Oʻzbekiston respublikasi oliy taʻlim, fan va innovatsiyalar vazirligi

2.1.Institutsionalizm metodologiyasi
Institutsionalizmning metodologik asoslari va institutsionaltahlilda boshlang`ich nuqta masalasi.Hozirgi paytda neoinstitutsional yondashuvdan nafaqatiqtisodchilar va sotsiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar hamfoydalanmoqda. Bu ko`proq ham jahon xo`jalik tizimini, ham alohidaolingan milliy iqtisodiyotni tadqiq etishga taaluqli, chunki fundamentaltahlilni, hoh u iqtisodiy nazariya, siyosatshunoslik, sotsiologiya, huquqbo`lsin, bir fan doirasida olib borib bo`lmaydi.
Hozirgi bosqichda iqtisodiy imperializm iqtisodiy fanning deyarlibarcha oqimlariga xos, biroq neoinstituttsionalizmda u yaqqol namoyonbo`ladi, bu boshqa metodologik asoslardan voz kechmagan vaneoklassikaning ―qat`iy negizini‖ o`zgartirmagan holda jamiyat haqidagiboshqa fanlar – psixologiya, sotsiologiya, siyosatshunoslik fanlariningishlanmalaridan foydalanish imkonini beradi, bu tahlil sohasini sezilarldarajada keng-ayttirib, uni boyitadi va aniqlikka yaqinlashtiradi.Neoinstitutsionalizmikkita umumiy asosdan kelib chiqadi,birinchidan, ijtimoiy institutlar ahamiyatga ega, ikkinchidan ularneoklassik nazariya vositalari yordamida tadqiq etiladi. Ushbu ikkitaraflama xususiyat neoinstitutsionalizmni ―eski‖ institutsionalizm vaneoklassik nazariyadan ajratib turadi. Neoinstitutsionalizm neoklassiknazariyasidan insonning ko`paytiruvchi hatti-harakati va metodologikindividualizm tamoyillarini meros qilib olgan holda o`tgan asrning 50-60 yillarga kelib shakllandi.Neoinstitutsionalizmning ayrim variantlarida o`yinlarnazariyasidan foydalaniladi. ayrim neoinstitutsionalistlar o`ztadqiqotlarida evolyutsion nazariya qoidalariga tayanadi. Biroq, ularningo`xshashligiga qaramay neinstitutsional va neoklassik yondashuvlarningmetodologik xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator farqlarni ajratishmumkin.Neinstitutsional nazariya ijtimoiy jarayonining real faoliyatko`rsatuvchi ishtirokchilari sifatida guruhlar yoki tashkilotlarni emas,balki alohida individlarni o`rganadi. SHu tariqa tashkilotlar ichida41individlar o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar turli tashkiliytuzilmalarning mavjud bo`lishini izohlash uchun hal qiluvchi omilhisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o`rganish ob`ekti sanaladi.Ayni paytda neoklassik nazariyada firma ―qora quti‖ sifatida ko`ribchiqildi. Firmaning paydo bo`lishi masalalari ham neoklassiklarnazaridan chetda qoldi, ayni paytda neoinstitutsional yo`nalishvakillarining ko`plab ishlari, shu jumladan R.Kouz ishlarining [5, c.470] maqsadi ―firmaning mavjud bo`lishini izohlash va uning faoliyatiko`lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iboratbo`ldi‖.Ta`kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qatorjarayonlarni tadqiq etish uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi.Masalan davlatni yagona, uyg`unlashgan tarzda faoliyat ko`rsatuvchi, bo`linmas organizm sifatida aniq tasavvur qilishga to`liq tayangantadqiqotni amalga oshirish ancha muammoga aylandi; davlatningmaqsadli funktsiyasini ko`paytirishga, individlar funktsiyalarining qismi(agregati) hisoblanmaydigan o`ziga xos ―ijtimoiy ne`mat funktsiyasi‖gaasoslangan yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyiladi.Ikkinchi tomondan, bunday asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning maliyotnuqtai-nazaridan ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real ma`lumotlarga asoslanadi. Individlar va institutlarningo`zaro bog`liqligini tahlil etishda boshlang`ich nuqtaga nisbatan ikkitatamoyil mavjud. Birinchi tamoyilda institutlar individlarning manfaatlari hamda hatti-harakatlari orqali tushuntiriladi va metodologik individualizm deb nomlanadi. YA`ni, individ institutlarni tahlil qilishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi. Masalan, davlatni tavsiflashda uning fuqarolarining manfaatlari va o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi. Metodolik individualizmi tamoyilining davomi spontan evolyutsiya kontseptsiyasidir. Ushbu kontseptsiyaga ko`ra, institutlar insonlarning harakatlari natijasida paydo bo`ladi degan taxmin ilgari suriladi. YA`ni individlar birlamchi, institutlar esa ikkilamchi o`rin tutuvchi to`g`risidagi taxmin neoklassiklar qarashlarida aks etgan.Aksincha tahlil uchun boshlang`ich nuqta sifatida individlar emas, balki institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyiliga asos bo`ladi. shu tariqa ikkinchi tamoyilida xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha aytganda individlar institutlarning ta`rifidan kelib chiqib tavsiflanadi. Institutlar esa o`zlari makrodarajada munosabatlar tizimini takror ishlab chiqarishda bajariladigan funktsiyalar orqali izohlanadi. Endi fuqarolar o`z hukumatini emas, balki hukumat ma`lum xildagi fuqarolarning shakllanishiga ko`maklashadi. So`ngra spontan evolyutsiya kontseptsiyasiga institutsional determinizm tezisi qarshi turadi va muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi. Institutlar o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlar natijasi‖ bo`lib, ular o`tmish holatlariga moslashgan va shuning uchun ijtimoiy mo`rtlik, psixologik mo`rtlik omili hisoblanadi va barcha keyingi rivojlanish doiralarini‖ belgilab beradi. SHunday qilib, xolizmda individlarring manfaatlari va hatti-harakatlari ularning o`zaro hamkorligini oldindan belgilab beruvchi institutlarning tavsifi orqali tushuntiriladi, ya`ni institutlar birlamchi, individlar esa ikkilamchi o`rin tutadi.XX-asr boshlarida monopoliya monopoliyaga qarshi siyosatning kuchayishi munosabati bilan AQSH iqtisodchilari hayot voqeligidagi o`zgarishlarni aks ettirib, iqtisodiy tafakkurning yangi yo`nalishi sotsial-institutsional asos solgan bir-qancha nazariyalarni ishlab chiqdilar. Institutsionalizm ma`lum ma`noda iqtisodiy nazariyaning neoklassik yo`nalishiga muqobildir. Iinstitutsionalizm nazariyotchilari tahlil predmeti sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning iqtisodiy va noiqtisodiy muammolarni, moddiy omillar bilan bir qatorda tarixiy kontekstda ko`rib chiqiladigan ma`naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa tadqiqot ob`ektlarini ham harakatlantiruvchi omil sifatida ko`radilar.Iqtisodiyot kuchlari –ular institutlarni birgalikda ko`rib chiqadilar, birlamchi va ikkilamchiga bo`linmaydilar va ularni bir-biriga qaramaqarshi qo`ymaydilar.Institutsionalizm iqtisodiy tafakkurning sifat jihatdan yangi yo`nalishi bo`lib, u iqtisodiy nazariyaning oldingi maktablarining eng yaxshi nazariy va uslubiy yutuqlarini o`zlashtirgan va eng avvalo: matematika va matematik apparatga asoslangan neoklassiklarning iqtisodiy tahlilning marjinal tamoyillari (iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va bozor kon`yunkturasining o`zgarishini aniqlash nuqtai-nazaridan);Germaniyaning ―tarixiy maktabi‖ning jamiyat ―ijtimoiy psixologiyasi‖ muammolarini o`rganish bo`yicha uslubiy qo`llanmasida. M.Blaug ―institutsionalizmning mohiyatini aniqlashga harakat qiladigan‖ metodologiya sohasida uchta xususiyatni belgilaydi: neoklassitsizmga xos bo`lgan yuqori darajadagi abstraktsiyadan va ayniqsa, pravoslav narx nazariyasining statik tabiatidan norozilik;men iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan birlashtirishga intilaman yoki ―fanlararo yondashuvning afzalliklariga ishonish‖;klassik va neoklassik nazariyalarning empirizmi yo`qligidan norozilik, batafsil miqdoriy tadqiqotlarga chaqirish;Institutsionalizmning paydo bo`lishi ba`zilar tomonidan T.Veblenning ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasi‖ nashr etilgan kundanboshlab ko`rib chiqiladi.
1899 yil XX asrning boshqa 20-30 yillari J.Kommons va V.Mitchell nashrlari amerikalik olimlarning boshqa asarlaridan quyidagilar bilan ajralib turishadi:Monopoliyaga qarshi kurash;Butun ijtimoiy munosabatlarning iqtisodiy o`sishiga ta`sirini hisobga olish g`oyasi;Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zaruriyati.Institutsionalistlar nazariyaning nomi asosida yotgan ―institut‖ tushunchasini jamiyatning iqtisodiyotdagi va undan tashqaridagi harakatlantiruvchi kuchning asosiy elementi deb biladilar. Ularda ―institutlar‖ deganda urf-odatlar, odatlar, odob-axloq, huquqiy qarorlarni oldindan belgilab beruvchi davlat, oila, tadbirkorlik, xususiy mulk, kasaba uyushmalari, din, axloq va boshqalar kabi turli toifalar va hodisalar tushuniladi. Institutlar o`zi nima? Turli davlatlar tadqiqotchilari institutlar mohiyatini va ularning faoliyat ko`rsatish mexanizmini yorituvchi birnecha ta`riflarni asoslashgan. Institutlarni T.Veblen quyidagicha ta`riflagan: ―Institutlar – bu insonlar ularga amal qilgan holda turmush kechiradigan odatiy tafakkur tarzi‖ yoki ―Institutlar – bu o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlar natijasi bo`lib, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va o`z navbbatida, hozirgi vaqt talablariga to`liq moslashmagan‖. E. Edvard tomonidan ―Institutlar – bu ko`plab individumlar ulardan hamma joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o`zining noyobligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy ne`matlar. Institutlar almashuv jarayonini soddalashtiradi. Ular – qarorlar qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi qarorlarni ijobiy qarorlarga aylantiruvchi ajralmas qismi‖ deya ta`riflangan. YUqorida ko`rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan holda, institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan institutlarni quyidagicha ta`riflash mumkin. Institut – bu jamiyat a`zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni belgilab beruvchi rasmiy qoidalar va norasmiy normalar tizimi. Institutlar asosini uning tarkibiy qismlari hisoblangan normalar tashkil etadi. Norma – institutsional muhitda individlarning o`z tanlovini amalga oshirishda foydalaniladigan asosiy unsur hisoblanadi.Ushbu unsur: tartibni saqlash funktsiyasiga ega; o`zaro hamkorliklar tizimida majburiy hatti-harakat bajarilishini talab etadi; shaxslar hatti-harakatidagi ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik sanktsiyaga tayanuvchi muntazamlik hamda muqarrarlikni aks ettiradi; shaxsning turli vaziyatlarda o`zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi. Norma amal qilish uchun talab etiladigan tarkib beshta unsurdan iborat:Individlarning guruhlanish belgilari;Muqarrarlik omili (kerak yoki kerak emas);Maqsad;Norma harakatda bo`lgan shart-sharoitlar;Sanktsiyalar.XIX asr oxiri – XX asr boshlarida olamda bo`lib o`tgan aniqijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlarning salohiyati keskin o`zgardi, ilgari ilg`or bo`lgan davlatlar 2-o`rinlarga (Angliya, Frantsiya), nisbatan qoloq bo`lgan davlatlar esa 1-o`rinlarga chiqib olishdi (AQSH, Germaniya). Xuddi shu davrda etakchi mamlakatlarda erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko`pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotga o`tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta`sir qila boshladi. SHu sababli antimonopol choralar qo`llash g`oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQSHda ro`y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo`llaydilar. Antitrest siyosati yo`li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning turlicha metod (usullari) qo`llanila boshlandi. Ana shu usullarning nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud.Iqtisodiy ta`limotlardagi institutsionalizm yo`nalishi AQSHda XX asrning 20-30-yillarda keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XX asrning oxirida vujudga kelgan (T.Veblenning 1899 yilda chiqgan ―Bekorchi sinflar nazariyasi‖ asari bilan bog`liq). Bu yo`nalish nomi lotincha ―instituto‖ – urf-odat, ko`rsatma, muassasa so`zidan olingan va kapitalizmning imperializm bosqichiga o`tishi bilan bog`liq ravishdaro`y berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalarning yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan avvalgi davr ta`limotlari bilan izohlash mumkin bo`lmay qoldi. Bu ta`limot yo`nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo`lib xizmat qiladilar. Bu kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya`ni jamoat ruhining namoyon bo`lishi, yurish-turish va o`ylash usulini xalqning ma`lum guruhlari uchun odatiy, an`anaviy, shuningdek huquqiy, axloqiy va boshqa ko`rinishlarini o`z ichiga oladi. Bu yo`nalish mafkurachilarning fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo`lgan xususiy mulk, soliq, pul, kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo`lishi shaklidir.
Demak ular ob`ektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini to`la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolyutsiyasini tahlil etadilar. Institutsionalizm ma`lum ma`noda neoklaassik yo`nalishga muxolifdir. Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o`zini-o`zi boshqara oladigan (A.Smit fikri0 sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsionalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan birga tarixiy kontekstida qaraladigan ma`naviy,axloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog`liqdir deb o`ylaydilar.
Demak, bu yangi yo`nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoifiqtisodiy, shu bilan birga noiqtisodiy muammolarni tahlil etish ilgari suriladi. SHu bilan birga, tadqiqot ob`ektlari, ya`ni institutlar birinchi yoki ikkinchi darajali deb qaralmaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo`yilmaydi. Bu yo`nalishning tadqiqot usulida ayrim olimlar fikricha
Germaniyada vujudga kelgan tarixiy maktabga katta o`xshashlik bor.Tarixiy va ijtimoiy muhit omillarning hisobga olinishi tarixiy maktab bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to`la yakdillik yo`q. YAngi yo`nalish neoklassiklarning marjinalizm g`oyalariga asoslangan matematik va ekonometrik printsiplarini keng qo`llaydilar.
Institutsionalizmga xos bo`lgan uslubiy xususiyatlar quyidagilardir:
Neoklassikaga xos abstraktsiyaning yuqori darajasi va ayniqsa baho nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik;