O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

I BOB. ENG QADIMGI HINDISTON DAVLATI
Qadimgi Hindistonning tabiati va aholisi
Qadimgi Hindistonning tabiati va aholisi.Hindiston Osiyoning janubida joylashgan mamlakat. Uning shimol tomoni Himolay tog`lari, qolgan uch tomoni esa Hind okeani, Eriteriya dengizi va Bengal ko`rfazi suvlari bilan o`ralgan.Mamlakatning markaziy qismini Dekan tog`lari egallab yotadi. Hindistondan Hind, Gang, Jamna, Braxmaputra va boshqa daryolar oqib o`tadi. Mamlakat iqlimi shimolda mo`tadil, hatto tez-tez qorlar yog`ib turadi. Uning janubiga tushilgan sari iqlim issiqlashib, chekka janubda hatto qish bo`lmaydi. Yog`ingarchilik mavsumlarida Gang, Hind va Braxmaputra sohillarida jala quyib tez-tez toshqinlar bo`lib turadi. Hindistonning o`simlik va hayvonot dunyosi boy. Hindiston odamzodning ilk vatanlaridan biri hisoblanadi. U yerda 600–500 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Qadim zamonda bu mamlakatda dravid, bengal, bihar, gujarat, assam va boshqa qabilalar yashaganlar. Keyinchalik bu yerga oriylar, shaklar, xioniy, eftoliy kabi O`rta Osiyo va Eron qabilalari kelib joylashganlar.Eng Qadimgi Hindiston jamiyati va madaniyati. Hindiston yarim orolining shimoli-g`arbidan Hind daryosi oqib o`tadi. Bu daryo sanskrit tilida Sindxu, pushtu tilida esa Abbasin – «daryolar otasi», – deyiladi. Bu daryoning besh irmog`i oqib o`tadigan joy Panjob – Beshsuv deyiladi.
Hind daryosi, ayniqsa uning yuqori qismi Panjobda ibtidoiy davrdan boshlab oadamlar yashab kelishgan.1920–1922-yillarda arxeologlar Panjob va Maxenjo-Doro yodgorligini topganlar. Tekshirishlardan bu yodgorlik Hind shaharlarining xarobasi bo`lib chiqdi. Moxenjo-Doro Hind daryosining o`rta qismida joylashgan bo`lib, har biri ikki yarim kv. km joyni egallab yotar edi. Xarappa va Moxenjo-Doro miloddan avvalgi III mingyillik va II mingyillikning o`rtalarida mavjud bo`lgan davlatlarning markaziy shaharlari bo`lgan ekan. Bu shaharlarda aholi zich yashagan. Har ikki shahar xarobasini qazigan arxeologlar pishiq va xom g`ishtdan qurilgan 1,2,3 qavatli uy-joy, ibodatxona, hukmdorlar saroyi, omborxona hamda podsho qarorgohlarining qoldiqlarini topganlar. Bu joylardan g`isht yotqizilgan ko`chalar, pishiq g`ishtdan qurilgan quduq va hovuzlar ham topilgan. Shahar sopol quvurlar orqali keladigan suv bilan ta`minlangan. Shaharda iflos suvlarni tashqariga chiqarib yuboradigan yer osti qurilma inshootlari bo`lgan. Har ikki shaharda zargarlik, me`morchilik, to`qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik va hunarmandchilikning boshqa sohalari rivojlangan ekan. Xarappa va moxenjo-doroliklar sol, qayiq va kemalar yasab, daryo va dengizlarda bemalol suzganlar. Har ikki shahar ham qal`alar, qalin, baland minorali mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan. Xarappa va Moxenjo-Dorodan iyeroglif yozuvlari va tosh tarozlari ham topilgan. Miloddan avvalgi XVI–XIII asrlar orasida Xarappa va Moxenjo-Doro shaharlari xarobazorga aylanib inqirozga yuz tutgan. Xarappa va Moxenjo-Doro shaharlari shimoli-g`arbiy Hindistondagi qadimgi davlatlarning poytaxti bo`lgan bo`lsa kerak.Eng Qadimgi Hindistonning ijtimoiy tuzumi va xo`jaligi. Eng Qadimgi Hindiston tabaqaviy jamiyatga asoslangan quldorlik davlati edi. Eng Qadimgi Hindistondagi davlatlar podsholar tomonidan boshqarilgan. Podsholar oqsoqollar kengashi va qo`shinga tayanib ish olib borgan. Qadimgi aholi boy-badavlat, hunarmand, mayda savdogar, o`rtahol dehqdn va ziyolilardan iborat o`rta tabaqaga hamda kambag`allar, qashshqqlar va qullarga bo`lingan.Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining asosini dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar vohadagi unumdor yerlarni o`zlashtiiv ganlar. O`zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan. Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Dehqqnlar datalarga bug`doy, arpa, no`xat, sholi, shakarqamish va g`o`za ekkanlar. Hindiston g`o`za – paxtaning ilk vatanidir. Ular banan, anjir, anor, qovun, o`rik, olma ekib polizchilik va bog`dorchilik bilan ham shug`uilanganlar. Dalalarda har turli sabzavotlar ham yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan qilingan qurollardan foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero`t yaylovlar ko`p bo`lgan. Shu bois aholi qoramol, qo`tos, zubr, qo`y, echki, cho`chqa va eshak boqib, chorvachilik bilan shu-g`ullangan. Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo`lga o`rgatib, ulardan xo`jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva mahsulotlari aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta`minlagan.Eng Qadimgi Hindistonda hunarmandchilik ham rivoj topgan edi. Hind ustalari tosh, mis, jez, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan mehnat va jangovar qurollar, muhrlar, uy-ro`zg`or, zargarlik buyumlari va turli jihozlar tayyorlaganlar. U yerda to`qimachilik, kulolchilik, qayiqsozlik, hatto kemasozlik ham ancha rivoj topgan edi.Arxeologlar Hind vohasi va Panjobning ko`p joylaridan savdo omborxonalari va do`konlarining qoldiqlarini topganlar. U yerlardan qadoq toshlar ham topilgan. Bu, Hindistonda ichki va tashqi savdoning rivojlanganligidan dalolat beradi. Savdogarlar Eron, Turon, Xitoy, Mesopotamiya, Arabiston va boshqa mamlakatlar bilan suv va quruqlik yo`llari orqali savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Bir, ikki, uch, besh, to`qqiz va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon qo`yiladigan nol (0)ni, shuningdek birdan to`qqizgacha bo`lgan sonlar va ularning belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug` al-Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o`tgan. Bu ikki xalq ma-daniyati mevasining yorqin namunasidir.Eng Qadimgi Hindistonda me`morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va tasviriy san`atning boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishganlar. Eng qadimgi Hindistonda alifbo, hisobning o`nlik tizimi mavjud bo`lgan. Demak u yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy bilimlar rivoj topgan.Eng qadimgi hindlar o`zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan jahon madaniyati xazinasiga o`zlarining barakali hissalarini qo`shganlar.Miloddan avvalgi XV–IV asrlarda Hindiston Oriylar va ularning Hindistonga kirib kelishi. Oriylar Eron va Turon hududida yashagan qadimgi qabilalar edi. Mahalliy aholi oriylardan temirchilik va temir qurollardan foydalanishni o`rganganlar. Temirdan bolta, belkurak, omoch tishlari, qurol-yarog`, aslaha va har turli buyumlar yasaganlar. Temir tishli omoch va boshqa temir qurollardan foydalanish dehqonchilik va hunarmandchilikning yanada rivojlanishiga, xo`jalikdagi boshqa tarmoqlarning ravnaq topishiga juda katta turtki bergan. Hindistonda tabaqalanishning kuchayishi. Dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va chorvachilikning rivojlanishi natijasida tabaqalanish yanada kuchaygan. Aholi orasidagi mehnatkashlarning mehnati evaziga boyib ketgan jamoa oqsoqollari – rojalar, ruhoniylar va sarkardalar ajralib chiqqanlar. Dehqonlar, hunarmandlar, oddiy chorvador va savdogarlar aholining o`rta tabaqasini tashkil etganlar. Aholi orasida kambag`allar ham ko`p bo`lgan. Urushda asir tushgan begonalar va boylardan qarzdor bo`lib qolgan hindlar qullarga aylantirilgan. Ular qullarni «begona», «dushman», deb atashar edi. Rojalar, lashkarboshilar va ruhoniylar oddiy kishilar va qullarni uylari, dalalari, ustaxonalarida ishlatib, chorvalarini boqtirganlar. Oddiy kishilar va qullar mehnati evaziga boyib olgan oqsoqollar, lashkarboshilar va ruhoniylar asta-sekin quldorlarga aylana borganlar. Qullar va oddiy kishilami itoatda saqlash uchun roja, lashkarboshi va ruhoniylar ixtiyorida qurollangan jangchilar, nazoratchilar, soliq yig`uvchilar, soqchilar va xizmatchilari bo`lgan. Aslzodalar tomonidan gunohkor deb hisoblangan oddiy kishilar va qullar shafqatsiz sudya – qozilar tomonidan qattiq jazolangan.
Rojalar, lashkarboshilar, ruhoniylarga xizmat qiluvchi soqchi, nazoratchi, qurolli jangchi, soliq yig`uvchi, qamoqxona, sudya – qozilar jamiyatni boshqaruvchi tashkilot – davlat tizimi edi.
Rojalar saylab qo`yilgan qabila oqsoqollari, rahbarlaridan asta-sekinlik bilan hokimlar va podsholarga aylana borganlar. Endilikda ular faqat o`z mol-mulklarinigina emas, balki hokimiyatni, podsholikni ham bolalari va aka-ukalariga meros qilib qoldiradigan bo`lganlar.Shunday qilib, miloddan avvalgi I mingyillik boshlarida Hindistonda podsho boshqaradigan davlatlar qaytadan tashkil topgan.Shimoliy Hindistondagi dastlabki davlatlar. Miloddan avvalgi IX–VI asrlarda Gang vohasi va Shimoliy Hindistonda xo`jalik asta-sekinlik bilan rivojlana borgan. Xo`jalikni boshqarish, aholi orasida tartib-qoidalarni saqlash va u yoki bu viloyatni tashqi dushmanlar hujumlaridan saqlash uchun davlat zarur edi. Bugina emas boy-badavlat kishilar uchun ham podsholik, ham davlat zarur edi. Ular: «Agar podsho, davlat himoya qilmasa, badavlat kishilar o`lim va quvg`inlikka mahkum bo`ladilar», – der edilar.Miloddan avvalgi VI asrga kelib Gang – Jamna vohasi va Shimoliy Hindistonda 20 dan ortiq katta-kichik davlatlar bo`lib, ularning yiriklari Kambodja, Koshala, Kashi, Magadxa, Anga, Shakya Gandxar, Malla va boshqalar edi.Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Shimoliy Hindistonda hukmronlikni qo`lga olish uchun yuqoridagi davlatlar o`rtasida shiddatli janglar bo`lib o`tgan. Podsho Bimbasara (543–491) davrida Ma-gadxa kuchayib, uning qo`shinlari Gang vohasidan Bengal qo`1-tig`igacha bo`lgan yerlarni bosib olganlar. Bimbasara vorislaridan Ajatashtru davrida butun Gang vohasi va Markaziy Hindistonda yirik davlat tashkil topadi.Miloddan avvalgi 345-yili aholining quyi tabaqasiga mansub bo`lgan Ugrasen Nand Magadxa podshosini yengib taxtni egallaydi.
Por bilan bo`lgan urushlarda Iskandar ko`p askarlaridan ayrildi. Iskandarning sevimli jangovar oti Butsefal janglarning birida tig` tegib halok bo`lgan. Iskandar halok bo`lgan oti sharafiga Hind daryosi bo`yida Butsefaliya shahrini qurdirgan. Iskandar Porning jangdagi qahramonligi va irodasiga tan berib, uni o`z saltanati podshosi qilib qoldiradi. Iskandarning Gang vohasiga bostirib kirish niyati ham bor edi. Xuddi shu davrda Iskandar qo`shinlari o`rtasida kasallik tarqalib, uning sarkardalari Gang tomon yurishdan bosh tortadilar.Ikkinchidan Gang daryosining chap sohilida qudratli Nand davlatining 200 ming piyoda, 80 ming otliq, 8 ming jang aravali va 6 ming jangovar fil mingan suvoriydan iborat katta qo`shini turardh Iskandar Nandlarning qudratli qo`shinini yengishga ko`zi yetmay Gang tomon yurishni qoldirishga majbur boiadi. Iskandar Hind va Panjobda ozroq qo`shin qoldirib, miloddan avvalgi 325-yili Hindistonni tark etib, Bobilga qaytadi. U Bobilni o`z saltanatining markaziga aylantiradi. Ammo u 12 yil kurashib, jang qilib qo`lga kiritgan ulkan saltanatini 2–2,5 yilgina boshqaradi-yu, miloddan avvalgi 323-yilda og`ir betoblik va zaharlanishdan vafot etadi. U endigina 34 yoshga qadam qo`ygan edi. Bu harakatga mashhur hind sarkardasi Chandragupta boshchilik qiladi. Miloddan avvalgi 317-yili yunon-makedon qo`shinlari Hind vohasidan butunlay quvib chiqariladi.Rivoyatlarga qaraganda Chandragupta aslzodalardan bolmay, eng past shudra yoki kshatriyalardan kelib chiqqan ekan. U yoshligida Nand sulolasi podsholariga xizmat qilgan ekan. ¹ Ashoka vafotidan so`ng mamlakatda toj-taxt uchun sulolaviy janglar ayj oladi. Shimoli-g`arbdan Panjobga Yunon-Baqtriya qo`shinlari bostirib kiradilar. Miloddan avvalgi 180-yilda Maurya sulolasining so`nggi podshosi taxtdan ag`darib tashlanadi va o`ldiriladi. Shu yili taxtni shunglar sulolasiga mansub kishilar egallaydilar. Bu davrda Maurya davlatining chegaralari Gang vohasi bilan kifoyalangan edi. Shunglar davlati uzoq yillar davomida Yunon-Baqtriya va mayda Hind davlatchalari bilan urushlar olib borganlar. Shu davrda Panjobda Yunon-Hind podsholigi tashkil topgan.Shu davrlarda Panjobga yunon, sak va parfiya qo`shinlari tez-tez hujumlar qilib turishgan. Shunglar sulolasi mamlakatni miloddan avvalgi 180-yil bilan 68-yillar orasida boshqarganlar. Miloddan avvalgi 68-yili Magadxada navbatdagi davlat to`ntarishi bo`lib, taxtni Kanva sulolasiga mansub kishilar egallaydilar. Ular Magadxa qo`l ostidagi mamlakatni 45 yil boshqaradilar. O`zaro urush-janjallar tufayli bu davlat ham yemiriladi. Hindiston yana mayda davlatlarga bo`linib ketadi.Hindistonning Kushonlar davlatiga qo`shib olinishi. Hindistonda o`zaro urushlar avjiga chiqib, mayda davlatlarga bo`linib ketayotgan bir davrda, shimoli-g`arbdan kushon podsholarining istilolari boshlanadi.Miloddan avvalgi II asr o`rtalarilda Baqtriyaga o`tib joylashgan Yuechjilar shu yerda Kushon davlatiga asos soladilar. Kushonlar davlatining asoschilaridan biri Kudzula Kadfiz I Kashmir va Janubiy Baqtriyani bosib oladi. Uning o`g`li Vima Kadfiz II esa Hindistondagi o`zaro urush-janjallardan foydalanib Panjob viloyati, Quyi Hind bo`ylari, Bengaliya va Hindiston yarim orolining markaziy qismlarini ham bosib oladi. Kadfiz II vafotidan keyin Kushonlar taxtiga uning o`g`li Kanishka I o`tiradi. Kanishka I (milodiy 78–100–123-yil) davrida Hindistonning janubiy viloyatlari ham Kushonlar saltanati tarkibiga qo`shib olinadi. Kanishka davrida Kushonlar saltanatining poytaxti Baqtrdan Peshovarga ko`chiriladi. Kanishka I va Xuvishka podsholik qilgan davrlaridan keyin Kushon davlati kuchsizlanadi. Milodiy III asr oxirlarida ichki kurashlar va g`arbdan sosoniy qo`shinlarining bergan qaqshatqich zarbalari ostida Kushon saltanati yemirilib, uning o`rnida katta-kichik davlatlar tashkil topadi. Guptalar davrida Hindiston. Kushonlar saltanati barham topgach, Hindistonda bir qancha davlatlar tashkil topadi. Milodning IV asridan boshlab Gang vohasidagi Magadxa davlati yana kuchayadi. Bu davlatning asoschisi Gupta bo`lib, sulola ham shu nom bilan atalgan. Magadxa davlati Guptaning nabirasi Chandragupta I (milodiy 320–335) va uning o`g`li Samudragupta (milodiy 335–380) davrida ancha kuchayib, ular Himolay tog`laridan Madras shahri oralig`idagi yerlarni bosib oldilar. Guptalar sulolasi saltanatining gullab-yashnagan davri Chandragupta II podsholik qilgan 380–415-yillarga to`g`ri keladi. Chandragupta II davrida Hindistonning yerlari Panjob, Hind vohasi hisobiga kengayadi. Bu davrda Hindistonda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, ayniqsa savdo-sotiq nihoyat darajada rivoj topadi.Chandragupta podsholik qilgan yillar Hindiston tarixida «Guptalarning oltin asri» deb madh etilgan.Chandragupta II vafotidan keyin Hindistonga O`rta Osiyo tomondan kidariylar, eftaliylar va boshqa qabilalarning hujumi boshlanib, ular Panjob va Hind vodiysida o`rnashib qoladilar.Kidariylar va eftaliylar bilan olib bonlgan urushlar natyasida juda ko`p kishilar halok bo`ladi, xo`jalikning hamma tarmoqlari izdan chiqadi.Guptalar mamlakatda markazlashgan davlatlar tuzishga ko`p harakat qiladilar. Lekin bu harakatlar yaxshi natija bermaydi. Shu bilan Hindistonning qadimgi tarixi ham o`z nihoyasiga yetadi.Miloddan avvalgi VI va milodiy V asrlarda Hindistonning xo`jaligi. Hindistonda Nand, Maurya, Kushon va Guptalar saltanatining qaror topishi munosabati bilan dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik yanada rivojlanadi.Miloddan avvalgi VI asrdan milodiy V asrgacha bo`lgan davrda ichki va tashqi savdo ham muttasil rivojlanib borgan.Miloddan avvalgi VI asrning oxiri – V asr boshlaridan boshlab kumush tangalar ham zarb etilgan.²Qadimgi Hindiston tarixining hamma davrlarida savdogarlar va hunarmandlar badavlat bo`lishgan.