O`zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

2. Auditorlik dalillariga qo`yilgan talablar va dalillarning ishonchliligini baholash

Auditorlik dalillarining etarliligi auditorlik tashkilotiga fikr bildirish uchun zarur bo‘lgan auditorlik dalillarining miqdoriy o‘lchamini ifodalaydi.

Auditorlik dalillarining mosligi auditorlik tashkilotining fikr bildirishida auditorlik dalillarining ishonchliligi va ahamiyatini bildiruvchi auditorlik dalillarining sifat me’yorlarini ifodalaydi.
Auditorlik dalillari, agarda ular hujjatlar hamda aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy holati bilan tasdiqlanganda, ishonchli hisoblanadi.
Auditorlik tashkiloti auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda quyidagi umumiy qoidalarga amal kilishi zarur:
tashqi manbalardan olingan auditorlik dalillari odatda ichki manbalardan olingan dalillardan ko‘ra ishonchliroq hisoblanadi;
auditorlik tashkiloti tomonidan bevosita yig‘ilgan auditorlik dalillari odatda xo‘jalik yurituvchi sub’ektdan olingan auditorlik dalillaridan ko‘ra ishonchliroq hisoblanadi;
yozma shaklda olingan auditorlik dalillari og‘zaki shaklda olingan dalillardan ko‘ra ishonchliroq hisoblanadi.
agar buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning mavjud tizimlari samarali ishlasa, ichki manbalardan olingan auditorlik dalillari ishonchli hisoblanadi;
Turli manbalardan yig‘ilgan hollardagi auditorlik dalillari bir-biriga zid bo‘lmasa, ishonchli hisoblanadi.
Agar bitta manbadan olingan auditorlik dalillari izchil bo‘lmasa yoki turli manbalardan olingan auditorlik dalillari bir-biriga to‘g‘ri kelmasa yoki zid bo‘lsa, auditorlik tashkiloti qo‘shimcha, aniq dalillar olish imkonini beruvchi tartib-taomillarni amalga ishirishi zarur
Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to‘g‘risida fikr bildirish uchun etarli darajadagi dalillarni ololmasa, u holda auditorlik xulosasini tuzishdan bosh tortishi kerak
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt (buyurtmachi) auditorlik tashkilotining auditorlik dalillarini olishi uchun zarur bo‘lgan tartib-taomillarni bajarishiga to‘sqinlik qiluvchi harakatlarni yoki harakatsizlik qilishga haqli emas.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt vakillari yoki uchinchi shaxslar auditorlik tashkilotining auditorlik dalillarini olish maqsadida tartib-taomillarni bajarishiga to‘sqinlik qiluvchi harakatlarni yoki harakatsizliklarni amalga oshirgan hollarda auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvini o‘tkazishdan bosh tortishga haqli.
Ishonchlilik-dalillar ishonchga qanchalik munosib ekanligi va haqqoniy deb hisoblash mumkinligining tavsifidir
O’rinlilik-Dalillar o’rinli va audit predmetiga tegishli bo’lishi kerak. Faqat shu holatda dalilni ishonchli deb hisoblash mumkin
Manba mustaqilligi-Xo’jalik tizimidan tashqarida olingan dalillar ushbu tizim doirasida olingan dalillarga qaraganda ishonchliroq hisoblanadi
Xo’jalik ichki nazorat tizimi samaradorligi-Agar mijozning xo’jalik ichki nazorat tizimi samarali bo’lsa, u holda mijozdan olingan dalillar ham mos ravishda ishonchliroq bo’ladi
Auditorning bevosita bilimlari-Haqiqatda tekshirishlar, kuzatishlar, hisob-kitoblar va tadqiqotlar natijasida auditor tomonidan bevosita olingan ma’lumotlar ishonchliligi u bilvosita oladigan ma’lumotlarga nisbatan yuqoriroq sanaladi.
Ma’lumot yetkazuvchi shaxslarni baholash-Ma’lumot yetkazuvchi shaxslarni baholash. Ob’ektivlik darajasi-Xolis dalillar ishonchliligini puxta baholash talab qilinadigan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir
Birlashgan samara - Dalillarning ishonarlilik darajasini ishonchliligi, yetarliligi va o’z vaqtidaligini umumiy baholashdan keyingina baholash mumkin.
Ishonarlilik va qiymat- Auditorlik dalillari haqida qarorlar qabul qilishda, ularning nafaqat ishonchliligi va ishonarliligini, balki qiymatini ham hisobga olish zarur. Axborotni tekshirish uchun faqat allaqanday bir turdagi dalillar zarur bo’lgan holatlar juda kamdan-kam kuzatiladi
Axborotning eng yaxshi turini tanlashdan oldin, barcha muqobil variantlarning ishonarliligi va qiymati diqqat bilan tahlil qilinishi kerak. Auditorning maqsadi – ushbu ma’lumotlarni tekshirishda foydalanish mumkin bo’lgan ishonchli va o’z vaqtida olingan dalillarni etarli hajmda qo’lga kiritishdan iborat. Shuningdek, bu maqsadga imkon qadar kamroq xarajatlar bilan erishilishi lozim.
500-sonli Auditning xalqaro standartiga asosan dalilning ichonchliligi ortadi:
Ishonchlilik-tadbirkorlik sub’ekti tashqaridagi mustaqil manbalardan olinsa, auditorlik dalilining ishonchliligi oshadi
tadbirkorlik sub’ekti tomonidan belgilangan tegishli nazoratlar vositalari, jumladan uning tayyorlanishi va saqlanishi ustidan nazoratlari samarali bo‘lsa, ichki hosil qilingan auditorlik dalilining ishonchliligi oshadi
Bevosita auditor tomonidan olingan auditorlik dalili (masalan, nazorat qo`llanilishining kuzatilishi) bilvosita yoki anglash orqali olingan auditorlik daliliga (masalan, nazorat qo‘llanilishi to‘g‘risidagi so‘rov) nisbatan ishonchliroqdir.
Hujjat shaklidagi, hoh qog`oz, elektron yoki boshqa vosita shaklidagi auditorlik dalili og‘zaki olingan dalildan ishonchliroq hisoblanadi.
Asl hujjatlar orqali ta’minlangan auditorlik dalili, auditorlik dalilining ishonchliligi ularning tayyorlanishi va saqlanishi ustidan nazoratlariga bog‘liq bo‘lgan holatlar, ya’ni nusxalar yoki faksimillar yoki tasvirlashtirilgan, raqamlashtirilgan yoki boshqa hollarda elektron shaklga o‘tkazilgan hujjatlar orqali ta’minlangan auditorlik daliliga nisbatan ishonchliroq bo‘ladi.
Auditorlik dalillari - auditorlik xulosasini tasdiqlash uchun auditor yig'adigan ma'lumotlar. U moliyaviy hisobotlarning adolatliligini baholash va har qanday jiddiy xatolarni aniqlash uchun ishlatiladi. Audit dalillari turli manbalardan olinishi mumkin, jumladan:
Buxgalteriya yozuvlari
Hujjatlar
Og'zaki tasvirlar
Jismoniy tekshiruv
Analitik protseduralar
Auditor auditorlik fikrini tasdiqlovchi yetarli va tegishli auditorlik dalillarini olishi kerak. Etarli dalillar auditorning moliyaviy hisobotda jiddiy xatolardan xoli ekanligiga asosli ishonch hosil qilish uchun yetarlicha dalillar to'plaganligini bildiradi. Tegishli dalillar dalillarning tegishli va ishonchli ekanligini anglatadi.
Auditorlik dalillarning ishonchliligiga uning manbasi va tabiati ta'sir qiladi. Mustaqil manbalardan olingan dalillar mijozning dalillaridan ko'ra ishonchliroqdir. Mijozdan to'g'ridan-to'g'ri olingan dalillar bilvosita olingan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir.
Auditor auditni rejalashtirish va o'tkazishda auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashi kerak. Auditor dalillarning ishonchliligini baholashda jiddiy noto'g'ri ko'rsatish xavfini ham hisobga olishi kerak.
Dalillarning ishonchliligini baholash
Auditor auditni rejalashtirish va o'tkazishda auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashi kerak. Auditor dalillarning ishonchliligini baholashda jiddiy noto'g'ri ko'rsatish xavfini ham hisobga olishi kerak.
Auditorlik dalillarning ishonchliligini baholashda quyidagi omillar hisobga olinadi:
Manba
Dalillar manbai muhim, chunki mustaqil manbalardan olingan dalillar mijozning dalillaridan ko'ra ishonchliroqdir. Misol uchun, mijozning yozuvlaridan ko'ra, bank tasdiqidan olingan dalillar ishonchliroqdir.
Tabiat
Dalillarning tabiati ham muhimdir. Mijozdan to'g'ridan-to'g'ri olingan dalillar bilvosita olingan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir. Masalan, mijozning inventarlarini tekshirish orqali olingan dalillar mijozdan inventar haqida so'rash orqali olingan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir.
Muvofiqlik
Dalillar ham audit maqsadiga mos kelishi kerak. Masalan, agar auditning maqsadi tovar-moddiy boyliklarning to'g'ri baholanganligini aniqlash bo'lsa, unda dalillar tovar-moddiy boyliklarning tannarxi haqida bo'lishi kerak.
Vaqtinchalik
Dalillar ham o'z vaqtida bo'lishi kerak. Misol uchun, agar auditning maqsadi tovar-moddiy zaxiralarning balans sanasida to'g'ri baholanganligini aniqlash bo'lsa, u holda dalillar balans sanasida olinishi kerak.
Etarlilik
Dalillar ham etarli bo'lishi kerak. Etarli dalillar auditorning moliyaviy hisobotda jiddiy xatolardan xoli ekanligiga asosli ishonch hosil qilish uchun yetarlicha dalillar to'plaganligini bildiradi.
Auditor auditorlik dalillarining ishonchliligini baholash uchun professional mulohazalardan foydalanishi kerak. Auditor ushbu baholashni amalga oshirishda yuqorida sanab o'tilgan barcha omillarni hisobga olishi kerak.
Audit o'tkazishdan va auditga boshqa va tegishli xizmatlarni ko'rsatishdan oldin, sub'ekt xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyati bilan etarli darajada tanish bo'lishi kerak.
Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlari auditini o'tkazishda auditorlik tashkiloti tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi sub'ektning ishonchliligiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan hodisalarni, operatsiyalarni, qo'llaniladigan buxgalteriya usullarini to'g'ri baholash uchun etarli darajada tushunishi kerak.
Tekshiruv predmeti xo'jalik faktlari to'g'risidagi ma'lumotlarni to'plash va o'rganishni o'z ichiga oladi, bu nazorat va audit jarayonida eng ko'p darajada amalga oshirilgan yoki amalga oshirilishi rejalashtirilgan xo'jalik operatsiyalarining qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlashga imkon beradi. buxgalteriya hisobi ko'rsatkichlarining ishonchliligi va realligini aniqlash uchun yuqori sifatli (har tomonlama) dalillarning etarli miqdori.tashkilotning (moliyaviy) hisoboti.
Auditorlik tekshiruvidan oldin va davomida barcha bajarilgan protseduralar va olingan ma'lumotlar (auditorlik dalillari) auditorning ish hujjatlarida aks ettiriladi.
Audit dalillari - bu iqtisodiy mexanizm tizimlarining ishlashi va xo'jalik yurituvchi sub'ektning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bosqichlarida holati to'g'risidagi faktlarning mazmuni va bilimlarini ochish uchun to'planishi, baholanishi va o'rganilishi kerak bo'lgan ma'lumotlarga muvofiq auditorlik dalillari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
a) buxgalteriya hujjatlari va tekshirilayotgan sub'ektning ma'lumotlari;
b) boshqa manbalardan olingan ma'lumotlar. Xususan, oldingi audit davomida olingan ma'lumotlar (agar auditor avvalgi audit tugaganidan keyin ushbu ma'lumotlarning joriy audit maqsadlarida qo'llanilishiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan o'zgarishlar bo'lmaganiga ishonch hosil qilgan bo'lsa); yangi mijozni xizmat ko'rsatishga qabul qilish yoki mavjud mijoz bilan hamkorlikni davom ettirish masalasini hal qilish tartibini tartibga soluvchi auditorning ichki sifat nazorati protseduralari natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar; buxgalteriya hisobi yoki audit bilan bog'liq bo'lmagan ekspert baholash xizmatlarini ko'rsatuvchi jismoniy yoki yuridik shaxs tomonidan tayyorlangan, tekshirilayotgan shaxs tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash jarayonida jalb qilingan ma'lumotlar (keyingi o'rinlarda auditorlik sub'ekti boshqaruvi eksperti deb yuritiladi).
Auditorlik dalillarini to'plashni strategik rejalashtirishda mantiqiy fikrlashni "yoqish" kerak. Audit yig'ish strategiyasi
Dalillar - auditorlik guruhi to'plangan dalillar asosida fikr bildirish uchun etarli darajada tegishli auditorlik dalillarini qanday to'plash kerakligini ko'rib chiqadi. Auditorlik dalillarining manbalariga qarab, auditorlik dalillarini to'plash hujjatli va haqiqiy audit usullaridan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Hujjatli audit tekshiruvdan o'tgan xo'jalik operatsiyasining mohiyatini u aks ettirilgan dastlabki hujjatlar, yozuvlar va hisobotlarga muvofiq aniqlashdan iborat. Haqiqiy audit mulkiy va moddiy boyliklarning haqiqiy balansini o'rnatish uchun ishlatiladigan turli usullar (qayta hisoblash, tortish, o'lchash, laboratoriya tahlillari va boshqalar) yordamida tekshirish ob'ektining haqiqiy, haqiqiy holatini aniqlashdan iborat. Auditorlik guruhi aniqlangan auditorlik dalillari asosida asosli xulosalar chiqarishga yordam beradigan etarli (zarur) ma'lumotlarni to'plash uchun faktik nazorat usullaridan va hujjatli tadqiqotlardan foydalanishi kerak.
Har qanday dalil og'zaki emas, balki yozma ravishda qabul qilinsa, uning qiymati ortadi. Auditorlik dalillarini to'plash quyidagi majburiy mezonlarni aniqlashga qaratilgan bo'lishi kerak: tegishlilik, ishonchlilik va asoslilik. Auditorlik dalillarini to'plash jarayonida auditorlar audit uchun reprezentativ namunadan foydalanishga qaror qilishadi. Auditorlik dalillari auditorlik amaliyoti asosida auditorlar tomonidan belgilanadigan auditorlik maqsadlariga erishish uchun etarli bo'lishi kerak. Dalillarni to'plash jarayonida anketa testlaridan foydalanish mumkin, ular davomida o'rganilayotgan tashkilotning ichki nazorati va buxgalteriya hisobining zaif va kuchli tomonlari aniqlanadi.
Yuqori darajadagi ishonchni ta'minlash uchun auditorlik dalillari (dalillari) turli vositalar va turli manbalardan olinadi:
- ichki dalillar tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi sub'ekt tomonidan bevosita taqdim etilgan ma'lumotlar asosida olingan bo'lsa;
— tashqi dalillar, qoida tariqasida, auditorlik tashkilotining talabiga binoan uchinchi shaxslardan olinadi;
— aralash dalillar xo‘jalik yurituvchi subyektdan olingan va uchinchi shaxs tomonidan tasdiqlangan ma’lumotlar asosida shakllantiriladi.
Dalil (dalil) ma'lumotdir to'plangan va o'tkazilgan audit bo'yicha kuzatishlar va xulosalar qilish uchun faktik asos sifatida foydalaniladigan ma'lumotlar. Ular ma'lum bir faktni qo'llab-quvvatlovchi ishonchli dalil keltirish orqali ma'lum bir bayonotning haqiqatini ta'minlaydi. Strategik audit rejasini ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti zarur dalillarni to'plash va tahlil qilish uchun foydalanishni rejalashtirgan auditorlik dalillarini to'plash usullariga o'rin beriladi. Bundan tashqari, rejada auditorlar ma'lum mezonlarga rioya qilinganligini baholash uchun auditorlik dalillaridan qanday foydalanishlari ko'rsatilgan, bu ularga audit natijalari bo'yicha xulosa chiqarish imkonini beradi.
Audit boshlanishidan oldin strategik rejalashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
— auditning turli sohalariga tegishli e'tibor qaratilishi;
- barcha mumkin bo'lgan muammolar aniqlanganligi;
— audit guruhiga kiritilgan auditorlar o‘rtasida ish to‘g‘ri taqsimlanganligi.
Shunday qilib, rejalashtirish auditning malakali va o'z vaqtida o'tkazilishini ta'minlashga qaratilgan.
Rejalashtirishga kelsak, amalga oshirilgan ishlarning quyidagi jihatlari hujjatlashtirilishi kerak:
— audit strategiyasini ishlab chiqish va tasdiqlash;
— umumiy audit rejasini tayyorlash va ishlab chiqish;
— audit dasturlarini tayyorlash va ishlab chiqish.
Auditning samaradorligi rejalashtirish strategiyasiga va auditorlik dalillarini to'plashga bog'liq, chunki bu auditning asosiy ustuvor yo'nalishlaridan biridir. Foydali bo'lishi uchun etarli (tegishli) auditorlik dalillarini taqdim etish uchun auditor o'z xulosalarini tasdiqlash uchun bir nechta manbalardan foydalanadi.
Asosiy dalil - xo'jalik faoliyati faktlari to'g'risidagi ma'lumotlar auditorning bevosita o'zi to'plaganligidir. Audit dalillari quyidagi shakllarda yig'iladi:
- ashyoviy dalillar shaklida (masalan, bevosita kuzatishlar, fotosuratlar, videolar);
— hujjatli dalillar ko‘rinishida (masalan, hujjatli fayllarni ko‘rib chiqish, ma’lumotlarni yig‘ish);
- ko'rsatuvlar shaklida (sharhlar, suhbatlar, ekspert xulosalari);
— tahliliy dalillar shaklida (statistik tahlil, regressiya tahlili, foyda-xarajat tahlili kabi).
To'g'ridan-to'g'ri jismoniy tekshirish, kuzatish, arifmetik tekshirish va auditor tomonidan tekshirish natijasida olingan dalillar, odatda, ishonchliroqdir.
Moliyaviy hisobotlar auditini o'tkazishda auditor moliyaviy hisobotga, audit yoki auditorlik xulosasiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan hodisalar, operatsiyalar va amaliyotlarni tushunish uchun mijozning faoliyati to'g'risida etarli bilimga yoki bilimga ega bo'lishi kerak.
Axborot manbalaridan auditorlik tanlovi ikki usulda amalga oshirilishi mumkin:
- reprezentativ namunadan foydalanish;
- sinov orqali.
Nazorat testlari - buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini to'g'ri tashkil etish va ularning faoliyati samaradorligi to'g'risida auditorlik dalillarini olish uchun o'tkaziladigan testlar.
Vakolatli tanlamada - xo'jalik yurituvchi sub'ektning audit maqsadidagi "so'rovi"da auditorni ishonchli auditorlik dalillari bilan ta'minlash uchun barcha tanlanma birliklarni tanlash imkoniyati mavjud. Vakillik tanlovi so'rovi auditorlarni qiziqtirgan barcha masalalar bo'yicha xulosalar chiqarish imkonini beradi, bu so'rov auditorlik dalillarini olish, moliyaviy hisobotdagi jiddiy xatolarni aniqlash uchun o'tkaziladi. Tanlashning statistik usullaridan foydalanganda odatda ma'lumotlar katta miqdorda qo'llaniladi.
Auditorlik dalillari manbalari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
birlamchi hujjatlar, buxgalteriya registrlari;
tekshirilayotgan shaxsning vakolatli xodimlarining yozma tushuntirishlari;
turli manbalardan (uchinchi shaxslardan) olingan ma'lumotlar.
Auditorning yetarli va tegishli auditorlik dalillari haqidagi mulohazasiga ta'sir etuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
auditorlik riski;
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarining tabiati, nazoratning risklarini baholash;
moliyaviy hisobotning tekshirilayotgan moddasining muhimligi;
auditorlik tajribasi;
audit protseduralari natijalari;
axborot manbasi va ishonchliligi.
Mohiyatni tasdiqlovchi protseduralarning tabiati, muddati va hajmi moliyaviy hisobotda korxona rahbariyati tomonidan taqdim etilgan tasdiqlovga bog'liq.
Korxona rahbariyati tomonidan moliyaviy hisobotda taqdim etilgan taxminlar quyidagi turlarga bo'linadi:
Mavjudlik - korxona rahbariyatining ma'lum bir sanada aktiv yoki majburiyat moliyaviy hisobotda tan olinganligi haqidagi tasdiqlanishi;
huquq va majburiyatlar - tegishli davr mobaynida sodir bo'lgan aktiv yoki majburiyatning ma'lum bir sanada tekshirilayotgan sub'ektga tegishliligi to'g'risida;
sodir bo'lganligi - xo'jalik operatsiyasi yoki tekshirilayotgan sub'ektning faoliyati bilan bog'liq voqea tegishli davrda sodir bo'lganligi;
to'liqlik - buxgalteriya hisobida aks ettirilmagan aktivlar, majburiyatlar, xo'jalik operatsiyalari yoki hodisalari yoki oshkor etilmagan buxgalteriya ob'ektlari yo'qligi to'g'risida;
baholash - aktiv yoki majburiyatning tegishli balans qiymatini moliyaviy hisobotda aks ettirish;
aniq o'lchov - daromadlar yoki xarajatlarni tegishli vaqt davriga bog'lagan holda biznes bitimi yoki hodisasi miqdorini aks ettirishning to'g'riligi to'g'risida;
taqdim etish va oshkor qilish - moliyaviy hisobotda aktiv yoki majburiyatning oshkor etilishi, tasnifi va tavsifi ularni moliyaviy hisobotda tan olish qoidalariga muvofiq tayyorlanganligi.
Auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda, muayyan vaziyatga qarab, auditor quyidagi qoidalarga asoslanishi kerak:
tashqi manbalardan olingan auditorlik dalillari ichki manbalardan olingan dalillarga qaraganda ishonchliroq;
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari samarali bo'lsa, ichki manbalardan olingan auditorlik dalillari ishonchliroq bo'ladi;
Hujjatlar va yozma bayonotlar ko'rinishidagi auditorlik dalillari og'zaki taqdim etilgan bayonotlarga qaraganda ishonchliroqdir.