingizxon 1167 yilda tug'ilganligini tasdiqlovchi Xitoy tarixiy materialini topgani haqida hisobot taqdim etdi, ammo bu Yang Weizhenning Orthodoxy haqidagi bahsi edi. Chunki Yang Weizhen shunday degan edi: “...Song Dynasty sulolasidan Taizu dinghai [927] yili tug‘ilgan... bizning Taizu (Chingizxon) esa... shu nomdagi yilda tug‘ilgan. “Samoviy poyalar va Yer shoxlari” tizimiga ko‘ra hisoblaganda, dinghai 1167 yil edi. Pelliot, shuningdek, garovga dalil sifatida Muqaddas Jangchining shaxsiy yurishlari rekordidan bir jumlani keltirdi”.Xitoylik olimlar uchun Pelliot hech qanday yangi xitoy tarixiy materialini “kashf etmagani”, faqat “Taizu davriga oid tahlil” asarida Hong Junning fiktriga yuzaki o‘zgarishlar kiritgani juda aniq. Ammo chet ellik olimlar xitoycha matnlar bilan unchalik tanish bo'lmagani uchun ular birin-ketin bu sinologning "avtoritet" nazariyasini qabul qilishdi. Frantsiyalik Rene Grousset Pelliotning ushbu "yangi muvaffaqiyati"ni o'zining Mo'g'uliston tarixiga oid uchta kitobida, ayniqsa "Le conquerant du monde: vie de Chingis-Khan" asarida taqdim etgan va u yerda hatto "Pelliotning so'nggi tadqiqot yutug'i"ni yakuniy asar sifatida tasdiqlagan. So'nggi yillarda bu nazariya yanada keng tarqalgan; masalan, yapon olimi Mori Masaoning fikricha, “1167 yilgi nazariya hozirgacha eng ishonchli hisoblanadi. Shuning uchun 1960-yilda nashr etilgan Islom entsiklopediyasi va Japanese Osiyo tarixi lugʻatining ingliz tilidagi versiyasi Chingizxon haqidagi maqolalarida bevosita 1167 yilni uning tugʻilgan yili sifatida qabul qilgan. 350 Bu natija "ishonchli" bo'ladimi Yang Weizhen keltirgan "Taizu [ChingizXon] xuddi shu nomdagi yilda tug'ilgan" iborasi noaniq bo'lgani uchun, u faqat Yer shoxlarini ishlatganmi yoki yo'qligini aniqlash juda qiyin [o'n ikki yillik sikl] yoki samoviy novdalar va yerdagi shoxlar [60 yillik sikl]. Ammo "Uchlik" hukumatining asoslari Orhodoxy bo'yicha munozaraning asosiy nusxasi bo'lgan "Kechki qo'shiqdagi hukmronlik" "Taizu" "yihai yilida tug'ilgan" va "Taizu" "Shizu" uchun xato ekanligini aniq ko'rsatadi. Shuning uchun Pelliotning "yangi kashfiyoti"u bu masalaning faqat bir jihatini bilganini ko'rsatadi va shuning uchun uni chegirib tashlash uchun hech qanday asos yo'q. Pelliotning asosi bo'lmaganidek, uning garov dalillari ham asosga ega emas. Uning aytishicha, “Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari toʻgʻrisida”gi jumla uning nazariyasini isbotlashi mumkin, chunki unda Bingxu (1226) yili “imperator (Chingizxon) oltmish (yi) yoshda boʻlgan” deyiladi. U, shuningdek, dinghai yili (1203) haqidagi ma'lumotni, imperator "o'sha yili 42 yoshda edi" degan yozuvni rad etishga harakat qildi. Darhaqiqat, "oltmish besh" iborasi He Qiutao Wang Guovey va Naka Michiyo kabi matn tadqiqotchilari tomonidan "oltmish besh" ga tuzatilgan. “Wu” (besh) belgisi “yi” (allaqachon) sifatida noto‘g‘ri ko‘chirilgan bo‘lishi mumkin.Agar Pelliotning Chingizxon 1167- yilda tug'ilgan degan nazariyasiga tayanadigan bo'lsak, u guihai (1203) yilida "o'sha yili 42 yoshda edi" degan matn 37 uchun xato bo'lishi kerak. Bunday xatolikka yo'l qo'yish mumkin emasligi aniq. 351 IV. Xulosa Yuqorida aytib o'tilganidek, Chingizxon 1162 yilda tug'ilganligi eng ishonchli tarixiy manba "Tarixi Yuan" va boshqa turli xil dastlabki manbalar tomonidan aniq isbotlangan. Bu mutlaqo aniq. Shuning uchun, 1962- yil Chingizxon tavalludining 800" yilligi. 1962 yil yanvarda Ichki Mo'g'uliston universitetida Ushbu maqola birinchi marta 1962 yilda "Adabiyot va tarix" jurnalida nashr etilgan. 800 yil xotirasiga bag'ishlangan simpoziumda muhokama qilingan" ) O'sha yili Chingizxonning tug'ilgan kuni. Keyinchalik qayta ko'rib chiqilgan. 352 YUAN SULOLASIDAGI QIRG'IZ VA QO'SHNI QABILALAR. HAN RULIN Qing sulolasining imperator Jiaqing (1796-1821) va imperator Daoguang (1821-1851) davridan beri Xitoyning shimoli-g'arbiy hududlari bo'yicha tadqiqotlar juda ko'paydi. Xitoy olimlarining Yuan sulolasi davrida qirg'izlar va shimoli-g'arbiy qo'shni qabilalar egallab olgan siyosiy va iqtisodiy jihatdan muhim joylarni aniqlash va joylashtirishga qaratilgan sa'y-harakatlari ortida 150 yillik tarix mavjud. Yuan markaziy hukumati va shimoli-g'arbiy isyonkor shahzodalar o'rtasidagi kurash konturini tushunish uchun har bir qabila sharoiti va geografik dunyoqarashini boshqalarnikidan alohida ajratib ko'rsatish kerak, aks holda odam quyuq tumanga tushib qoladi, nuqtalarni o'tkazib yuborishi mumkin. Afsuski, Qing olimlari ular yashagan vaqtlar bilan cheklangan edi. Batafsil xaritalar va chet el manbalari boʻlmaganligi sababli, bu hududlarda yashovchi etnik ozchiliklar tillaridagi kamchiliklar ham ularga toʻsqinlik qildi va ularning oʻqishlari yetarli darajada ideal boʻlmagan darajada rivojlandi. Qirg'izlar va qo'shni qabilalar haqidagi Yuan manbalari juda xilma-xildir, ammo ularning nomlarining nisbatan to'liq ro'yxatini taqdim etadigan uchta asosiy manba mavjud: (1) Mo'g'ullarning sirlo tarixining 239-bo'limi (wuyin voqealarining qisqartirilgan yozuvi) yil muqaddas jangchi (2) "Shimoli-g'arbiy qismida" "shimoli-g'arbiy" tarixi haqida monografiya". Fors olimi Rashid al-Din (1247-1318)ning Jami al-Taqarikh (Solnomalar to‘plami)dagi “Turk qabilalari” (1247-1318) Bu oxirgi manba Hun Jun (1840-1893)gacha yetib kelmagan.Qing davrining oxirida unga kirish. "Shimoliy-g'arbiy qo'shimcha" ni o'rgangan birinchi olim ehtimol Xu Song (1781-1841). Afsuski, Wei Yuan (1794-1856) o'zining "Yuan sulolasining chegara hududlari xaritasi" ga (o'zining Dengiz qirolliklari to'g'risidagi risolasining uchinchi bobida) so'zboshida yozganiga ko'ra, Xu Songning ""Ilovaga" eslatmalari, Yuan davridagi shimoli-g'arbiy hech qachon tugallanmagan. 354 Jiaqing davrining 17" yilida (1812) Xu Song shahriga yetti yilga rasmiy ish bilan jo'natilgan va unga "chegaraga chiqish va kichik qo'llanma yozish, har bir mamlakatning tog'lari va daryolarining xaritaga tushirish uchun u borgan joy." Shu tariqa u Xinjiang geografiyasini shaxsan o‘rganish bo‘yicha amaliy tajribaga ega bo‘ldi, shu bois uning “G‘arbiy mintaqalarning suv yo‘llari to‘g‘risida”gi yozuvi va boshqa asarlari bugungi kunda ham olimlar tomonidan yuqori baholanmoqda va u Shinjon geografiyasini o‘rganishni davriy ravishda o‘tkazgan shaxs sifatida tanilgan. shimoli-g'arbiy hududlar.Ammo u Yenisei daryosi havzasiga bormagan, balki suv yo'llarining konturi ta'sirida bo'lgan Shu sababli, u Angara daryosini to'g'ri aniqlagan bo'lsa-da, Abakan (Apu) va daryolar kabi daryolarni aniqlashda xato qilgan. Usa (Yuxu) Vey Yuan o'zining "Dengiz qirolliklari to'g'risida" risolasida bitta xarita va to'rtta tadqiqotni o'z ichiga olgan. Yuan Dynasty sulolasi davrida shimoli-g'arbiy uning chegara hududlari evolyutsiyasi xaritasi" deb nomlangan xaritasi ushbu ishning uchinchi bobiga kiritilgan. Toʻrtta tadqiqot uning “Dengiz qirolliklari toʻgʻrisida tasvirlangan risola”ning 32-bobidagi “Yuan davrida gʻarbiy hududlarga ekspeditsiyalarni oʻrganish” asarining birinchi va ikkinchi qismlari hamda “Shimoliy chegarani oʻrganish” asarining birinchi va ikkinchi qismlari edi. Yuan davridagi hududlar” 56-bobda. Wei Yuan shunday dedi: “Kem (Qian) daryosi... Shimoliy okeanga yo‘lda turli qabilalar yashaydigan hududlardan o‘tadi” va “Kem daryosi va shimoliy dengizni tushunish tog'lar sizga besh qabila (Mo'g'uliston) geografiyasi haqida aniq tasavvur beradi." Biroq, u bugungi xaritalarda Angara daryosining yuqori oqimini Yuan davridagi Kem daryosi deb talqin qilgani uchun turli qabilalarga joylashtirgan.deyarli hammasi noto'g'ri. He Qiutao (1824-1862) "To'liq tarixiy" kitobining muallifi. 354 U Weo Yuanning "Yuan davridagi shimoliy chegara hududlarini o'rganish" asari ma'lum joylarda hali o'ta muhim deb o'yladi va uni o'zining tanqidiy fikrlari bilan to'ldirilgan "Shimoliy yerlarning to'liq tarixiy yozuvi"ning 54-bobiga kiritdi. Gʻarb yoʻllari va geografiyasining toʻliq xaritalarini ancha batafsil tuzgan, qirgʻiz va boshqa qabilalar grafigiga oid baʼzi kashfiyotlar qilgan.Masalan, u shunday degan edi: “Hamma shov-shuvli mutaxassislar Yenisei (yozma) daryosini qadimgi Kem (Qian) daryosi deb oʻylashgan. ” (54-bob, sakkizinchi bet) va “Kem daryosi ehtimol, hozirgi Yenisei daryosi” (kirish 9-bob, olti). Uning Kem daryosining geografiyasiga bergan bahosi toʻgʻri edi. Uning turli qabila hududlari boʻylab yoʻnalishini tasdiqlash oson edi va u Wei Yuan Qapqana (Qabqana) 44 qabilasini Onon daryosidan janubga joylashtirishda xatoga yoʻl qoʻymadi. sharqiy Sibir. Li Wentyan (1834-1895) Qiutao ning «Mo‘g‘ullar ning sirlari to‘g‘risida»gi eslatmalarida tasdiqlangan va to‘g‘rilangan «Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari to‘g‘risida»gi Yuan yozuviga tanqidiy izohlar bergan, ammo joylashuv masalasi bo‘yicha hech qanday fikr bildirmagan. qirg'iz va boshqa qabilalar; u faqat "Yuan tarixi"dagi "Geografiya bo'yicha monografiya" dan iqtibos keltirdi va u bilan bemalol o'zaro hamrohlik qildi. Hong Junning Yuan tarixining 28-bobi tarjima qilingan va tuzatilgan “Qabilalarni oʻrganish” asari boʻlib, u aslida Rashid al-Dinning Jami al-Tawarikh kitobidagi “Qabilalar risolasi” bobining xitoycha tarjimasi boʻlib, oʻzining tadqiqot natijalarini oʻz ichiga olgan. Afsuski, (ushbu bobning] mazmuni saqlanib qolgan, bizda esa buning ustida ish yoʻq. Uning “Joʻči (Joʻchi) tarjimai holi toʻrtinchi bobining birinchi sahifasidagi eslatma manbalarga koʻra tushuntiradi. Gʻarbiy hududlarda “Kem daryosining boshida sakkizta daryo bor. Chap (gʻarbiy) tomonida yaqin atrofda Oyirotlar (Oyratlar) yashaydilar, uning sharqida va chap qismida uchta qabila: Urasut, Telengut va Kasdim. .Ular Baykal koʻlining gʻarbida yashaydilar, oʻyirotlar va qirgʻizlar ularga qoʻshnidir”. Bu yerda u Jamiʼ al-Tawarikhdagi “Qabilalar risolasi”da yozilgan ikkita parchani, biri Urs va boshqa shunga oʻxshash qabilalarni va ikkinchisi Oyirat qabilasida. Hong Jun bu yozuvni Jami al-Tawarikhda Rast Osiyolik Naka Michiyo ga (1851-1908) kiritganidan soʻng, oʻzining “Yuan Dynasty ‘Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari yozuvi” asarida matnli tanqid va izoh qilgan. 355 Mo'g'ullar yozuvi uchinchi bob (Chingizxonning ikkinchi yili ostida) hammasi Hong Jun aytganlarini qabul qilgan. Biroq, Hong Jun Telengut (yozma ) va (yozma) qabilalarni Oyirotlarning sharqida, deb o‘ylagan, bu yanglishayotgani aniq, Hong Jun ishlagan sharoiti o‘zidan oldingilarinikidan ancha ustun edi; shuning uchun u shimoli-g'arbiy hududlar sohasida qirg'izlar bo'yicha tadqiqotlarda katta muvaffaqiyatlarga erisha oldi. ("Mo'g'ullarning sirli tarixidagi tog'lar va daryolar toponimlarini o'rganish" kitobining Qing sulolasi muallifi Hong Jun va Li Wentian ga ergashdi. U o'zi uchun ajralmas "batafsil xarita" bilan jihozlangan edi. ,” va “milliy tarixning qoʻsh tarjimasi”, yaʼni Berezinning rus tilidagi Jami al-Tawarikh nashrining Hong Jun tarjimasi nusxasi ham uning ixtiyorida boʻlgan. Shuning uchun u yaxshi natijalarga erishishi kerak edi. Biroq boʻlim boʻyicha oʻz eslatmalarini oʻqib chiqdi. Mo'g'ullarning maxfiy tarixi bo'yicha 239-sonli matn tadqiqotida u hech qanday yangi hissa qo'shmasdan, Hong Jun aytganlarini haligacha takrorlayotganini ko'rish mumkin. Tu Ji ing “Mo‘g‘ullar tarixi” kitobining uchinchi bobida Joci ning o‘rmon aholisiga qarshi ekspeditsiyasi va “Yuan tarixi”ning “Geografiya bo‘yicha monografiyasi”ning “Shimoliy-g‘arbiy hududlar bo‘yicha ilova”ga tegishli 160-bobi haqida so‘z boradi. , Hong Junning qarashlarini deyarli butunlay takrorlaydi. U nafaqat Xong Junning xatolarini bo'rttiribgina qolmay, balki Yuan tarixidagi so'zlarni o'z fikrlariga mos kelish uchun o'zboshimchalik bilan o'zgartiradi. Yuan tarixidagi "Geografiya bo'yicha monografiya"da aytilishicha, Kem daryosi "Angara daryosiga quyiladi", ammo Tu Ji matnga o'z fikrini qo'shib , belgilar noto'g'ri asl nusxada o'zgartirilganligini ta'kidlab, uni o'zgartirdi. Angara daryosi "hozirgi xaritalar bilan chambarchas mos kelishi" uchun "Kemga birlashdi". Bu hayratlanarli. Bu Hujjatlar kitobidagi “Yuning hurmati” bobidagi matnga oʻzgartirish kiritishga oʻxshaydi, unda “Min togʻidan [Buyuk Yu] Yangtszi daryosini kuzatib bordi, u sharqqa shoxlanib, Tuo daryosini tashkil qildi” va geografiya bo'yicha zamonaviy bilimlarga asoslanib, Min tog'ini Tanggul tog'iga o'zgartirish kerakligini ta'kidlaydi. 356 Oldingi avlod olimlari ular yashagan davr bilan chegaralangan va ularning yutuqlari ko'lami turlicha bo'lgan, ammo biz ularning kashshoflik faoliyatida boshdan kechirgan mashaqqatlari oldida erishgan yutuqlariga qoyil qolamiz. Ularning izsiz va mashaqqatli mehnatlarisiz, ular yo'lda bosib o'tishlari kerak bo'lgan aylanma yo'llarni bosib o'tmagan bo'lsak, biz o'zimiz o'sha aylanma yo'llar bo'ylab sayohat qilishimiz kerak edi. Yuan tarixi boʻyicha ilk yapon mutaxassislari, masalan, “Chingizxonning haqiqiy yozuvlari” (Jingis Kan jitsuroku) “Moʻgʻullarning maxfiy tarixi”ning yapon tiliga tarjimasi hamda “Yuan sulolasining matn tanqidi va izohi” asarining muallifi Naka Michiyo. "Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari rekordi" (yuqorida aytib o'tilgan); va Yanai Wataru "Uriyanghaj mintaqasidagi uchta qo'riqlash stantsiyasining nomlarini o'rganish" (Uryégé san'ei Meish ko) muallifi ikkalasi ham qirg'izlar bilan bog'liq qiyinchiliklarni qayd etdilar. Ushbu tadqiqotlar xitoylik olimlarga tanish, shuning uchun [bu erda ularni batafsil muhokama qilmayman. . Sibirning qadimiy tarixi Golland olimi Nikolay Witsenning 1692 yildagi “Noord en Oost Tartarye” (Tatar o‘lkasining Shimoliy va Sharqiy) asari va shved olimi va asirlari tufayli XVII-XVIII asrlarda G‘arb olimlarining katta e’tiborini tortdi. Urush P. J. Strahlenbergning 1730 yildagi “Das nord und und Theil von Europa und Asia (Shimoliy va Sharqiy Evrasiya)” nomli asari. Keyinchalik rus olimlari bu mavzuni oʻzlarining tadqiqotlari mavzusiga aylantirishda davom etishdi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Sovetlar keng koʻlamli tekshiruvlar va Khakas-Minusinsk havzasi, Oltoy va Tuva hududlarida olib borilgan qazishmalar, lekin afsuski, Xitoyda ularning asarlarini olish oson emas.G'arb sharq olimlari tomonidan olib borilgan qirg'izlar va Yuan davrining boshqa qabilalari haqidagi tadqiqotlarga kelsak, biz Bizning bilimimiz va tajribamiz yo'qligi sababli nogiron bo'lib, ularning juda kamini ko'rgan.Biz maslahatlashgan narsalardan eng muhimi Pa Belliotning vafotidan keyingi asarlaridir: Notes sur de la Horde d'or (1950), Histoire des Campagnes de Chingiz Khan (Cheng-wou ts'in-tcheng lou) Lui Hambis ( Leiden: Brill, 1951), Notes criques d'histoire Kalmuke (Parij: Library d'Amérique et d'Orient, Adrien-Maisonneuve va boshqalar. 357 "Mo'g'ullarning maxfiy tarixi"ning 239-bo'limida Joci tomonidan õrmon xalqiga qarshi ekspeditsiyasi paytida bosib olingan sharq va g'arbdagi barcha qirg'iz qabilalarining nomlari keltirilgan. Kalmouke va sahifalardagi batafsil eslatmalarni o'z ichiga oladi (34-60 eslatmalar). Uning hamkasbi Lui Hambis Journal Asiatique 244 (1956), 281-300 sahifalarida chop etilgan "Notes sur : Non de L'Yénissei Supérieur" va Journal Asiatigue 246 (1958) sahifalarida chop etilgan "K et Ges-dum" deb yozgan. 313-327. Bu ikki maqolada qirg‘iz va boshqa qabilalar haqida so‘z yuritilgan.Ularning bu qabila nomlarining talqini bo‘yicha olib borilgan tilshunoslik tadqiqotlari, ularning to‘g‘ri hujjatlashtirilgan va keng ko‘lamli dalillari, batafsil tekstologik tadqiqotlari o‘quvchini juda qiziqtiradi, ammo ularning asl asarlari. Ularning barchasi mavjud va maslahat uchun mavjud, shuning uchun bu insholarda aytilganlarni bu erda takrorlash shart emas. 1949 yilda Xitoy ozod bo'lgandan so'ng, ko'plab qadimiy matnlar qayta nashr etildi, ba'zilari tinish belgilari bilan nashr etildi va bu tarixchilar uchun bu ishni sezilarli darajada osonlashtirdi. Biroq, bu asarlarning aksariyati indekslanmaydi va agar olimlar ma'lum bir kitobda aniq ma'lumot topmoqchi bo'lsalar, ular bir vaqtning o'zida elementlarni qidirib, butun kitobni boshidan oxirigacha o'qishlari kerak. Zamonaviy kutubxonalar endi raqamlashtirilgan to'plamlarga ega va bizning fikrimizcha, kompyuter texnikasi hamma joyda mavjud bo'lmagan bir paytda, biz 24 ta tarixdagi muhim mavzularning toifalarga bo'lingan indekslarini, "Davlatga yordam ko'rsatishning keng qamrovli ko'zgusi" va boshqa muhim ishlarni yaratishimiz kerak. Olimlarning maslahat va izlanishda vaqtini tejash maqsadida asl manbalardan qisqa iqtiboslar. Asl matnlardan qisqa iqtiboslarni o'z ichiga olgan Liao, Jin, Yuan va boshqa tarixlarning Yaponiya akademik doiralarida o'tkazilgan indekslari ushbu asarlarda narsalarni qidirishda xitoy va xorijiy olimlar tomonidan universal tarzda qo'llaniladi. Xitoyning shimoli-g'arbiy hududlarini o'rganuvchi deyarli barcha olimlar qirg'izlar va Kemkemjihud mintaqasi (Kem Kemji'it, Qiangianzhou yoki AKIN, hozirgi Tuva Respublikasi) haqidagi insholarida Yuan tarixidan iqtiboslar bilan aloqada bo'lishdi. Rossiya). Biroq, Tamura Jitsuzoning Yuan tarixida (Genshi goi shisei) qo'llanilgan lug'atlar to'plamida bular ro'yxati keltirilgan Li va Qi (yuan manbalarida qirgʻizchaning ikki xil xitoycha transkripsiyasi) kabi qisqartirilgan qabila nomlari ostida alohida materiallar yoki Qia va Qian (Yuan manbalarida Kemkemjihudning ikki xil xitoycha transkripsiyasi) va boshqa atrofdagi qabilalarga ham xuddi shunday munosabatda bo'lib, ularni bir qarashda topishga imkon beradi va olimlarni materialni ko'rib chiqish va tanlash mehnatidan qutqaradi 358 1.Har xil qirg'iz qabilalarining joylashuvi “Mo‘g‘ullarning sirli tarixi”ning 239-bo‘limida shunday deyilgan: “Quyon yilida (1207) Chingizxon o‘ng qanot qo‘shinlari bilan Jo‘jini o‘rmon xalqiga qarshi ekspeditsiyaga jo‘natdi (“Mo'g'ullar maxfiy tarix”da “hoiyin irgen” deb ataladi).Buqa u bilan birga yo'lboshchi bo'lib ketdi. Oyirat lik Quduqa Beki Oyira tdan oldin bo'ysunish uchun keldi. U kelib, yo‘lboshchi bo‘lib, Jo‘jiyni Tumen Oyirat hududiga yetaklab, daryo bo‘yiga bo‘ysundirdi. Jo'ji Oyirat Buriyat, Barqun Ursut,Qapqana Qangqa va Tubas larni boʻysundirdi. Tumen Kirgisut hududiga yetib kelganida, ularning rahbarlari Yedi Inal va Orebek Diginni Sibir aholisini, Kesdim,Bayit,Tuqas,Tenlek,To'les,Tas va Bajiqit aholisini bo'ysundirgandan keyin u oʻzi bilan Kirgisut ning oʻn mingboshi va va xalqining yoʻlboshchilarini olib, o'rmonga qaytib keldi. "Maxfiy tarix"ning ushbu bo'limidagi yozuvlarga ko'ra, qirg'izlar markaziy bo'lib, o'rmon aholisini sharqiy va g'arbiy guruhlarga bo'lish mumkin. Garchi biz ularning barchasi qayerda yashaganini to'g'ri aniqlay olmasak-da, biz ko'pchilik qabilalar yashaydigan geografik joylashuvni aniq yoki taxminan belgilashimiz mumkin. 1. Oyirat (Oirat) 1953 yil, Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi Fan qoʻmitasining arxeologik guruhi Yuan davrida imperator Xiazong hukmronligi davrida dingsi yilning(1257) yozida qad koʻtargan Sakya ibodatxonasi stelasi deb nomlangan tosh timsolini topdi. 359 Uni Oyirat ning kuyovi Baltu va malika Yixiye tashkil qilgan. - Delger daryosining shimoliy qirgʻogʻi, Selenga daryosining tarmogʻi, Khovsgol viloyati Arbulagh (Arbulog) tumani (sum)ning uchinchi boʻgʻozi. Yozuv xitoy va mo'g'ul tillarida yozilgan. Bu joy Oyiratlarning yozgi saroyi va siyosiy faoliyat markazlaridan biri boʻlsa kerak. Delger daryosi boʻylab shimoli-gʻarbga qarab, Tannu togʻ tizmasining sharqiy chekkasidagi suv havzasini kesib oʻtib, Kaa Kem daryosining yuqori manbasiga, yaʼni SisqitDaryo (Shishkhid-ghool)ga yetib boradi. Pelliot shishkhid ikki oʻrta undosh q va sh ning teskari boʻlishi natijasida hosil boʻlgan shixshid bilan aniqlanishi kerak, deb oʻyladi. Bu toʻgʻri boʻlsa kerak”. Oyirat va Tubas qabilalari Jo'ji ga taslim boʻlgan hudud shu daryo havzasida edi. Rashid al-Dinning Jami al-Tawarikh dagi “Qabilalar haqida risolasi”da “Ouriats, Yurat” sarlavhasi ostida “Bu xalqning qarorgohi (toʻgʻridan-toʻgʻri, yurt) va turar joyi boʻlmish Ouriyat (Oyirat) havzasida joylashgan. sakkiz] daryolar ... va u yerdan daryolar tashqariga oqib chiqadi va Kem (Qian) deb nomlangan yagona daryoga birlashadi va keyin Kem daryosi Angara (forscha Anqura) daryosiga quyiladi. Kem daryosining yuqori manbaida joylashgan Kaa Kem daryosining ko'plab irmoqlari bor va sakkiz daryo deb ataladigan daryolar uning ba'zi irmoqlari bo'lishi kerak. Bu shuni ko'rsatadiki, Oyirat qabilasining asosiy qismi Delger va Kaa Kem daryolari havzalarida yashagan. Sir Henri H. Howorth o‘zining “Mo‘g‘ullar tarixi” (London: 1876), 1-jild, 682-betida ham bir vaqtlar Rashid al- Dinning Oyiratlar haqidagi ta’rifidan olingan parchaga tayanib, sakkiz daryoni o‘rganish ustida ish olib borgan. Abu al-Ghazi Bahodirxonning Sajara-yi Turk asarida. 360 Abu al-Ghazi Bahodirxon asari ushbu sakkiz daryo nomini transkripsiyasida to‘g‘ri bo‘lgan, Xoworth ning Angara daryosining irmoqlari orasida o'tkazish haqiqatan ham behuda harakat edi. Angara va Kem daryolari o'rtasidagi munosabatlarga kelsak, . Yuan tarixining “Geografiya bo‘yicha monografiyasi”dagi “Shimoliy-g‘arbiy hududlar bo‘yicha ilova” va Jami al-Tawrikh ning qirg‘iz bo‘limida Kem ning Angaraga oqib o‘tganligi aytiladi. Bu Yuan sulolasi geografik tushunchasi edi. Biz Nanjing da maslahatlashish imkoniga ega boʻlgan manbalarga koʻra — “Jami al-Tawarikh ”ning Berezin nashri (101-bet), “Jami al-Tawarikh”ning 1958 yil rus tiliga tarjimasi (birinchi jild, birinchi qism, 112-bet) va Xoworth ishlatgan Sajara-yi Turk (qarang: yuqorida; bizning nashrimiz arab tilida) — bu sakkiz daryoning nomi bilan bog'liq holda, bu uch kitobning hammasi beshta turlicha transkripsiya qiladi, qolgan uchtasi istisno, chunki ular ranglar nomi bilan atalgan. Tasdiqlanmagan transkripsiyalarga tayangan holda qiyosiy fonologiya boʻyicha tadqiqot oʻtkazish xavfli boʻlishidan qoʻrqaman. Hambis o'zining " sur Kam eslatmalari" asarida bir vaqtlar Bii Kem (Biy Kem, Yuqori Yenisei) va Kaa Kem daryolari tarmoqlari orasidan sakkiz daryoni topishga harakat qilgan, ammo uning tergov ishi hali ham to'liq qoniqarli emas edi ("Notes sur Kam, nom , de I'Yenissei superieur, Journal Asiatique, № 244 [1956], 285-betlar) 2.Buriat(Buliyati) Bular Baykal ko'lining sharqiy tomonida yashovchi hozirgi buriat xalqidir. Bu qabila Jami al-Tawarikh da deb hisonlanmagan. 3. Barqun Jami al-Tawarikhda Barqut bor. Bu qabila Baikal koʻlidan sharqda 3 Barqujin daryosi havzasida yashagan. Xitoyning Heilongjiang provinsiyasida ham yangi, ham eski Barqut odamlari bor, shuning uchun, Xitoy olimlari uzoq vaqt davomida Barqutai larni bu qabila bilan birlashtirgan.361 6. Qangqa Bu qabila haqida hech narsa ma'lum emas. Jami al-Tawarikh da bu haqda hech qanday yozuv yo'q. 7. Tubas Tubas Tuba soʻzining koʻpligi. Qarang Xan Rulin ga: “Tang Dynasty Dubo” , Ijtimoiy fanlar fronti, №. 3 (1978). 8. Kirghiz Qirgʻiz Jami al-Tawarikh ning “Qabilalar boʻyicha qirgʻiz yozuvi”da aytilishicha, “Qirgʻiz va Kemkemjihudning ikki hududi bir-biriga tutashib, yagona davlatni tashkil qiladi”. Shimoliy chegarada siyosiy yoki iqtisodiy markaz bo'lib xizmat qilishi mumkin bo'lgan joylar ko'p emas. Geografik sharoitlar, tarixiy ma'lumotlar va arxeologik topilmalarni hisobga olgan holda, faqat: Yenisei daryosining yuqori hududlari, Minusinsk tekisligi va Tannu Uriankhai (Tuva, ) havzasi ekin ekish yoki chorva mollari uchun yaylov sifatida foydalanish mumkin edi. siyosiy faoliyat markazlari sifatidagi malaka. Yenisei daryosining yuqori oqimining bu ikki hududidan topilgan arxeologik kashfiyotlar orasida Han sulolasi Li Ling ibodatxonasi Sobiq Han Dynasty sulolasi davriga oid mis ko‘zgu, qadimgi qabr, Tang sulolasi davridagi turkiy tosh yozuvi, mis tangalar bor. Tang sulolasi Huichang (841-846), hukmronlik davri, Yuan Dynasty sulolasining qishloq xo'jaligi asboblari bilan to'la shahri va rasmiy ma'lumotlar. 363 Bugungi kunda Yenisei daryosining quyi oqimi Yuan davrida Angara qabilasi yashagan joydir. Hong Junning ta'kidlashicha, "Angara, chunki "kecha sparerib's qovurish uchun zarur bo'lgan vaqt kabi qisqa edi" shimolda taxminan 60 daraja bo'lishi kerak va unga oqadigan Kem 58 dan 59 darajagacha bo'lishi kerak" ( Yuan sulolasi tarixi tarjimasiga qo'shimcha, 26-bet). Shuning uchun qirg'izlarning vassal davlati bo'lgan Angara qabilasi Yenisei daryosining quyi oqimida ikki daryoning birlashmasidan tashqarida joylashgan bo'lishi kerak. 9. Sibir
Joamo al-Tawarikhning “Qabilalar haqida risola”da qirgʻizlar sarlavhasi ostida “Angara daryosi Ibir Sibir qabilasi hududi chegarasiga oqib oʻtadi”, deyiladi. Bu o'rmon aholisining eng shimoliy qabilalaridan biridir. Yuan davridagi Qaidu qoʻzgʻoloni chogʻida Uwas va Baʼarin general va boshqalar bilan bir marta «Ibir Sibirda jang qilgan» (Qarang: «Yuan tarixi, 132-bob).
XIV asrning birinchi yarmida al-Umariy “Masalik al-absar fi mamalik al-amsar” (“Poytaxt podsholiklarini tushunish yo‘llari”) asarida Sibir hududi nihoyatda sovuq va qor bilan qoplanganini ta’kidlagan. Shoh (d 1450-yil) Qipcaq hududining shimoliy qismi Sibir tuprogʻiga yaqin ekanligini aytadi.XVI asrda chor ruslari Gʻarbiy Sibirga bostirib kirgach, tatarlar Kucum xonining poytaxti Sibir degan shaharni topdilar. Tobolsk daryosining yuqori oqimidagi Irtish daryosida, Irtish daryosi manbasidan 16 rus mil uzoqlikda.364 1581 yilda u qozoq larning boshlig'i Yermak tomonidan bosib olingan va uning qoldiqlari hali ham topilgan. Shunga asoslanib, Yuan va Ming davrlarida Sibirning geografik hajmini tasavvur qilishimiz mumkin. 10. Kasdiyim(Kesdim) Bu qabila nomi Muqaddas jangchining shaxsiy yurishlari kitobida Kasdim bilan yozilgan. Bu KshDM nomi Tang Dynasty sulolasi turk tilidagi qoya yuzidagi yozuv, Tannu Uriankhai Kemkemjihud (Kemchik) Qaya Basi (Qaya Bashi) yozuvida koʻrilgan. Qoya yuzidagi yozuvda shunday deyilgan: “[As] Yinanzhu viloyati boshlig‘i Keshdimning olti qabilasida eng hurmatga sazovor kishiman. Bu qoya Kemchiq daryosining oʻng (gʻarbiy) qirgʻogʻida, toʻgʻridan-toʻgʻri kirish eshigining roʻparasida joylashgan boʻlib, uning chap (sharqiy) qirgʻogʻida Ishkem irmogʻi Kemchiq daryosiga quyiladi. Douglas Carrutherning Noma'lum Mo'g'ulistonidagi xaritaga ko'ra (London: Hutchinson, 1913), bu aniq Uluq Kem va Kemchik daryolari orasidagi qadimiy yo'lning g'arbiy uchida joylashgan. Pelliot va Hambis ikkalasi ham bu qabilaning nomi bo'yicha nisbatan batafsil tadqiqotlar olib borishgan. Pelliot shunday dedi: "Men Kastam xitoycha matnlarning nomini 652 yil sanasi bo'lishi kerak bo'lgan hisobdan bilib olaman."' U Dunhuangdan olgan eski tibet tilidagi qo‘lyozmalardan birining orqa tomonida (1283-raqam) shimoliy hududlar hukmdorlarini tekshirish uchun topshirilgan besh kishilik uyg‘ur missiyasi haqida uyg‘ur podshosiga sakkizinchi asrda xabar berilgan. . Missiya marshruti o'ttiz besh qabilaga tegishli (qo'lyozmaning 63-qatori). Basmil hududida Ges-dum degan qabila bor edi, Pelliot uni Kesdim deb hisoblagan, ammo Pelliot natijalarini e'lon qilishga ulgurmasdan vafot etgan. Keyinchalik Hambis keyinchalik maqola yozdi, “Kastim et Ges-dum" 365 4. Ursut
Jami al-Tawarikh Urasutga ega. "Yingzong yilnomalari" (Suddhipala 1320-1323 yillarda hukmronlik qilgan) "Yuan tarixi"da buni yozadi » Wuersu , "Geografiya bo'yicha monografiya" buni Urs Hong Jun aytganidek yozadi; "Rossiya xaritalarida Urs daryosi Yenisei daryosining yuqori oqimida joylashgan bo'lib, unga sharqdan kiradi. Bu yerda ikkita qishloq bor Yuqori va Quyi Wusa deb ataladigan bu daryoning sohillarida talaffuzi Ursga oʻxshaydi, “Yuan tarixi”da Urs Kem (Qian) daryosidan shimolda boʻlgan daryo nomi bilan atalganligi aytiladi, bu boshqa manbalarda aytilganlarga mos keladi” ( Hong Jun, qo'shimcha
5. Qapgana Jami al-Tawarikh ning bu qabila haqida maʼlumoti yoʻq. Yuan tarixidagi "Geografiya bo'yicha monografiya"da aytilishicha, bu qabila "Ursdan sharqda, Kem daryosining boshida". Kem daryosining janubiy manbasi Kaa Kem, yuqorida taʼkidlanganidek, Oyirat qabilalari yashagan joydir. Shakli mato qopga o'xshagan Qapqana daryosi Kemning shimoliy manbasi Bii Kem daryosi vodiysida bo'lgan bo'lishi kerak. Hong Jun allaqachon bu vodiy Urs qabilasining sharqida ekanligini ta'kidlagan edi. Pelliot uning nomini “Qapqanas” deb tuzib, turkcha qap “qop” maʼnosini bildiradi: “Toʻgʻri Bajiqit qabilasining Qapqa degan urugʻi bor, lekin uning etimologiyasini izlamoqchi boʻlsak, bu nom eng yaxshisidir. Turkcha qapqan so'zi bilan izohlanadi, bu "qushlar va tulkilarni tutish uchun tuzoq" degan ma'noni anglatadi.U mo'g'ulchaga khabkhaning oldingi qismida, hatto ruschaga kapkan sifatida o'tgan” (Pelliot, Notes critiques d histoire Kalmouke, 58-bet). 362 u tushuntirishni o'z zimmasiga oldi. U buni Keshichan deb hisobladi, u Tang davlatining yunhui hukmronligi davrida (652 yilda) o'lpon to'lash uchun elchi yuborgan, bu haqda institutlar entsiklopedik tarixining "Afsonaviy xalqlar (shimoli-g'arbiy)" bo'limida yozilgan 200-bobda.Bu qabila Tan sulolasi davrida Kemkemjihud daryosi havzasida yashagan. Hudidning ingliz tilidagi tarjimasida aytilishicha, 982- yilda qabila qirg'izlarning g'arbiy qismida yashagan (286-bet). Yuan Dynasty sulolasida Qorci ga berilgan yerning bir qismi edi. Ming va Qing davrlarida, Jon F. Baddeleyning 1673- yilda ushbu mintaqada yashagan etnik guruhlarning rangli xaritasiga ko'ra, o'zining Rossiya, Mo'g'uliston, Xitoy asarida: Being Some Record of the Relations Between them From The 17" Century to the Death of the Tsar Alexdi Mikhailovichning o'limiga asr, AD 1602-1676 (London: Macmillan va Kompaniya, 1919), Ob daryosining yuqori oqimining shimoliy qismida (43-raqam) yashagan odamlar Kasdim qabilasi (birinchi jild, 140-bet) va janubiy qismida (25-raqam) istiqomat qilganlar telengutlar edi (birinchi jild, 139-bet).Ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamonda ham bu hududda Gorno-Altai aholi vakillari bilan birga yashaydi, ular orasida telengut (teleut) urug‘i aralashgan.Bugun ular Tog‘li Oltoy avtonom viloyatlarida – A.M.Prokhorov tahriri ostidagi Buyuk Sovet Ensiklopediyasidagi maqolaga qarang (Nyu-York: Macmillan, 1973) Bu qabila yashaganga o‘xshaydi. so'nggi 1000 yil ichida o'z joyini sezilarli darajada o'zgartirmagan. 11. Bait
Jami al-Tawarikh bu qabila haqida yozmaydi. Khovdda [Gʻarbiy Moʻgʻulistonda] oʻljalar bor. 1912 yilda B. Ia. Vladimirtsov “Khovd viloyati (Sankt-Peterburg) xalqi haqida hisobot” deb yozgan edi: Garchi bu nom bir xil nomdagi odamlarga tegishli boʻlsa-da, biz uning bir qabila ekanligini bilmaymiz.
Janubiy Xiongnu shanyuy nasl-nasabi va shanyu nomlari Janubiy Xiongnu shanyulari unvonlarini muhokama qilishdan oldin, Xiongnu Gʻarbiy Hanning vassal davlatiga aylanganidan soʻng, Xiongnu Shanyuy unvon tizimiga Xitoy madaniyati taʼsir qila boshlaganidan keyin Xuhanxie Shanyuy va uning avlodlari davriga yana bir nazar tashlaylik. Sobiq Xan tarixiga ko'ra: "Xiongnu "filial" so'zi "ruodi" edi. Xuhanxie hukmronligidan so'ng, Xiongnu xitoylarga yaqinlashdi va Han imperatorlarini ko'rdilar, ular vafot etganlarida "filial" unvoniga ega bo'lishdi va bunga qoyil qolishdi, shuning uchun ular a. Shiratori Kurakichi "ruodi" davomida degan xulosaga keladi Sobiq Han tarixi, ch. 94, “Xiongnu biografiyalari” , 3778, 82, 3787-betlar, Sobiq Han tarixi, bob. 94, “Xiongnular hisobi”, 5-bet. 3828. Han "zak-tai" deb o'qilgan va tunguscha so'z ham, mo'g'ulcha "saksatai" so'zi ham "qon bilan yoyilgan" degan ma'noni anglatadi yoki kengroq ma'noda qon munosabatlarini bildiruvchi so'zlardir. Shiratori fikricha, bular “ruodi” bilan bir xil morfologiyaga ega va “ruodi” “chishideben” yoki “deshideben” ga teng. Xiongnu tili va boshqa oltoy tillari oʻrtasidagi aloqani yanada chuqurroq oʻrganish kutilmoqda. Biroq, qadimgi matnlar "ruodi" xitoycha "filial" so'zining Xiongnu tarjimasi ekanligini tasdiqlagan va Shiratori qiyosiy tarixiy lingvistik dalillar bilan bir qatorda, bu xulosa shubhasizdir. Xuhanxi vafot etgandan so'ng, uning olti o'g'li ketma-ket Shanyus bo'ldi. “Sobiq Han tarixi”da ularning shanyu unvonlari nomi quyidagicha qayd etilgan: Fuzhulei Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Diaotaomogao ) Souxie Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Qiemixu ) Cheya Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Qiemoche ), Wuzhulison Ruodi shanyu ,(ismi Nangzhiyasi),Wulei Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Xian) va Huduershidaogao Ruodi Shanyu (shaxsiy ism Yu). Shanyuy unvonlarining bu oltita nomlari oxirida "Ruodi" bor, xuddi Han imperatorlarining vafotidan keyingi unvonlari "filial" so'zini o'z ichiga olgan. Tezuka Takayoshi Shiratori Kurakichi G'arbiy mintaqalar bo'yicha tarixiy tadqiqotlar,jild. 1, 219-22-betlar. Keyingi Han davri, ch. 89, “Janubiy Xiongnu hisobi”Huduershidaogao Ruodi Shanyu vafotidan so'ng, uning kichik ukasi Chap donishmand shoh Punu Shanyu bo'ldi (Zhonghua Book Company tinishli nashri, 1965): p.2942. Ushbu qaydga ko'ra, Wudadihouning ukasi chap donishmand qirol edi. Keyinchalik tadqiqotlar bu borada aniqroq bo'ldi, masalan, Uchida Ginpuning Shanyu nasl-nasabi jadvali, bu fikrga mos keladi - qarang, uning Shimoliy Osiyo tarixi bo'yicha tadqiqotlari: Xiongnu, p. 212. Ba'zi olimlar Punu Huduershidaogao Ruodi Shanyuning kenja ukasi va Wudadihouning ukasi emas, deb hisoblashadi va shuning uchun Xiongnu nasl-nasabini hisoblashda ular Huhanxining Shanyu bo'lgan etti o'g'li borligiga yanglishib ishonishadi. Masalan, Lin Ganning “Xiongnu tarixi” (Ichki Mo‘g‘uliston xalq matbuoti, 1979) asaridagi Xiongnu Shanyu nasl-nasabi jadvaliga qarang, 193-4-betlar. Xuddi shu xato Lin Ganning Xronologik tarixi va Xiongnu boʻyicha tanlangan insholar toʻplamidagi (1919-1979) “Xiongnu Shanyu nasl-nasabi jadvali”da yana uchraydi(1919-1979) . Muammo shundaki, Jan imperatorlari o'z hukmronliklari davrida vafotidan keyin unvonlarga ega bo'lmaganlar va ular vafot etganidan keyin faqat "filial" deb nomlangan. Bundan farqli o'laroq, Xiongnu uchun yuqoridagi oltita Shanyu unvonlari rahbarlikni o'z zimmasiga olgandan keyin bir marta berilishi kerak edi. Agar shunday bo'lmaganida, nima uchun Huduershidaogao Ruodi Shanyu Huhanxie tomonidan o'rnatilgan Shanyu ketma-ketligini buzgandan so'ng, Shimoliy va Janubiy Xiongnu o'rtasida bo'linishga sabab bo'lganidan so'ng, nima uchun u vafotidan keyin ham "ruodi" unvoniga sazovor bo'lishini tushunish qiyin bo'lar edi janubiy Xiongnular tomonidan, Xiongnu Shanyularning qonuniyligini nazorat qilish uchun xitoylarga tayangan. “Keyingi Hanlar tarixi”da hatto ushbu parchada Bi ning amakisi, Filial (Xiao) Shanyu Yu, "Filial Shanyu" Huduershidaogao Ruodi Shanyuga ishora qiladi. Albatta, Xitoy tizimiga taqlid qilish uchun "ruodi" dan kim foydalanishga qaror qilganini bilishning hech qanday usuli yo'q. Huhanxiedan keyingi vorislik tamoyilini Huhanxiening o‘zi belgilagan, shuning uchun “ruodi” dan foydalanish ham u tomonidan boshlanganmi? “Ruodi” uning Shanyu unvoniga kiritilganligini va bundan keyin Janubiy Xiongnular bu an’anani hurmat qilganini hisobga olsak ( Janubiy Xiongnu "ruodi" ni "di" ga qisqartirgan, ehtimol transliteratsiyani soddalashtirish uchun), ehtimol Huhanxie bu an'anani o'zi boshlagan. Ehtimol, Huhanxie "ruodi" so'zini o'z avlodlari Shanyu uchun yaratgan Tezuka Takayoshi, "Xiongnu Shanyus bo'yicha keyingi tadqiqotlar - Hulugu Shanyuning hokimiyatga ko'tarilishi" Tarix bog'i , jild. 20, no.2 (1959), 17-27-betlar. Shimoliy va Janubiy Xiongnu o'rtasidagi bo'linishning eng aniq sababi shundaki, Huduershidaogao Ruodi Shanyu vorislik tartibini buzgan va sobiq Shanyusning akalari yoki katta o'g'illari emas, balki uning o'g'illari o'z o'rnini egallashini ta'kidlagan va shu tariqa tepaliklar o'rtasida nizo qo'zg'atgan. Biroq, Huhanxiedan keyingi Shanyu yillarida Gan tarafdori yoki unga qarshi bo'lgan ichki Xiongnu guruhlari o'rtasidagi kurash bilan chambarchas bog'liq bo'lgan chuqurroq sabablar bo'lishi mumkinligiga ishonamiz. Huduershidaogao Ruodi Shanyuning Wang Zhaojun va Huhanxie o'g'li Youguli qirol Yituzhiyashini o'ldirishi va shu tariqa Wuzhuliu Ruodi Shanyuning to'ng'ich o'g'li Bi ni tortishuvdan chetlashtirishi Han va unga qarshi guruhlar o'rtasidagi muvozanat buzilganidan darak beradi. Hanga qarshi fraksiya Xin (Wang Mang) va Sharqiy Han bilan munosabatlarining yomonlashuvidan katta ustunlikka erishdi va shu tariqa vaziyatni avj oldirishga majbur qildi va boʻlinishga olib keldi. Xiongnu Shanyuslarining vorislik tizimiga oid tadqiqotlar uchun qarang: Uchida Ginpuning Shimoliy Osiyo tarixi boʻyicha tadqiqotlari: Xiongnu , 211-7-betlar. Keyingi Hanlar tarixi, bob. 89, “Janubiy Xiongnu hisobi” bet. 2939. Qiedixou Shanyu vafot etdi, "uning to'ng'ich o'g'li, Chap donishmand podshoh , Xulugu Shanyu; Hulugu Shanyu vafot etganida, "Zuogulu o'g'li, qirol quogul, Huyandi Shanyuy bo'ldi"; Huyandi Shanyu vafot etganida esa “uning ukasi, Soʻl donishmand shoh Xultiquangu Shanyu boʻldi. Rivoyatdagi bu oʻzgarish Shanyu unvonining shaxsiy ism sifatida koʻrinishini notoʻgʻri qilishga yoʻl qoʻymaydi va unvon faqat yuqori darajaga koʻtarilgandan keyin olinganligini koʻrsatadi. Bu shuni ko'rsatadiki, "Sobiq Han tarixi" kitobining muallifi Ban Gu Hulugu Shanyu Shanyu bo'lgunga qadar u Hulugu deb atalmagan va uning shaxsiyati o'zgargani uchun "Xulugu Shanyuyga aylangan". Ilk siyosiy tashkilotlar haqidagi tushunchamizga ko'ra, Hulugu Shanyu chap donishmand podshoh bo'lganida, u o'zining asl shaxsiy ismi o'rnini bosuvchi chap donishmand qirol unvoniga ega bo'lishi kerak edi. Han imperatori Syuan hukmronligi davrida Xitoy va Xiongnu o'rtasidagi kuchlar muvozanati o'zgardi va oldingi keskinlik holati ko'p jihatdan tarqaldi. Bu vaqtga kelib, Xitoy xalqi Xiongnu jamiyati va uning siyosati haqida aniq va chuqur tushunchaga ega edi. Shuning uchun “Sobiq Han tarixi”da kechki G‘arbiy Han Xiongnu Shanyu hukmronliklari, unvonni olishdan oldingi va keyingi nomlari, unvonlari aniqroq qayd etilgan va “Buyuk tarixchining yozuvlari”da ko‘rsatilgan chalkashlik va tushunmovchiliklarga ega emas edi. Janubiy Xiongnu shanyuy nasl-nasabi va shanyu nomlari Janubiy Xiongnu shanyulari unvonlarini muhokama qilishdan oldin, Xiongnu Gʻarbiy Hanning vassal davlatiga aylanganidan soʻng, Xiongnu Shanyuy unvon tizimiga Xitoy madaniyati taʼsir qila boshlaganidan keyin Xuhanxie Shanyuy va uning avlodlari davriga yana bir nazar tashlaylik. Sobiq Xan tarixiga ko'ra: "Xiongnu "filial" so'zi "ruodi" edi. Xuhanxie hukmronligidan so'ng, Xiongnu xitoylarga yaqinlashdi va Han imperatorlarini ko'rdilar, ular vafot etganlarida "filial" unvoniga ega bo'lishdi va bunga qoyil qolishdi, shuning uchun ular a. Shiratori Kurakichi "ruodi" davomida degan xulosaga keladi Sobiq Han tarixi, ch. 94, “Xiongnu biografiyalari” , 3778, 82, 3787-betlar, Sobiq Han tarixi, bob. 94, “Xiongnular hisobi”, 5-bet. 3828. Han "zak-tai" deb o'qilgan va tunguscha so'z ham, mo'g'ulcha "saksatai" so'zi ham "qon bilan yoyilgan" degan ma'noni anglatadi yoki kengroq ma'noda qon munosabatlarini bildiruvchi so'zlardir. Shiratori fikricha, bular “ruodi” bilan bir xil morfologiyaga ega va “ruodi” “chishideben” yoki “deshideben” ga teng. Xiongnu tili va boshqa oltoy tillari oʻrtasidagi aloqani yanada chuqurroq oʻrganish kutilmoqda. Biroq, qadimgi matnlar "ruodi" xitoycha "filial" so'zining Xiongnu tarjimasi ekanligini tasdiqlagan va Shiratori qiyosiy tarixiy lingvistik dalillar bilan bir qatorda, bu xulosa shubhasizdir. Xuhanxi vafot etgandan so'ng, uning olti o'g'li ketma-ket Shanyus bo'ldi. “Sobiq Han tarixi”da ularning shanyu unvonlari nomi quyidagicha qayd etilgan: Fuzhulei Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Diaotaomogao ) Souxie Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Qiemixu ) Cheya Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Qiemoche ), Wuzhulison Ruodi shanyu ,(ismi Nangzhiyasi),Wulei Ruodi Shanyu (shaxsiy ismi Xian) va Huduershidaogao Ruodi Shanyu (shaxsiy ism Yu). Shanyuy unvonlarining bu oltita nomlari oxirida "Ruodi" bor, xuddi Han imperatorlarining vafotidan keyingi unvonlari "filial" so'zini o'z ichiga olgan. Tezuka Takayoshi Shiratori Kurakichi G'arbiy mintaqalar bo'yicha tarixiy tadqiqotlar,jild. 1, 219-22-betlar. Keyingi Han davri, ch. 89, “Janubiy Xiongnu hisobi”Huduershidaogao Ruodi Shanyu vafotidan so'ng, uning kichik ukasi Chap donishmand shoh Punu Shanyu bo'ldi (Zhonghua Book Company tinishli nashri, 1965): p.2942. Ushbu qaydga ko'ra, Wudadihouning ukasi chap donishmand qirol edi. Keyinchalik tadqiqotlar bu borada aniqroq bo'ldi, masalan, Uchida Ginpuning Shanyu nasl-nasabi jadvali, bu fikrga mos keladi - qarang, uning Shimoliy Osiyo tarixi bo'yicha tadqiqotlari: Xiongnu, p. 212. Ba'zi olimlar Punu Huduershidaogao Ruodi Shanyuning kenja ukasi va Wudadihouning ukasi emas, deb hisoblashadi va shuning uchun Xiongnu nasl-nasabini hisoblashda ular Huhanxining Shanyu bo'lgan etti o'g'li borligiga yanglishib ishonishadi. Masalan, Lin Ganning “Xiongnu tarixi” (Ichki Mo‘g‘uliston xalq matbuoti, 1979) asaridagi Xiongnu Shanyu nasl-nasabi jadvaliga qarang, 193-4-betlar. Xuddi shu xato Lin Ganning Xronologik tarixi va Xiongnu boʻyicha tanlangan insholar toʻplamidagi (1919-1979) “Xiongnu Shanyu nasl-nasabi jadvali”da yana uchraydi(1919-1979) . Xiongnu Shanyu unvonlari nomlari haqida fikr yuritish 531 bu xitoylarga sof taqlid, deydi tizimi. Muammo shundaki, Jan imperatorlari o'z hukmronliklari davrida vafotidan keyin unvonlarga ega bo'lmaganlar va ular vafot etganidan keyin faqat "filial" deb nomlangan. Bundan farqli o'laroq, Xiongnu uchun yuqoridagi oltita Shanyu unvonlari rahbarlikni o'z zimmasiga olgandan keyin bir marta berilishi kerak edi. Agar shunday bo'lmaganida, nima uchun Huduershidaogao Ruodi Shanyu Huhanxie tomonidan o'rnatilgan Shanyu ketma-ketligini buzgandan so'ng, Shimoliy va Janubiy Xiongnu o'rtasida bo'linishga sabab bo'lganidan so'ng, nima uchun u vafotidan keyin ham "ruodi" unvoniga sazovor bo'lishini tushunish qiyin bo'lar edi janubiy Xiongnular tomonidan, Xiongnu Shanyularning qonuniyligini nazorat qilish uchun xitoylarga tayangan. “Keyingi Hanlar tarixi”da hatto ushbu parchada Bi ning amakisi, Filial (Xiao) Shanyu Yu, "Filial Shanyu" Huduershidaogao Ruodi Shanyuga ishora qiladi. Albatta, Xitoy tizimiga taqlid qilish uchun "ruodi" dan kim foydalanishga qaror qilganini bilishning hech qanday usuli yo'q. Huhanxiedan keyingi vorislik tamoyilini Huhanxiening o‘zi belgilagan, shuning uchun “ruodi” dan foydalanish ham u tomonidan boshlanganmi? “Ruodi” uning Shanyu unvoniga kiritilganligini va bundan keyin Janubiy Xiongnular bu an’anani hurmat qilganini hisobga olsak ( Janubiy Xiongnu "ruodi" ni "di" ga qisqartirgan, ehtimol transliteratsiyani soddalashtirish uchun), ehtimol Huhanxie bu an'anani o'zi boshlagan. Ehtimol, Huhanxie "ruodi" so'zini o'z avlodlari Shanyu uchun yaratgan Tezuka Takayoshi, "Xiongnu Shanyus bo'yicha keyingi tadqiqotlar - Hulugu Shanyuning hokimiyatga ko'tarilishi" Tarix bog'i , jild. 20, no.2 (1959), 17-27-betlar. Shimoliy va Janubiy Xiongnu o'rtasidagi bo'linishning eng aniq sababi shundaki, Huduershidaogao Ruodi Shanyu vorislik tartibini buzgan va sobiq Shanyusning akalari yoki katta o'g'illari emas, balki uning o'g'illari o'z o'rnini egallashini ta'kidlagan va shu tariqa tepaliklar o'rtasida nizo qo'zg'atgan. Biroq, Huhanxiedan keyingi Shanyu yillarida Gan tarafdori yoki unga qarshi bo'lgan ichki Xiongnu guruhlari o'rtasidagi kurash bilan chambarchas bog'liq bo'lgan chuqurroq sabablar bo'lishi mumkinligiga ishonamiz. Huduershidaogao Ruodi Shanyuning Wang Zhaojun va Huhanxie o'g'li Youguli qirol Yituzhiyashini o'ldirishi va shu tariqa Wuzhuliu Ruodi Shanyuning to'ng'ich o'g'li Bi ni tortishuvdan chetlashtirishi Han va unga qarshi guruhlar o'rtasidagi muvozanat buzilganidan darak beradi. Hanga qarshi fraksiya Xin (Wang Mang) va Sharqiy Han bilan munosabatlarining yomonlashuvidan katta ustunlikka erishdi va shu tariqa vaziyatni avj oldirishga majbur qildi va boʻlinishga olib keldi. Xiongnu Shanyuslarining vorislik tizimiga oid tadqiqotlar uchun qarang: Uchida Ginpuning Shimoliy Osiyo tarixi boʻyicha tadqiqotlari: Xiongnu , 211-7-betlar. Keyingi Hanlar tarixi, bob. 89, “Janubiy Xiongnu hisobi” bet. 2939. Luo Xin unvonlarini qoʻllagan va uni oʻz apellyatsiyasida nafaqat xitoy tuzumiga taqlid qilish, balki uning avlodlari uning davlat siyosatiga amal qilishlari va Shanyu naslidagi oʻziga xos mavqeini mustahkamlashlari uchun ham ishlatmagan. Agar bu xulosa to‘g‘ri bo‘lsa, Huhanxiening kelajakdagi Xiongnu jamiyatidagi muhim mavqeini, ayniqsa, Janubiy Xiongnuning Xiongnu tarixiy an’analarini tushunish osonroq bo‘ladi. Shanyu unvonlariga “ruodi” qoʻshishdan tashqari, Gʻarbiy Han hukumatining Xiongnularga taʼsiri yana bir muhim taʼsiri Xiongnu Shanyusni Xitoyning bir boʻgʻinli nomlash tizimini qabul qilishga va endi koʻp boʻgʻinli nomlardan foydalanmaslikka majbur qilgan edi. Han: “O‘sha paytda Wang Mang Xitoy ikki bo‘g‘inli ismlardan foydalanmaslik to‘g‘risida farmon chiqardi, keyin Xiongnulardan Xitoy urf-odatlarini qabul qilish to‘g‘risida Han saroyiga hisobot berishni so‘rash uchun elchilarni yubordi va Xiongnu bir bo‘g‘inli nomlash tizimidan foydalanishini so‘radi. Shanyu lar bu buyruqqa amal qildilar va shunday deb xat yozdilar: “Sizning osoyishta, dono tuzumingizdan xursand boʻlgan sizning qoʻriqchi xizmatkorlaringiz boʻlish baxtiga muyassar boʻlib, xizmatkoringizning eski ismi Nangzhiyasi hurmat bilan Zhi deb oʻzgartirildi. Wang Mang bundan juda mamnun boʻlib, imperatordan javob berish uchun elchi yuborish va ularni katta mukofotlashni so'radu. "Xitoycha ikki bo'g'inli ismlarni qoralash" deb atalmish ba'zi odamlarning "ikki bo'g'inli ismlarni yo'q qilishiga olib keldi va Wang Mangning madaniy islohot harakatining bir qismi edi. Xiongnular o'zlarining asl nomlash an'analaridan voz kechib, bir bo'g'inli ismlarning umumiy xitoycha qo'llanilishini o'rganishlariga ishonish qiyin. Faqat til an'analari nuqtai nazaridan, bu mumkin emas edi. Menimcha, Wuzhuliu Ruodi Shanyu Zhiga Nangzhiyasini faqat Hanga yozgan maktubida soddalashtirgan va bu qisqartma faqat rasmiy yozuvlarda va xitoy tilida boʻlishi mumkin boʻlgan elchilar bilan suhbatlarda aks etgan. Ushbu vaqtinchalik chora yangi an'anaga aylandi va Xiongnj Shanyu Nangzhiyasi o'z ismini Zhiga o'zgartirgandan so'ng, Shanyularning ko'pchiligi Xitoy tarixiy materiallarida faqat soddalashtirilgan nomlarini ishlatgan. Sobiq Han tarixi, ch. 94, “Xiongnular hisobi”, 5-bet. 3819. "Ikki ism xitoyliklarning qoralanishi" uchun "Sobiq Han tarixi" ga qarang. 99. “Wang Mangning tarjimai holi” p. 4051; misol sifatida "ikkita nomni yo'q qilish tizim tufayli, Wang Huizong o'z ismini Zongga o'zgartirdi, qarang: "Sobiq Han tarixi, ch. 99, "Wang Mangning tarjimai holi", p. 4153. Wang Mangning "taslim bo'lgan qullar Zhiga bo'ysunishlari" haqidagi buyrug'i Zhini Wuzhuliu Shanyuning nomi deb oladi; qarang: “Sobiq Han tarixi”, ch. 99, “Wang Mang ning tarjimai holi" 4121-bet Xiongnu Shanyu unvonlari nomlari haqida mulohazalar 533 Masalan, keyinchalik Janubiy Xiongnuda tashkil topgan Xiluoshizhudi Shanyu "Keyingi Hanlar tarixi"da faqat soddalashtirilgan "Bi" nomi bilan atalgan. Sobiq Han tarixida “Wuzhuliu Shanyuning oʻgʻli Sutuhu asli soʻl donishmand qirol boʻlganligi qayd etilgan,Hui Dong ning "Keyingi Hanlar tarixi" Sutuxu Bi bilan bir xil bo'lishi kerakligini ta'kidlaydi va "Keyingi Hanlar tarixi" Bi so'zidan foydalanadi, "yoki buning uchun boshqa dalillar bo'lishi mumkin. Aslida, "buning uchun boshqa dalillar ham bo'lishi mumkin" deb ataladigan narsa Sharqiy Hanning rasmiy hujjatlariga asoslangan. Nangzhiyasi oʻz ismini soddalashtirgandan soʻng, Xiongnu sulerlarining nomlari rasmiy hujjatlarda paydo boʻlganida, ular allaqachon bir boʻgʻinli nomlarga soddalashtirilgan. Quyidagi hukmdor Wulei Ruodi Shanyu oʻz ismini soddalashtirgani Xian va Huduershidaogao Ruodi Shanyu oʻz ismini Yu qilib soddalashtirgani bu oʻzgarishni aks ettiradi. Yu oʻrniga kelgan Wudadihou va Punu oʻrtasidagi kurash Xiongnularning boʻlinishiga va Han saroyi bilan rasmiy aloqani yoʻqotishiga olib kelganligi sababli, ular oʻzlarining koʻp boʻgʻinli nomlarini saqlab qolishgan. Xian chap Lihan qiroli bo'lganida u ikki o'g'lini Wang Mangning Xin saroyiga yubordi. Deng va Zhu deb nomlangan. Xianning Jiao ismli yana bir o‘g‘li bor edi – uning barcha o‘g‘illarining ismlari bir bo‘g‘inli edi. Han imperatori Shun hukmronligigacha boʻlgan oʻn ikki janubiy Xiongnu Shanyusidan oʻntasi bir boʻgʻinli ismlarga ega edi. Faqat yozma xitoy hujjatlarida va imperator saroyi bilan yozishmalarda uchraydigan bu turdagi siniklashgan bir bo‘g‘inli nomlar allaqachon Janubiy Xiongnu an’anasiga aylanganini ko‘rishimiz mumkin. Yuqoridagi oʻzgarishlar Gʻarbiy Han va Wang Mangning Xin sulolalari davrida sodir boʻlgan va Xiongnu davlati oʻtroq janubdagi sulolalar bilan yaqin va misli koʻrilmagan munosabatlar oʻrnatganligi sababli apellyatsiya tizimida ham baʼzi oʻzgarishlar yuz bergan. Bu o'zgarishlar aniq Xitoy imperatorlik sudlarining katta siyosiy ta'siri va madaniy ta'siridan kelib chiqqan. Xiongnu boʻlinganda, Sobiq Han tarixi, ch. 94, “Xiongnular hisobi”, 5-bet. 3827. Hui Dongning "Keyingi Han tarixiga oid qo'shimcha nashri" asari Wang Xianqian ning "Keyingi Han tarixiga oid to'plangan sharhlari" kitobida keltirilgan. 89 (Zhonghua Book Company, 1915 yil Xushoutang nashrining qayta nashri, 1984), p. 1035. Sobiq Han tarixi, ch. 94, “Xiongnular hisobi”, bet. 3823. Ibid., p. 3826. Luo Xin Janubiy Xiongnu janubga kelib, Sharqiy Hanning jangari himoyasi va siyosiy nazoratini qabul qildi va Sharqiy Hanning Janubiy Xiongnu jamiyatiga ta'siri faqat kuch, davomiylik va chuqurlikda kuchayishi mumkin edi. Bu yerda biz Shanyu unvonlari muammosiga eʼtibor qaratamiz. Hammasi bo'lib 20 ta janubiy Xiongnu Shanyus bo'lgan. Bular orasida toʻqqizinchi Shanyu, Anguo,Hanga qarshi qo'shin ko'tardi va unga bo'ysunuvchilar tomonidan o'ldirildi: 17 asr Shanyu, Huzheng buyrug'isiz harakat qilayotgan Han amaldor tomonidan o'ldirilgan; va 18 asr Shanyu, Qiangqu isyonkor bo'ysunuvchilar tomonidan o'ldirilgan. Bu uch Shanyusning hech biri yaxshi maqsadlarga erishmagan, Shanyu unvonlari uchun hech qanday apellyatsiya qoldirmagan. Jian'an hukmronlik davri (milodiy 216 yil) va janubiy Xiongnu hududiga qaytmagan — u ham o‘z nomini qoldirmagan. Qolgan 16 Shanyusning hammasi to‘liq nomga ega bo‘lgan. Shanyuslar o‘rtasidagi oilaviy va nasl-nasab munosabatlari asosan manbalarda aniq qayd etilgan, va faqat 14- Shanyu Doulouchu 15-Shanyu Juche'er va 18- Shanyu Qiangqu noaniq nasllardan kelgan. Biroq, ular haqida ba'zi xulosalar chiqarishimiz mumkin. Masalan, Quteruoshizhujiu va uning kichiklaridan keyin 14-Shanyu Doulouchu akasi Chap donishmand qirol oʻz joniga qasd qilishga majbur boʻldi, Han poytaxti Luoyangdan Bingzhouga qaytib keldi va rahbarlikni oʻz zimmasiga oldi. Doulouchu “ilgari poytaxtda boʻlgan” va “Adolatni qoʻriqlovchi qirol” deb atalgan. Luoyang garovga olingan. Janubiy Xiongnu Shanyuning o‘g‘illarini navbatma-navbat garovga olishgan, Xiuli esa o‘ttiz yil Shanyu bo‘lgan, shuning uchun Luoyanda garovga olingan shaxs sobiq Shanyuning o‘g‘li emas, balki o‘z o‘g‘li bo‘lishi kerak edi. Shuning uchun, Doulouchu Xiulining o'g'li bo'lishi mumkin. Agar u Luoyanda garovda bo‘lmaganida, Xiulining jiyani va Tan yoki Baning o‘g‘li bo‘lishi mumkin edi. Keyingi Hanlar tarixi, ch. 89, “Janubiy Xiongnu hisobi” 2962-bet. Ibid., ch. 6, "Imperator Xiaoshun yilnomalari". Yuan Xongning keyingi Han yilnomalari ch. 19, "Imperator Xiaoshun yilnomalari" “Adolatni oʻrnatayotgan qirol” qarang: Zhang Lining izohli Ikki yilnomasi Han, p. 373. Xiongnu Shanyu unvonlari nomlari haqida mulohazalar 15-Shanyu Juche'er Doulouchu ning o'g'li yoki ukasi bo'lgan. O'sha paytdagi Janubiy Xiongnu davlatiga nazar tashlaydigan bo'lsak, 18-Shanyu Qiangqu, ehtimol Shanyu Huzheng ning amakisi yoki ukasi bo'lgan. 3.2 Ko'pgina olimlar bugungi kunda ham "Manchu" nomini Hong Taiji o'ylab topganiga ishonishadi. Biroq so‘nggi qirq-ellik yil davomida olib borilgan izlanishlar natijasida, 1930-yilda topilgan asl Manchu arxivlarini chuqurroq anglashimiz bilan birga, bu xulosa avvalgidek o‘zgarmasdir. Asl Manchu Arxivlarining tegishli qismlarini Manchudagi biroz keyinroq Eski Arxivlar bilan taqqoslab, Manchudagi Eski Arxivlardagi “Manchu” so‘zi “Jushen”, “Aisin” va “biz” kabi asl so‘zlardan o‘zgartirilganligini aniqlash qiyin emas. Bundan tashqari, “Manchu” asl Manchu arxivining baʼzi joylarida uchrasa-da, ularning bir qismi asl matn qatori yonidagi boʻsh joyga yozilgan, baʼzi hollarda esa asl soʻzlar qirib tashlangan va yangi soʻzlar ustiga yozilgan.Ushbu qayta ko'rib chiqishlar Tkancong hukmronligi davrining to'qqizinchi yilidan keyin (1635) amalga oshirilgan bo'lishi kerak. Biroq, bu holatlardan tashqari, original Manchu arxivlarida "Manzhou" soʻzini keyinchalik qayta koʻrib chiqish belgilarisiz ishlatadigan koʻplab holatlar mavjud. Keyinchalik ko'chirilgan yoki ko'chirilgan arxivlardagi shubhali holatlarni (masalan, Huang,Ze va Shou nomli jildlar ichida tahrirlangan arxivlar) yanada yo'q qilishimiz kerak bo'lsa ham, ehtimol, "Manchu" so'zi allaqachon mavjud ekanligini tan olishimiz kerak. Original Manchu Arxiv yozuvlarida ko'rish mumkin. Original Manchu arxivlari asosan undiacriticdan foydalanadi Kanda Nobuo "Manju davlat unvonini o'rganish." Bundan tashqari, asl Manchu arxivining asl qoʻlyozmasini shaxsan tekshirgan ekspertning soʻzlariga koʻra, Ming ‘tashqaridan chiqarilgan chiqindi hujjatning orqa tomonida yozilganlar asl fayllardir; davomida Koreyada ishlab chiqarilgan yangi qog'ozga yozilganlar Tiancong hukmronlik davri Taizu ning haqiqiy yozuvlarini toʻplash uchun qilingan nusxalardir. Ikkinchisi haqiqiy asl nusxalar emas, shuning uchun biz ularni istisno qila olmaymiz Yao Dali eski manchu yozuvi bo'lib, vaqti-vaqti bilan hozirgi Ichki Mo'g'ulistondagi mo'g'ullar bilan o'zaro munosabatlarga oid ba'zi bo'limlar mavjud bo'lib, ularda mo'g'ul matni tarjima qilinmagan. Bular Tianconh hukmronligi davrining oltinchi yilida (1632) diakritik manchu yozuvi yaratilishidan oldin yozilgan bo'lishi kerak. So'nggi yillarda ikkita Manchy qo'lyozmasi va eski Manchy yozuvidagi yog'ochdan yasalgan bosma asli Milliy muzeyda saqlangan Parijdagi des Arts Asiatiques Guimet nashriyoti va ular orasida "Manchu" nomi ham bor. Ko'rinib turibdiki, Xon Taiji Tiancong hukmronligining to'qqizinchi yilida Manchu nomi "bizning asl ismimiz" deb e'lon qilingani mutlaqo asossiz emas edi. Garchi "Manchu" nomining mavjudligi juda katta ehtimol Tiancong hukmronligining to'qqizinchi yiligacha, biz hozircha bu Nurhaci qabilasining asl nomi ekanligi haqida xulosa qilishning iloji yo'q. Aniq ko'rinadigan narsa shundaki, u o'zining eski qabilasining nomini ishlatmagan va buning o'rniga "Aisin" ni nusxalash jarayonida ba'zi so'zlar yoki jumlalarni qayta ko'rib chiqish imkoniyatining sarlavhasi sifatida tanlagan. Qarang: Huang Zhangjian "Manchu davlatining davlat unvonini o'rganish" Tarix va filologiya instituti Axborotnomasi, Akademiya Sinica jild. 37, 2-qism (1967). Qarang: Tatiana A. Pang va Giovanni Stary, Manchu tarixshunosligiga yangi nur va Adabiyot: Eski Manchu yozuvida uchta hujjatning topilishi (Wiesbaden: Harrassowitz, 1998), pp 4, 47 va passim. Uchta hujjat mos ravishda Guimet 61625, Guimet va Guimet 61626 deb nomlanadi. Birinchi MS 141 sahifa, har bir sahifada yetti satr, eski Manchu yozuvida yozilgan, vaqti-vaqti bilan keyinchalik qo‘shilgan doira va nuqtalar bilan kesishib, 26 didaktik yoki tarixiy hikoyani o‘z ichiga oladi. Ikkinchisida jami 66 sahifa, har bir sahifada to‘qqiz satr, diakritik manchu yozuvida yozilgan. Birinchi MS bilan bir xil bo'lgan 24 ta hikoya, 16 ta qo'shimcha hikoyalar, uchinchisi - eski Nanchu yozuvidagi yog'och blokli bosma nashr, 78 sahifadan iborat, har bir sahifada yetti qatordan iborat bo'lib, uning asosiy mazmuni Xitoy tilidagi Proclamation matniga juda yaqin. Keyinchalik Jinning Ming imperatori Wanli bilan aloqasi. Uning nashriyotchilariga ko'ra, birinchi ikkita MSS navbati bilan 1626 va 1632 va 1632 va 1635 yillarda yozilgan; uchinchisi 1623-yilda tugatilgan va katta ehtimol bilan Ming imperatori Wanliga keyingi Jin e'lonining Manchu tarjimasi bo'lgan. Guimet 61625 da Jushen nomi 20 martadan ortiq, Manchu nomi esa ikki marta uchraydi. Bunday holatlardan biri Aguda uni "Aguda ismli Manchu gurun odami" (Manju gurun i aguda gebungge niyalma) deb ataganiga ishora qiladi. Bu ibora Jin sulolasining tarixini "davlatimizning tarixiy yozuvlari" deb atagan, ya'ni ularning barchasi Jin sulolasini o'zlarining ajdodlari deb hisoblaydigan eng qadimgi qadimgi Manchu yog'ochdan yasalgan bosma Guimet 61626 bilan mos keladi. Bu bizni ushbu uchta hujjatning barchasi Hong Taiji Jin davlat unvonini bekor qilishdan va Wanyan Jurchens bilan tarixiy munosabatlarni uzish uchun uni Buyuk Qingga o'zgartirishdan oldin yozilganligiga ishonishimizga ko'proq ishonch hosil qiladi. Qabila konfederatsiyasidan etnik hamjamiyatgacha berish. "Jin" qachon davlat unvoniga ega bo'lganini aniq bilmaymiz. Bu, albatta, u 1616-yilda amanchuning "Dono xon" faxriy unvonini qabul qilgan vaqt va 1619-yilda "Samoviy tayinlangan Jin Xonning muhri"Manchu yozuvini yozgan vaqt oralig'ida sodir bo'lgan. ” (aisin gurun) Nurhaci tomonidan e'lon qilingan yagona rasmiy Manchu unvonidir. Nurhaci Jianzhou "Jurchen" da boshqa an'anaga amal qilganga o'xshaydi. Yi Korea Yeonsangun davrining ikkinchi yilida (1496), Jinshanchixia , oʻz ichiga Jianzhou qo'mondonligi Jurchens, bir nechta izdoshlari bilan Ping'an aylanasini talon-taroj qilishdi. Yi sudi Koreyada yashovchi Ahachuning nabirasi Qingli "tabiiylashtirilgan" Jurchenni so'rov o'tkazish uchun Jianzhou qo'mondonligiga yubordi. Jianzhou qo'mondonligining rahbari Limanzhuning nabirasi Lidahan uning oldiga jalb qilinganlarni to'pladi. Tong Qingli hisobotiga ko'ra: Dahan yuqoridagilarga shunday dedi: “Sizning Koreyaga nisbatan qanday nafratingiz bor, bu sizni qaroqchi boʻlishga majbur qildi? Ularni mana bu elchiga ta’riflab bersangiz yaxshi bo‘lardi. Qaroqchilar uzoq vaqt javob berishmadi. Nihoyat, Shanchixianing otasi shunday dedi: “Buyuk Jin davrida Huolawen va Wudiha bir paytlar buyuk davlatingizni talon-taroj qilishgan. Buyuk davlatingiz adashib bobomizni bu ishda ayblab o‘ldirdi. Bu bizning birinchi noroziligimiz. Genchen (1460) yili harbiy gubernator Yang Ting mening uzoq amakimimni chaqirdi. Qicun Langpuyikan va uni o'ldirdi. Bu bizning ikkinchi noroziligimiz. Shuning uchun Shanchixia tez-tez g'azab bilan yonadi va vaqti-vaqti bilan [sizning mamlakatingizda] ovga va bosqinga boradi. Elchi [Tong Qingli] dedi: “Buyuk Jindan beri ko'p yillar o'tdi. O'sha davrdagi ishlar uzoq vaqt unutilgan. Bu haqda boshqa gapirmaganingiz ma'qul. Cai Meibiaoga qarang, "Buyuk Qingga qadar davlat unvonlari, qabila nomlari va xronologiyasi". Yi Koreyalik Yeonsangunning kundalik yozuvlari , jiachen kuni, YanshanJun hukmronligining ikkinchi yilining 11- oyi jiachen kuni (1496). Qarang Kavachi Yoshihiro. "Limanzhu va Buyuk Jin" to'plamida 𝑼𝒎𝒊𝒅𝒂, [14.01.2023 8:46] 566 Yao Dali Jinshanchixia otasi tomonidan eslatib o'tilgan birinchi norozilik Koreya Shizongning 14-yilida Xuolawen va Wudiha tomonidan talon-taroj qilishdir davri (1432), Yi Koreya buni Limanzhuning harakatlari deb bildi. Shuning uchun ular keyingi yili Limanzhu qabilasiga hujum qilish uchun 15 000 qo'shin yubordilar va uning ko'plab xalqini o'ldirdi. Bu voqeada Limanzhuning o'zi jarohat olgan va uning rafiqasi vafot etgan. Ushbu parchada eslatib o'tilgan "Buyuk Jin" Limanzhuga ishora qiladi. Keyingi yili Tong Qingli yana Jianzhouga elchi sifatida ketdi. Limanzhu ishi haqida gapirganda, Lidahan yana "Buyuk Jin" nomini ishlatdi. Shunday qilib, "Buyuk Jin" Limanzhu davrida Jianzhou qo'mondonligi tomonidan ishlatilgan unvon edi. Oltmish yil o'tgach, Chengzong davrining 24-yilida (1493) Yi sudi Uch qo'mondon yovvoyi odamning maktubini qabul qildi .Ushbu maktubdagi so'zlar nafis va ravon emas edi, lekin unda "Jin imperatori" bir necha bor tilga olingan. Ko'rinishidan, bu davrda uchta qo'mondon hali ham "Jin" nomini ishlatgan. Jurchen Jin tarixi Jushenning o'z bilim tizimida davom etmagan bo'lsa ham, qabila zodagonlarining ba'zi a'zolari tashqi dunyo bilan aloqa qilish natijasida olingan bu mavzu bo'yicha cheklangan bilimlarini ko'rsatishni yaxshi ko'rishlari mumkin. Ularning "Buyuk Jin" haqidagi tushunchalari ko'p eshitilgan bo'lishi mumkin, ammo bu ularni o'zlari uchun siyosiy manba sifatida ishlatishlariga to'sqinlik qilmas edi. Kawachi Yoshihironing ta'kidlashicha, Nurhacining "Jin" ni davlat unvoni sifatida qo'llashi Limanzhu davridagi Jin davlat nomining to'g'ridan-to'g'ri davomi bo'lganligi haqida hech qanday dalil yo'q, ammo o'sha paytda Jurchen tilida so'zlashuvchi odamlar, ehtimol, hali ham o'zlarining xotiralarini saqlab qolishgan. "Jin shohligi" ning avlodlari. Uning bahosi juda to'g'ri bo'lishi mumkin. Shunga qaramay, "Jin shohligi" ni haligacha eslab yurganlarning aksariyati 12 va 13 asrlardagi Jin sulolasi haqida hech qanday tasavvurga ega emas edilar. Jin sulolasi eng yaxshi holatda, hatto Jurchen jamiyatining eng yuqori darajasida ham yuzaki ramz edi. Aftidan, Nurhaci bu ramzning qo'llab-quvvatlashiga asosan uchta xorijiy davlat, xususan, Ming va Koreya bilan o'zaro munosabatlarida o'zining siyosiy qonuniyligini oshirishni xohlagani uchun tayangan. Manchudagi eski arxivlar, Tianming hukmronligi davrining toʻrtinchi yilida (1619), shunday deydi: “Ilgari, bizning Jin sulolasining Dading Xon hukmronligi davrida Qing tarixiga oid maqolalar: Matsumura Jinning 70-tug'ilgan kuni sharafiga festival (Tokio: Kyuko Shoin, 1994), Kavachi Yoshihiro, "Limanzhu va Buyuk Jin." Qabila konfederatsiyasidan etnik hamjamiyatgacha 567 Koreya vaziri Zhao Weichong qirqdan ortiq shahar aholisini o'z davlatlarini tashlab, bizga kelishga majbur qildi. Bu Min davlat unvonining o'rnatilishiga atigi ikki-uch yil bo'ldi. Min Xondan oldin “bizning” (meni) egalik olmoshining ishlatilishi Manchudagi Old Archives bo‘lgan ko‘rinadi. Masalan, Manchudagi eski arxivlar shunday deydi: "Buyuk Liao imperatori bir vaqtlar sodiq va qonunga bo'ysunuvchi xalqni o'ldirmoqchi bo'lgan, bizning Jin Xon o'z sulolasini zabt etish uchun qo'shinni boshqargan. Manchudagi eski arxivlar ham shunday deyilgan: “Ilgari sizning Zhao Huizonh va Zhao Qinzong imperatorlaringizni Jin Xonimiz asirga olgan. Manchudagi eski arxivlar ham shunday yozadi: "Ming imperatori hech qanday sababsiz boshqa odamlarga ularning chegaralaridan tashqarida yordam berdi va Jin Xonning qarindoshlarini - bizning otalarimiz va ajdodlarini o'ldirdi. Bu soʻz Xitoy manbasida Ming qarshi urush eʼlon qilgan rasmiy eʼlonda ham tasdiqlanishi mumkin, unda Nurhaci “Biz Buyuk Jinning avlodlarimiz” deb daʼvo qilgan. Tianming hukmronligi davrining oltinchi yilining beshinchi oyida Nurhaci “Anshanbao ga borib, Tianhui sulolasidagi xon davrining uchinchi yilida qoʻngʻiroq qilish uchun kelayotgan Gay prefekturasidan bir odamni uchratdi. Qo‘ng‘iroq ustidagi yozuv: “Tuanhuu xon davrining uchinchi yilida yaratilgan”. Uning ismi Wuqimai va unvoni Tianhui Xon edi. Qo'ng'iroqni taklif qilgan kishi yuqori martaba bilan taqdirlandi, chunki u bobomiz sulolasidan bo'lgan qadimiy qo'ng'iroqni taklif qilgan. Davlat unvoni, shuningdek, Jin sulolasi nasl-nasabini davom ettirish rejasining eng asosiy sub'ektiv motivini ko'rsatadi: XVII asr boshlarida Shimoliy-Sharqiy Osiyo xalqaro munosabatlari amaliyotida o'zining siyosiy mavqei va tarixiy xarakterini oshirish. Bu nuqta shunchalik ravshanki, Har doim olimlar Jin davlat unvoni “Ming va Koreya bilan munosabatlarni o'rnatish maqsadida o'rnatilgan”, deb hisoblashadi. Manchu arxividagi eski arxivlar, Tianming hukmronligi davrining toʻrtinchi yilining uchinchi oyi, Tianming hukmronligining oltinchi yilining uchinchi oyi, Tianming hukmronligi davrining oltinchi yilining uchinchi-toʻrtinchi oylari: “Eʼlon, keyinroq Jin Ming imperatori Wanliga” , Qing Shanxay dovoniga kirishidan oldin tanlangan tarixiy materiallarda (Beijing: Xitoy Xalq universiteti nashriyoti, 1984), bet. 295; cf. Izoh 39, Manchudagi eski arxivlar, Tianming hukmronligining oltinchi yilining beshinchi oyi (Beijing: Zhonghua Book Company, 1990), 206-7-betlar, Yao Dali Sarlavha ichkarida ishlatiladi, ularning ba'zilari buni "Jushen" deb hisoblashadi va bu "Manchu"ning o'zi ekanligini ta'kidlaydilar. Darhaqiqat, "Manchu davlati" Tianming hukmronligi davrida mavjud bo'lsa-da, ejimini belgilash uchun qabila nomini ishlatish odatiy hol edi. U yangi shtat unvonini e'lon qilgani tufayli u bir kechada yo'q bo'lib ketmas edi. Biroq, u haqiqatan ham "Aisin" huquqiy davlat unvoni ta'siri ostida kundalik hayotdan tashqarida qila boshlagan bo'lishi mumkin, aks holda Hong Taiji XX asrning to'qqizinchi yilida "Manchu" nomini qayta tiklashga hojat qolmaydi. Tiancong hukmronlik davri. Mitamura Taisuke shunday deydi: “Wanli oxirida Yehe taslim boʻlganidan va Jurchen xalqining birlashishi tugallangandan soʻng, shtatni begonalar Later Jin, oʻz xalqi Jushen deb atagan va Manchu [nomi] soʻna boshlagan. ....Shuning uchun, Garchi Manchudagi Eski arxivlar o‘z xalqlarining faoliyatini tasvirlash uchun “Manchu” so‘zidan foydalansalar ham, Tianming hukmronligi davrining boshidanoq uning qo‘llanilishi asta-sekin yo‘qoldi. Tianming hukmronligining soʻnggi davridagi Manchudagi Eski arxivlardagi Manchu nomi ularning davlatlarining oʻtmish tarixining tavsifi sifatida ishlatilgan boʻlishi kerak.Bu tushuntirishning tafsilotlari zamonaviy bilimlardan uzoqda, ammo janob Mitamuraning tarixiy maʼnosi mustahkamlovchi taʼsirga ega. Jushenning shaxsiyati bo'yicha Jin unvonining o'rnatilishi o'sha paytdagi vaziyatga juda yaqin. Garchi yonma-yon mavjud bo'lgan ikkita davlat unvoniga qarash tarixiy dalillarga ega bo'lmasa ham, janob Mitamuraning Jin shtat unvonining shtat ichidagi ta'siri shtat tashqarisidagi ta'sirga qaraganda ancha kichik ekanligini ta'kidlashi mutlaqo to'g'ri. Bu yerda asosiy nuqta shundaki, Jin unvoniga berilgan tarixiy qiymat Jushen jamiyati uchun juda begona tushuncha edi. Nurhacining o‘zi va hattoki boshqa bir qancha yuqori darajali odamlar xitoylik zamondoshlari yordamida Liao va Jin bo‘yicha xitoylik tarixiy asarlar bilan aloqada bo‘lishlari mumkin edi va ular Manchu manbalarida doimo Jinning o‘ziga “ Manchu gurun” jin davlati va moʻgʻul qabilalari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni hikoya qilishda moʻgʻullar tomonidan qoʻllanilgan Jinning nomi ham shu edi. Shunga qaramay, bu boshqa tillardagi zamonaviy manbalar tomonidan tasdiqlanmagan. Ushbu muammoni hal qilish uchun bizga qo'shimcha materiallar va tadqiqotlar kerak va hozircha uni faqat ochiq qoldirishimiz mumkin. Mitamura Taisuke 5-ilova, “Manchu davlatining tashkil topish jarayonini oʻrganish”, Mitamura Taisuke Qinggacha boʻlgan tarixni oʻrganishda (Kyoto: Doshosha 1965). Iqtibos sahifada. 473. Qabila konfederatsiyasidan etnik hamjamiyatgacha bu yangi bilimlarni uzatish. Biroq, bu bilimlarning Jushen jamiyatiga kirib borishi uchun vaqt kerak bo'ldi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, Jin davlat unvonining o'rnatilishi Nurhaci tomonidan boshqariladigan Jushenlar, mo'g'ullar va Nikanlar o'rtasida ma'lum bir umumiy siyosiy likni rivojlantirish ramzi bo'ldi. Boshqa tomondan, o'n yoki yigirma yillik qisqa vaqt ichida ramzni Jushenning o'zlarining tarixiy kelib chiqishi haqidagi ongi sifatida qabul qilish qiyin edi. Bunday vaziyatda Jurchen tilida so'zlashuvchi odamlar o'zlarining jamoaviy o'ziga xosligining umumiy belgisi sifatida o'zlariga juda tanish bo'lgan Jushen atamasini tanlashga ko'proq moyil bo'lishdi. Oldingi holat bilan solishtirganda, Jushen identifikatori Tianming va Tiancong hukmronligi davridagi o'n yil ichida ma'lum o'zgarishlarga duch keldi. Sobiq qabilalar o'rtasidagi tafovutlarni bartaraf etish uchun sakkiz bayroqning harbiy-siyosiy tashkilotidan foydalanish, shubhasiz, Jushenning ularning umumiy o'ziga xosligi haqidagi ongini rivojlantirishga yordam berdi. Biroq, bu jarayon Jushen kimligining mazmunini katta darajada o'zgartirishga olib kelmadi. Agar Nurhacining Jin sulolasi nasl-nasabini davom ettirish bo'yicha siyosiy va madaniy strategiyasi o'rtada tark etilmagan bo'lsa, unda Jin Jurchen tarixi vaqt o'tishi bilan muammosiz davom etgan va nihoyat Jushen tomonidan o'zlarining ajralmas qismi sifatida qabul qilingan va qadrlangan bo'lishi mumkin. 17 va 18 asrlarda biz Manchu etnikining tug'ilishini ko'rmagan bo'lishimiz mumkin, lekin qadimgi Jurchen etnikining haqiqiy qayta paydo bo'lishi. Biroq, Tiancong hukmronligi davridagi Hong Taijining siyosiy tuzilmalari bu imkoniyatni to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirishga to'sqinlik qildi. 3. Manjurlarning kelib chiqishi haqidagi afsonaning evolyutsiyasi Bugungi kunda mavjud bo'lgan yozuvlarga asoslanib, Hong Taiji, Tiancong hukmronligi davrining beshinchi yilidan (1631) boshlab, Jin sulolasi bilan bevosita aloqani ochiqchasiga rad etdi. U Ming generali Zu Dashouga maktub yozdi: “Buyuk Min imperatori Song imperatorlarining avlodi emas, xuddi men sobiq Jin xonlarining avlodi emasman. "Sobiq Jin" bilan aloqa uzilganligi sababli, yangi kun tartibi bo'lishi kerak edi Masalan, Tianming hukmronligining uchinchi yili toʻrtinchi oyining 14-kuni, “oʻsha kechada Nurhaci oʻzining kuyovlari Sigedeer va Sahaliyanga Jin sulolasi tarixini aytib berdi”. Manchuning haqiqiy yozuvlariga qarang, 4-bob. Manchudagi eski arxivlar, Tiancong hukmronligi davrining beshinchi yilining 8-12 oyi, p. 1140. Yao Dali
Ota-bobolarimiz avloddan-avlodga yashab kelgan Bukuri (bukuri alin) togʻi ostidagi Bulhori koʻli (bulhori omo). Biz mahalliy yozuvlarni saqlamaymiz, shuning uchun qadimgi davrlar haqidagi hikoyalar bo'lgan tariximiz davomida og'zaki ravishda o'tib ketgan. Bir paytlar Bulholi ko'lida Enggulen,Jenggulen va Kekulen ismli uchta jannat qizi bo'lgan. Ular hammom olayotgan edilar og'zida qizil meva bo'lgan magpie, mevani Fekulen ga berdi, uchtasining eng kichigi. U og'ziga qo'ydi va yutdi va keyin bolali bo'lib, Bokori Yongshon tug'ildi. U manjur qabilasidan edi. Ko'l yuzta li atrofida, Helongkiyangdan 120 dan 130 li uzoqlikda. Bizning ikkinchi ajdodimiz tug'ilganidan keyin , ular Bulhori ko'lidan yo'lga chiqdilar va Sahaliyon daryosi bo‘yidagi Narhun degan joyga joylashdi (sahaliyan ula). Bu Muksike haqiqiy tarixiy shaxs bo'lishi mumkin va bu hikoyaning Manchu versiyasidagi Eski arxivlar hech bo'lmaganda qisman uning hikoyasiga asoslangan bo'lishi mumkin. Biroq, biz bilamizki, hikoyada ba'zi bir tashqi siniklashtirilgan elementlar bor edi. "Helongkiyang" nomi, Heilongjiangning xitoycha talaffuzining Manchu transliteratsiyasi ekanligi aniq. Meng Sen uzoq vaqtdan beri “Bokori Yongshon” nomidagi ikkinchi so‘z “Yingxiong” ya’ni “qahramon” so‘ziga tarjima qilinganligini, shuning uchun “Yongshon” asli xitoy tilining transkripsiyasi ekanligini ta’kidlagan. Bu iboraning og'izdan chiqqani shubhali Manchu arxivlari: Tiancong hukmronligi davrining toʻqqizinchi yili , beshinchi oyning oltinchi kuni, p. 55. Qavslar ichidagi Manchu so‘zlarning rim tilidagi transliteratsiyalari Manchuning asl arxividan ko‘chirilgan: The Ninth Year of Tiancong Reign Period jilf 1, trans, Kanda Nobuo Matsumura Jun va Wakata Hidehiro (Tokio: Toyo Bunko 1972), 124-5-betlar. Meng Sen “Bokori Yongshon haqida matn tadqiqoti, birinchi ajdod Qabila konfederatsiyasidan etnik hamjamiyatgacha 571 Hurhaning “Yovvoyi” ajdodi nomining birinchi qismi bo‘lgan “bokori” bu hikoyachining asl so‘zlari emasga o‘xshaydi. Asl Manchu Arxivlarida bu soʻzni yozishda foydalanilgan belgilar matnda bir necha satr uzoqda joylashgan “Bukuri” togʻi nomidagi belgilardan farq qiladi. Biz bilamizki, bu ikkisining talaffuzi oʻxshash boʻlsa-da, Asl Manchu Arxivida muallifi ular oʻrtasida etimologik munosabat borligiga ishonmagan. Mitamura Taisuke buni Jin sulolasi tarixida topilgan "Baohuoli" ni yozishning boshqacha usuli deb o'yladi. Bu odam Koreyadan g'arbga ko'chib o'tayotganda katta akasini kuzatib borgan Jin primogenitor Puhanning ukasi edi. Biz uning xulosasini qabul qilishimiz mumkin. Manchu ajdodining kelib chiqishi haqidagi hikoya Hurha og'zidan chiqqani biroz g'alati. Matsumura Jun diqqat bilan ta'kidlaydiki, Tiancong hukmronligi davrining sakkizinchi yilining 12-oyiga (Muksike o'z hikoyasini aytib berishidan yarim yildan kamroq vaqt oldin) Taizongning haqiqiy yozuvlari da Hong Taiji hujumidan oldin sodir bo'lgan parchani o'z ichiga oladi Hurha: "Biz ilgari boshqa joylardan qo'lga kiritgan Warkalar bilan solishtirganda, bu joyning odamlari (sharqiy dengiz bo'yidagi Hurha) biz bilan bir xil tilda gaplashadi. Biz ularni o'zimiz bilan olib kelganimizdan keyin foydalanishimiz mumkin. Siz hujum qilganingizda Ularga: “Ikkovimiz ham bir millatmiz. Imperatorimiz sizni uzoq vaqtdan beri o‘z xalqi sifatida qabul qilmoqchi bo‘lgan, ammo vaqti bo‘lmagan. Xalqingizda [tarixingiz haqida] hech qanday yozuv yo‘q, siz Ularga shunday yo'l-yo'riq berishingiz kerak. Muksikening "Bizda mahalliy yozuvlar yo'q" va "U Manchu qabilasidan edi" va Taizongni solishtirganda Qing , Tarix va filologiya instituti axborotnomasi, Akademiya Sinica, jild. 3, pt. 3 (1932). “Mitamura Taisuke 1-bob, “Qing sulolasining asosi afsonasi va imperator nasl-nasabi” , Mitamura Taisuke, Qinggacha boʻlgan tarixni oʻrganish. Hong Taiji ochiqchasiga oʻzini sobiq Jin xonlarining avlodi deb tan olmadi, ammo u oʻzining kelib chiqishini yashirincha Jin qirollik uyining garov boʻlimlaridan qidirdi. Bu Jianzhou "Jurchens" ning kelib chiqishi haqidagi xotiralari yo'qligini ko'rsatishi mumkin. Taizongning eng muhim yozuvlari , Tiancong hukmronligi davrining sakkizinchi yilining 12-oyining kuni (1634). Qarang: Matsumura Jun "Qing sulolasi asoslari afsonasi to'g'risida", A da Doktor Yamamoto sharafiga festival (Tokio: Yamakawa Shuppansha, 1972). 572 Yao Dali 1 Denis Sinor, Inner Asia: History Civilization Languages; A Syllabus, Uralic and Altaic Series,vol.96 (Bloomington ,Indiana ,1969), p.51 2 Liu Mau-tsai , Die Chinesischen Nachrichtem zur Geschichte der Ost-Turken ( Tu-kue) (Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1958). 3 Wu yugui,ed.., Chinese-language Historical Materials on the Second Turkish Qaghanate Chronologically Compiled and Researched (Shanghai: Zhonghua Book Company ,2009).[On Professor Luo Xin’s point ,note that the list of “ Chinese- Language Primary Sources Cited “in this book alone runs to more than ten pages .Translator’s note 4 Edvin G . Pulleyblank, The Background of the Rebellion of An Lu-Shan ( London: Oxford University Press,1955 5 See Tang Zhangru,Annotations to the Monograph on the Army in the Tang Histories (Beijing: Science Press ,1957),pp.75-6,80. 6 Kikuchi Hideo, “Setsudoshisei kakuritsuizenniokeru’gun’seido no tenkai” prior to the Establishment of the Military Commossioner), in To’yo Gakuho (Journal of Oriental Studies), vol.44,no.2(1961). 7 Cen Zhongmian , Supplementary Documents on the Western Turks and Related Textual Criticism (Beijing:Zhonghua Book Company,1958),p.58 8 Huang Huixian ,the change in the Political Situation in the Western Region during the Chuigong Reign Period according to the Military Name List of Gaochang Country , Xizhou”, in Prilimitary Exploration of the Dunhuang and Turfan Documents (Wuhan University Press,1983)pp.418-23 9 Nie Hongyin, “The Substansive Suffixes of –n and –in the Khitan Language “; Aisin Gioro Ulhicun,”An Examination of the Genealogies of the Tomb Owners Recorded in the ‘Epitaph of Yelu Dilie ‘ and the ‘Epitaph of the Deceased Ms.Yelu: With a Note about the Khitan Forenames and Courtesy Names.” 10 History of the Liao: Geneoligical Tables, chapter 63. 11 Yang Ximei, “A Study of Name Linkage System and Surname System,”pp.698-725. 12 “Biography of Yelu Shuzhen,”History of the Liao, chapter 89. 13 Yang Ximei ,” A Study of Name Linkage System and the Surname and Clan Name System ,”pp.723-5;: The Evolution from the Congming System to the Parent –Child Name Linkage System ,”p.776 14 James George Frazer, Golden Bough, the abridged edition(London :Macmillan ,19220,p.248 15 Inner Mongolia Institute of Cultural and Historical Relics and Archaeology,’’A Report on the Excavition of the Tomp of Yelu Yuzhi of the Liao Dynasty’’,Cultural Relics ,1996,no.1. 16 “The List of the Imperial Princes,”History of the Liao, chapter 64 17 Tang Cailan,et al.,”An Examination of the ‘Epitaph of Han Dilie’ appendix, Minority Languages of China ,2002,no.6,p.34. 18 Liu Fengzhu,Tang Cailan,and Gaowa,”An Examination of the epitaph of Xiao Wuluben and Two Others in the Liao Dynasty,”appendix I. 19 Gai Zhiyong ,Study of the Stone Inscriptions of the Liao Dynasty in Inner Mangolia,p.357. 20 The second name with this word as the etymon is (Hudujin). 21 The second name with this word as the etymon is(Yixinyin) 22 Epitaph of Yelu Renxian”,in Xiang Nan, ed., The Stone Inscriptions of the Liao Dynasty,p.354. 23 “Epitaph of Xiao Dewen”,in Xiang Nan,ed.,The Stone Inscriptions of the Liao Dynasty,p.372 24 Epitaph of Xiao Xiaozhong”,in Xiang Nan,ed., The Stone Instcriptions of the Liao Dynasty,p.416 25 “Epitaph of Yelu Yuanning” , in Gai Zhiyong , A Study of the Stone Inscriptions of the Liao Dynasty in Inner Mongolia,p.21. Download 97.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|