O`zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

3. Auditorlik dalillarining turlari va ularni olish manbalari
Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to’planadigan dalillar turli-tuman bo’lib ular
- Turi
- Manbasi
- Olish usullari
Auditorlik dalillar turlariga ko’ra
Yozma- Yozma ravishda olingan dalillar ishonchliroq bo’lishi mumkin
Og’zaki- Og’zaki dalillar ancha muhim va foydali bo’lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko’ra
Ichki-Auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatidan olinishi mumkin.
Tashqi-Auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko’rinishda olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash-Auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subyektdan yozma yoki og’zaki ko’rinishda olingan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Auditorlik dalillarini olish ketma-ketligi
Dalillar olish maqsadini aniqlash
Dalillar olish uchun axborot manbalarini shakllantirish
Axborotni sezilarli buzilish risklarini baholash
Auditorlik amallarini tayinlash
Moliyaviy hisobotlarni tuzish shart-sharitlarini hisobga olgan holda dalillarni to’plash
To’plangan dalillarni tahlil qilish va tuzatishlar kiritish
Zarur qo’shimcha dalillarni to’plash
Olingan dalillarning mosligi va yetarliligini baholsh
Dalillar asosida auditorlik fikrini shakllantirish
Auditorlik dalillarini olish amallari
Tekshiruv- Tekshiruv ichki yoki tashqi bo’lishidan qat’iy nazar, qog’oz shakldagi, elektron shakldagi, yoki boshqa vositadagi yozuvlarni, hujjatlarni tekshirishni, aktivlarni jismonan tekshiruv natijalarini o’z ichiga oladi
Kuzatish- Boshqa shaxslar tomonidan bajariladigan jarayon va ishlarni o’rganish
Rasmiy so’rov- Xo’jalik yurituvchi subyekt va undan tashqaridagi shaxslardan ma’lumotlar olish
Qayta hisoblash- Boshlang’ich hujjatlar va buxgalteriya hisobi registrlaridagi arifmetik hisob-kitoblarning aniqligini qayta hisoblash
Tahliliy amallar- Auditorlik tashkiloti tomonidan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va baholаsh, xo’jalik faoliyatidagi hodisalalrning buxgalteriya hisobida g’ayriqonuniy va noto’g’ri aks ettirilish holatlarinin aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi subyektning muhim moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarini tekshirish, shuningdek, xato va kamchiliklarning sabablarini ochib berish
Tashqi tasdiqnoma- Tashqi tasdiqnoma qog’oz shaklida, elektron yoki boshqa vosita orqali uchinchi tomondan (tasdiqlovchi tomon) auditor uchun to’g’ridan-to’g’ri yozma bildirishnoma sifatida olingan auditorlik dalillaridan iborat.
Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to‘planadigan dalillar turli-tuman bo‘lib, ular turi, manbasi va olinish usullariga ko‘ra turkumlanadi.
Auditorlik dalillar turlariga ko‘ra yozma va og‘zaki dalillarga bo‘linadi.
Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og‘zaki shakldagi dalillarga qaraganda ishonchliroq bo‘lishi mumkin. Ammo ayrim hollarda og‘zaki dalillar ancha muhim va foydali bo‘lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko‘ra ichki, tashqi va aralash dalillarga bo‘linishi mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo‘jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda olingan ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Тashqi auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko‘rinishda (odatda auditorlik tashkilotining yozma so‘rovi bo‘yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash auditorlik dalillar xo‘jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Auditorlik dallillar olinish usuliga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi: a) faktlarni tasdiqlash yo‘li bilan olingan dalillar; b) hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash yo‘li bilan olingan dalillar; v) maxsus o‘tkazilgan tahlil natijasida aniqlangan dalillar.
Faktlarni tasdiqlash mulklar va majburiyatlar muayyan turlarining mavjudligini aniqlashdan iborat. Bu xo‘jalik faoliyatidagi faktlar bo‘lib, ularni fakt-vaziyatlar deb hisoblash mumkin; ular zamonaviy auditning ajralmas qismi hisoblangan inventarizatsiya yo‘li bilan aniqlanadi.
Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini to‘ldirish uchun asos bo‘lgan dastlabki hujjatlarni tekshirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bularga tannarxni asossiz ravishda oshirib yuborish yoki tovarsiz operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq operatsiyalar misol bo‘lishi mumkin. shuningdek, bitta hujjatning turli nusxalaridagi yozuvlarining bir-birlariga mos kelmaslik holatlari.
Qayta tekshirish- Qayta tekshirish dastlab tadbirkorlik sub’yekti ichki nazoratining tarkibiy qismi sifatida amalga oshirilgan tartib-taomillar yoki nazorat vositalarining auditor tomonidan mustaqil qayta tekshirilishini o’z ichiga oladi.
Audit dalillari turli xil bo'lishi mumkin va turli manbalardan olinishi mumkin. Auditorlik dalillarining ayrim turlari va ularning manbalari:
1. Hujjatli dalillar moliyaviy hisobotdagi ma'lumotlarni tasdiqlovchi hujjatlardir. Bunday hujjatlarga misollar: bank ko'chirmalari, schyot-fakturalar, kvitansiyalar, shartnomalar.
2. Ashyoviy dalillar - bu auditor tomonidan tekshirilishi mumkin bo'lgan moddiy ob'ektlar. Bunday ob'ektlarga misollar: inventar, jihozlar, materiallar.
3. Og'zaki dalillar tashkilot xodimlaridan yoki boshqa manfaatdor shaxslardan olingan ma'lumotlardir. Bunday dalillarga kompaniya rahbariyati yoki biznesning asosiy sohalarida ishlaydigan xodimlar bilan suhbatlar misol bo'la oladi.
4. Tahliliy dalil - bu moliyaviy hisobotlar va xo'jalik faoliyati bilan bog'liq boshqa ma'lumotlarni tahlil qilish. Bunday ma'lumotlarga misollar savdo, tannarx, foyda va zarar ma'lumotlaridir.
5. Kompyuter dalillari - kompyuter tizimlaridan olingan ma'lumotlar. Bunday dalillarga misollar tizimga kirish jurnallari, tranzaksiya ma'lumotlari va elektron pochta xabarlaridir.
6. Ekspert dalillari - muayyan sohadagi mutaxassisning fikri. Bunday mutaxassislarga misollar: buxgalterlar, huquqshunoslar, muhandislar.
Shuni ta'kidlash kerakki, auditor o'z ishida foydalanadigan har bir dalilning ishonchliligi va asosliligiga ishonchi komil bo'lishi kerak. Shuningdek, u har bir dalilni va uning manbasini keyinchalik boshqa auditorlar yoki nazoratchilar tomonidan ko'rib chiqish uchun hujjatlashtirishi kerak.
Moliyaviy hisobotning ishonchliligi to'g'risida oqilona fikr bildirish uchun auditor auditorlik protseduralari asosida etarli auditorlik dalillarini olishi kerak, masalan:
a) aylanmalar va hisobvaraqlar bo'yicha qoldiqlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to'g'riligini batafsil tekshirish;
b) tahliliy protsedura;
v) ichki nazoratni tekshirish (sinov).
Audit dasturida auditorlik dalillarini to'plash uchun qanday audit protseduralari va qanday darajada bajarilishi kerakligi ko'rsatilishi kerak.
Audit baholari uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar miqdori qat'iy tartibga solinmagan. Auditor o'zining professional fikriga asoslanib, xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy hisobotining ishonchliligi to'g'risida xulosa chiqarish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarning miqdori to'g'risida mustaqil ravishda qaror qabul qilishi shart. Dalillarni olish usullarini tanlashda, moliyaviy ma'lumotlar jiddiy noto'g'ri ko'rsatilishi mumkinligini yodda tutish kerak.
Audit dalillari ichki, tashqi va aralash bo'lishi mumkin.
Ichki audit dalillariga xo‘jalik yurituvchi subyektdan yozma yoki og‘zaki shaklda olingan ma’lumotlar kiradi.
Tashqi audit dalillari uchinchi shaxsdan yozma ravishda olingan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi (odatda auditorlik tashkilotining yozma talabiga binoan).
Aralash auditorlik dalillari korxonadan yozma yoki og'zaki shaklda olingan va uchinchi shaxs tomonidan yozma ravishda tasdiqlangan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Auditorlik tashkiloti uchun eng katta qiymat va ishonchlilik tashqi dalillar bo'lib, undan keyin qiymat va ishonchlilik nuqtai nazaridan aralash dalillar va ichki dalillar keladi.
Audit dalillari ishonchli va etarli bo'lishi kerak. Ularning har bir alohida holatda yetarliligi ichki nazorat tizimini baholash va auditorlik riskining kattaligi asosida aniqlanadi. Ob'ektiv va asosli fikrni tuzish uchun auditor etarli miqdordagi sifatli dalillarni to'plashi kerak.
Auditorlik tashkilotining o'zi tomonidan olingan dalillar odatda xo'jalik yurituvchi sub'ekt tomonidan taqdim etilgan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir.
Hujjatlar va tasdiqlar ko'rinishidagi dalillar odatda og'zaki guvohlikka qaraganda ishonchliroqdir.
To'plangan dalillar auditor tomonidan buxgalteriya hisobi va ichki nazoratni tashkil etishni o'rganish va baholash to'g'risidagi yozuvlar, shuningdek, rejalashtirish, amalga oshirish va taqdim etishni aks ettiruvchi shakllar, jadvallar va protokollar shaklida tuzilgan ish hujjatlarida aks ettiriladi. audit protseduralari natijalari. Olingan dalillarning ma'lumotlaridan auditorlik xulosasi va audit natijalari bo'yicha tekshirilayotgan korxona rahbariyatiga hisobot tayyorlashda foydalaniladi.
Audit dalillari manbalari
Auditorlik dalillarini (dalillarini) olish manbalari quyidagilardir:
a) xo'jalik yurituvchi sub'ekt va uchinchi shaxslarning birlamchi hujjatlari;
b) xo'jalik yurituvchi sub'ektning buxgalteriya registrlari;
v) xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish natijalari;
d) xo'jalik yurituvchi subyekt xodimlari va uchinchi shaxslarning og'zaki bayonotlari;
e) xo'jalik yurituvchi sub'ektning ayrim hujjatlarini boshqalar bilan solishtirish, shuningdek, xo'jalik yurituvchi sub'ekt hujjatlarini uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan solishtirish;
f) xo'jalik yurituvchi subyekt xodimlari tomonidan o'tkazilgan xo'jalik yurituvchi sub'ektning mol-mulkini inventarizatsiya qilish natijalari;
g) moliyaviy hisobotlar.
Dalillarning sifati uning manbalariga bog'liq. Eng qimmatli auditorlik dalillari bu auditor tomonidan bevosita xo'jalik operatsiyalarini o'rganish natijasida olingan dalillardir.
Auditorlik dalillarining etarliligini aniqlash quyidagi omillarga bog'liq:
a) auditorlik riski darajasi, ya'ni. auditorlik tashkiloti tomonidan noto'g'ri qaror qabul qilish ehtimoli;
b) mustaqil manbadan (uchinchi shaxslardan) to'g'ridan-to'g'ri xo'jalik yurituvchi sub'ekt xodimlaridan olingan dalillarga qaraganda ishonchliroq dalillar mavjudligi;
v) ichki nazorat tizimi ma'lumotlari asosida auditorlik dalillarini olish, bu qanchalik ishonchli bo'lsa, ichki nazorat tizimining holati shunchalik yaxshi bo'ladi;
d) auditorlik tashkilotining mustaqil tahlili yoki tekshirishi natijasida boshqa shaxslardan olingan ma'lumotlarga qaraganda ishonchliroq ma'lumotlarni olish;
e) auditorlik dalillarini og'zaki ko'rsatmalarga qaraganda ishonchliroq hujjatlar va tasdiqlar shaklida olish;
f) turli manbalardan olingan dalillardan foydalanish natijasida olingan xulosalarni solishtirish qobiliyati.
Agar auditor turli manbalardan va taqdim etishning turli shakllaridan olingan dalillardan foydalansa, audit riski kamayadi. Agar bir manbadan olingan dalillar boshqa manbadan olingan dalillarga zid bo'lsa, auditor ziddiyatni hal qilish uchun qo'shimcha auditorlik tartib-qoidalaridan foydalanishi va to'plangan dalillarning ishonchliligi va olingan xulosalarning to'g'riligiga ishonch hosil qilishi kerak.
Agar auditorlik tashkilotiga xo'jalik yurituvchi sub'ekt tomonidan mavjud hujjatlar to'liq hajmda taqdim etilmagan bo'lsa va u biron-bir hisob va (yoki) operatsiya bo'yicha yetarli auditorlik dalillarini to'plashga qodir bo'lmasa, auditorlik tashkiloti buni hisobotda (yozma ma'lumot) aks ettirishi shart. xo'jalik yurituvchi sub'ekt rahbariyatiga) va so'zsiz ijobiy emas, balki auditorlik xulosasini tayyorlash to'g'risida ko'rib chiqishi mumkin.


Xulosa
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitidan kelib chiqib O’zbekistonda auditorlik faoliyatini rivojlantirishda, xususan auditorlik tekshiruvlarini sifat darajasini barqarorlashtirishda auditorlik dalillar va ularni olish usullarini takomillashtirish yuzasidan quyidagi xulosalar chiqarildi:
1. O’zbekiston iqtisodiyoti tuzilmalarida auditorlik faoliyatini rivojlantirish, auditorlik tekshirishlarini kengaytirish va ularni bozor iqtisodiyoti qoidalariga muvofiq tashkil etish iqtisodiy islohotlarning samaradorligini oshirishda muxim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Davlatimiz iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlarini hisobga olib, auditorlik faoliyatining tashkiliy – xuquqiy asoslari ochib berildi.
2. Auditorlik faoliyati ish sifatini oshirish, xulosa va hisobotlarni haqqoniy aks ettirilishida auditorlik dalilar muxim ahamiyatga ega. Chunki auditor etarlicha dalil to’play olgandagina mukammal darajadagi auditorlik hisoboti va xulosasini tuza olishi mumkin. Auditorlik dalillarining etarliligi auditorlik tashkilotiga fikr bildirish uchun zarur bulgan auditorlik dalillarining mikdoriy o’lchamini (chegarasini) ifodalashi, auditorlik dalillarining mosligi auditorlik tashkilotining fikr bildirishida auditorlik dalillarining axamiyati va ishonchliligini (aniqligini) bildiruvchi auditorlik dalillarining sifati o’lchamini ifodalashi, auditorlik dalillarning ishonchliligi kabi omillarni izchil o’rganish talab etiladi.
3. Auditorlik tashkiloti auditorlik dalillarini quyidagi auditorlik amallarining bir yoki bir nechtasini bajarish yo’li bilan oladi:
a) nazoratlash - yozuvlar, xujjatlar va moddiy aktivlarni tekshirish;
b) kuzatish - boshka shaxslar tomonidan bajariladigan jarayon va ishlarni o’rganish. Masalan, auditorlik tashkilotining xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshiriladigan tovar-moddiy zaxiralarning inventarizatsiyasini kuzatish;
v) so’rov - xo’jalik yurituvchi sub’ekt va undan tashqaridagi shaxslardan ma’lumot yig’ish;
g) xisoblash - boshlang’ich xujjatlar va buxgalteriya yozuvlaridagi arifmetik hiisob-kitoblarning aniqligini tekshirish;
d) analitik amallar - auditorlik tashkiloti tomonidan olingan ma’lumotni taxlil qilish va baxolash, buxgalteriya xisobida xo’jalik faoliyatidagi g’ayrikonuniy va noto’g’ri aks ettirilgan xolatlarni aniqlash maksadida xo’jalik yurituvchi sub’ektning muxim moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlarini tekshirish, shuningdek, xato va kamchiliklar sabablarini surishtirish. Ilmiy izlanishlar davomida ushbu xususiyatlarga urg’u berish auditorlik dalillarni olishda samadorlikni ta’minlashi kelib chiqdi.
4. Auditorlik dalillarni to’plashning o’ziga xos jixatlariga ilmiy yondashish tadqiqot davrida o’z samarasini topdi. Auditorlik dalillarni to’plash ketma – ketligini quyidagicha amalga oshirish lozim:
- auditorlik dalillarini to’plashning maqsadini shakllantirish shartnomaning umumiy audit rejasi va auditorlik tekshiruvlar dasturiga taalluqli maqsadiga bog’liq. Shartnomadan kelib chiqqan holda boshqa maqsadlar ham, jumladan hisobni tashkil etishning samaradorligini baholash, to’lov layoqatini, rentabellikni va boshqalarni bashoratlash ham aniqlanishi mumkin;
- tanlangan auditorlik amallari №3-«Auditni rejalashtirish» nomli AFMS ga muvofiq auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi dasturida ko’rsatilishi lozim. Bunda auditorlik amallaridan qaysilarini (nazorat vositalari testi yoki mohiyatan tekshirishlar) va qaysi uchastkalarda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlash zarur;
- auditorlik dalillarini olish usullarini aniqlash;
- auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to’plash;
- auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillarni bayon qilish;
- to’plangan dalillarni baholash.
5. Auditorlik dalillarini olish usullarining amaliy axamiyatini o’rganib chiqish mobaynida auditorlik dalillarini xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimini testdan o’tkazish va moxiyati bo’yicha tekshirish amallarini o’tkazish yo’llari bilan olish maqsadga muvofiqdir.
Shu orqali auditrolik tashkilotlari faoliyatini barqarorlashtirishga erishishga xissa qo’shish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Audit o’tkazish bosqichlari va ularda qo’llanaladigan amallar yanada rivojlantirish bo’yicha ilmiy asoslangan tavsiya va takliflar ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi.
Bular quyidagilarda o’z ifodasini topgan:
1) respublikamizda auditorlik faoliyatini amalga oshirishning maqsadi, vazifalari va o’ziga xos bo’lgan amallarlar mavjudligi asoslab berish ;
2) auditorlik faoliyatining ob’ekti xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati, shu faoliyatdagi aniq jarayonlar tushuniladi. Korxona qaysi faoliyat bilan shug’illanmasin uning asosida mablag’, birinchi galda pul, ulardan samarali foydalanish masalasi yotadi. Xar bir korxona o’z oldida turgan maqsad va vazifalarga qarab faoliyat yuritadi. Ushbu faoliyat davomida moddiy, moliyaviy va mehnat resurslardan oqilona foydalaniladi. Natijada korxona daromad (foyda) oladi. Ushbu natijaga erishish mijozlarning ham manfaatlari e’tiborga olingan xolda amaldagi qonun talablari asosida erishiladi. Auditorlik faoliyatining amallari va usullari korxonava xo’jalik yurituvchi sub’ektlardagi mavjud resurslardan samarali foydalanishga, xuquqiy-me’yoriy normalar asosida ekanligiga qaratilgan bo’lishi kerak.
3) Global moliyaviy inqiroz sharoitida auditorlik faoliyatini takomillashtirish yanada kuchayadi. Ko’proq sifatli xizmatlar ko’rsatish, tashkilot faoliyatini qaytadan yangilash, zamonaviy jixozlar bilan ta’minlashga bog’liq bo’ladi. Bu o’z navbatida takomillashtirish jarayoni uni hisobga olinish tartibini ilmiy jihatdan to’liq asoslash, ya’ni uning kontseptsiyasini ishlab chiqishni taqozo qiladi