Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Komission (vositachilik). Xodimning har bir topgan mijozi bilan amalga oshirilgan shartnomadan haq olishi. Bunda o‘z daromadini yanada oshirish maqsadida xodim yangi mijozlarni topishga urinadi.
Qo‘yilgan aniq masalani hal qilish uchun beriladigan pul mukofoti. Bunday to‘lov usulini chet el kompaniyalarining yarmidan ko‘pi amalga oshiradi. Xodimlar kompaniya tomonidan qo‘yilgan masalani hal qilishda o‘z tajribalari orqali qatnashib qo‘shimcha daromad egasiga aylanadi. Bunda mas’uliyat va bilim darajalari inobatga olinadi. Xodimlar ishiga mas’ul menejerning qo‘shimcha daromadini aniqlashda so‘rovnoma orqali, xususiy ta’lim muassasalari o‘qituvchilari talabalarning egallagan bali va test sinovlarida olgan baholariga qarab belgilanadi.
Shaxsiy taqdirlash. Kompaniya uchun sadoqati va jonkuyarligini e’tirof qilgan holatda ayrim xodimlarga beriladigan pul mukofoti hisoblanadi. Bunday xodimlar kompaniyaning nufuzli vakillari sanaladi.
Yuqoridagi usullarning hammasi xodimlarning ish faoliyatidan maksimal foyda topish bo‘lib, faqat rivojlanish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, xodimlar o‘rtasida motivatsiyani vujudga keltiradi. Ba’zi kompaniyalar esa, malakali xodimlarni o‘z aktsionerlari qatoriga kiritadi. Xodimlar aktsiya egasiga aylanib, dividendlar orqali foyda oladi. Ularning daromadi kompaniyaning foydasiga proportsional bo‘lib, o‘z daromad foizlarini olishadi. Bu usul ham ish, ijod va faollikka nisbatan motivatsiyani kuchaytirish bilan birga xodimlarni kompaniyaning rivojiga mustahkam jamoa bo‘lib, faoliyat olib borishiga undaydi.
Sharq davlatlariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, motivatsiya va xodimlarni boshqarishdagi yondashuv yuqorida aytib o‘tganimizdek, umuman boshqacha ko‘rinishda bo‘ladi. Bu mentalitet, ma’naviy qadriyatlar va inson ruhiyati bilan bog‘liqdir.
Rivojlangan Yaponiya davlatini oladigan bo‘lsak, xodimlar o‘z kompaniyalariga sodiqligi bilan ajralib turadi. Tajribali mutaxassislarni yollashdan ko‘ra, bu davlatdagi kompaniyalar ushbu mutaxassislarni talabalik yillaridan boshlab tayyorlaydi. Natijada tanlangan yoshlar o‘z kelajagini ushbu kompaniyada ko‘rib, ta’lim oladi. Kompaniya esa, ushbu – kelajakda xodim bo‘ladigan – talabalar uchun o‘qish pulini to‘lab boradi. Yevropa davlatlarida moddiy rag‘batlantirish yo‘li orqali xodimlarga motivatsiya metodlari amalga oshirilsa, Yaponiyada motivatsiya usullarining hammasida xodimlarning ma’naviy va ruhiy tomonlari inobatga olinadi. Xodim jamoasi oldidagi mas’uliyati va ushbu jamoaning bir qismi sifatida o‘zini shakllantirib boradi. Ular hayotining oxirigacha o‘z mehnatlarini kompaniya rivoji uchun sarf etishga tayyor bo‘ladi. Kompaniya ularning hayot mazmuniga aylanadi. Shu bilan birga kompaniya xodimining oila a’zolariga ta’lim olish, davolanish, salomatligini tiklash, to‘y-ma’rakalarda uchraydigan muammolarini hal qilishda yordam berib boradi.
Kompaniya tomonidan yangi xodimga boshqaruv halqasidan ustoz tayinlanadi. Ustoz ushbu xodim tamomlagan oliy ta’lim maskanini tugatgan bo‘lishi lozim. Shuningdek, ustoz xodimning oilasi bilan bog‘lanib, shogirdi haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi, uni kompaniya muhitiga moslashtirishi, jamoaga qo‘shishi, yuzaga kelgan mojarolarda uni hal etishi lozim. Ustozning shogirdi haqidagi tavsiyalariga asoslanib kompaniya xodimga tegishli lavozimni topshiradi. Unga zarur ko‘nikmalarni o‘rgatib, shogirdi 35 yoshga to‘lguncha ustoz mas’ul bo‘ladi. Shundan so‘ng xodim mustaqil faoliyat olib borib, o‘z ustida ishlab o‘z lavozimini muayyan (4 yil) yil davomida oshirib boradi. Yetuk mutaxassis darajasiga ko‘tarilganda unga kompaniya tomonidan muhim topshiriqlar beriladi.
Yapon kompaniyalarida bir qancha o‘ziga xos boshqaruv uslublari boshqalardan ajralib turadi:
Bandlik kafolati va do‘stona muhitni shakllantirish. Sizga ma’lum bo‘ldiki, aksariyat yaponlar bir kompaniyada bir umr ishlaydilar. Ulardan keyin ularning avlodlari ushbu kompaniyada ishlashadi. Bu avloddan avlodga o‘tib boradi. Ularning oldilarida aniq ish joyi bo‘lib, unga sodiq xizmat qilib hayot kechiradilar. Ishdan haydalish, yangi ish topish kabi muammolardan xoli yashaydilar. Kompaniya xodimlari bir oila kabi do‘stona muhitni yaratib, o‘z manfaatlari kompaniya manfaatlari bilan uyg‘unlashgan bo‘ladi. Iqtidorli xodimlar yaratuvchanlik va ijodiy faoliyatlarini amalga oshirib, kompaniya faoliyatini kengaytirib boradilar.
Oshkoralik va korporatsiya qiymati. Har bir xodim uchun ma’lumotlar bazasidan foydalanish imkoniyatining mavjudligi kompaniyaning maqsad va vazifalarini belgilab, har bir xodim o‘rtasida jamoaviy muhitni mustahkamlash va o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu ma’lumotlar bilan tanishgan oddiy ishchi tomonidan ham qimmatga ega g‘oyalar tug‘ilishi mumkin bo‘ladi.
Boshqarishda ma’lumotlarga yondashuv. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar haqida ma’lumotlar to‘plash orqali kompaniya o‘z kamchiliklari, mahsuloti sifati va unga javobgarlarni aniqlab boradi. Ma’lumotlar tahlil qilib mas’ul shaxslar javobgarlikka tortiladi.
Ishlab chiqarishdagi muhitni nazorat qilish. Ishlab chiqarish jarayoni menejerlar tomonidan doimiy nazorat qilinishi va rahbarlarning xodimlar ish joyi bilan tanishib borishi mahsulotlarning sifatli va raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlaydi. Shuningdek, xodimlarning salomatligini saqlash va ularning kayfiyatini ijobiy bo‘lishiga yordam beradi.
Jamoada xodimlarning ruhiyatiga ijobiy yondoshish. Ko‘pgina kompaniyalarda ish vaqtida yoqimli musiqa yangrab turadi. Ish boshlashdan oldin ishchilar musiqa sadolari ostida badantarbiya bilan shug‘ullanadi. Bu xodimlarning harakatlarini tezlashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish ko‘rsatkichining yuqori bo‘lishiga xizmat qiladi.
Sharq madaniyatidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, yuqoridagi boshqaruv uslublari asosida insoniylik, mehr-muhabbat, tartib-intizom va ijtimoiy boshqaruv yotadi. Biz yapon xodimlarining qancha foyda olishlari haqida to‘xtalmadik. Ular ushbu uslubdan kelib chiqib, mamlakat qisqa vaqt ichida rivojlangan davlatlar qatoriga kirdi. Motivatsiyaning sharq mamlakatlaridagi o‘rni asosan jamoaviy xarakterga ega bo‘lgan uslublarida namoyon bo‘ladi.
Darhaqiqat, bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarilayotgan yoki xizmat ko‘rsatayotgan firmalarning menejer va marketologlari qanchalik talab va taklifni o‘rganishlaridan kelib chiqib barqaror rivojlanishga erishmoqdalar. Mahsulot va xizmat ko‘rsatishdagi yangiliklar axborot texnologiyalarning rivojidan kelib chiqib, foydalanuvchilarga turli vositalar orqali tez fursatda yetib bormoqda. Shuning uchun, raqobatbardosh mahsulot yoki xizmatlarni ko‘rsatishda bevosita ushbu jarayonga aloqador xodimlarning ijodiy yondashuvlariga ham e’tiborni davr taqozo etmoqda.
O‘zbekiston xalqi uchun tariximiz, ajdodlarimizdan qolgan ma’naviy boylik, qadriyatlarimiz va noyob fazilatlarimizni mukammal o‘rganib rivojlanishimizga xizmat qiladigan amallarni bajarishimiz bugungi kunning dolzarb masalasi bo‘lib, har bir vatandoshimizning burchi hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, o‘ziga xos madaniyat va qadriyat asosida rivojlanish dasturini tuzib, hozirgi darajaga yetib kelgan. Xalqimizning noyob fazilatlari, boshqalar havas bilan qaraydigan mahalla institutini rivojlantirish, iqtidorli kasb egalarini ro‘yobga chiqarish, egallagan bilimlarini amalda sinashda imkon berish va har bir tadbirkorlarimizning faoliyatida amalga oshirayotgan ezgu ishlarni yanada kengaytirish maqsadida motivatsion uslublarni amalga oshirish orqali yurtimizni yanada rivojlantirishga erishamiz.