O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi universiteti

IBTIDOIY SAN’AT MAZILGOHLARI:

Ma’naviymadaniyatvauningbirturihisoblangansan’atkishilikjamiyatininganchakeyi ngibosqichidaurug‘chiliktuzuminingshakillanishidadir.
Tosh, loydanishlanganodamxaykalchalaroxrabilanchizilganrasimlar, toshga, suyakkavaboshqabuyumlarga, o‘yibchizilganxilmaxilrasimlaribtidoiysan’atningengdastlabkinoibtidoiynamunalarihiso blanadi.
Ibtidoiysan’atningkelibchiqishmasalasihaqidaolimlarorasidakuchlitortishuvlarmavj uddir. Olimlarningbirguruhisan’atnidinga, affsungarlakkavatotomezimgabog‘laydilar. Olimlarningboshqabirguruhi “san’atuchun” deganmantiqsiznazariyagayopishibolib, san’atnikishilikjamiyatihayotidanajratibqo‘yishgaurinadilarvaurinmoqdalar.
Ibtidoiysan’atvauntngkelibchiqishinitushunishdaG.V. Plexanovning “adiressizxat” maqolasimuhimahamiyatgaegadir.
Keyingivaqtdaerkurrasiningturlijoylaridankishilikningibtidoiydavirgamansubbo’lganku pginasan’atobidalaritopildi.
Ilg‘orfikrliolimlaribtdoiysan’atningbarchaturlario‘zmohiyativamazmunibilanshak- shubhasizinsonningmehnatfaoliyatibilanizchiltafakkuri, kayfiyativafikrmulohazasibilanbog‘liqekanliginita’kidlaydilar.Ibtidoiysan’atningvujudg akelishinio‘zigaxosshart-sharoitibo‘lib, ibtidoiykishilarningongimalumdarajadaetaboshlagachvujudgakelaboshlagan.
Ibtidoiysan’atto‘satdan, birdanigavujudgakelmaganalbatta.Umehnatjarayonidavujudgakeldivarivojlanibkamolto pdi.
Million, nechayuzmingyillardavomidaibtidoiyinsonningongitafakkurimehnatdabo‘lganmunosaba
timalakasirivojtopdivao‘zgardi. Buholo‘z-
o‘zidanibtidoiysan’atningvujudgakelishiuchunzaminhozirlaganedi. San’atningvujudgakelishikishilikmadaniyatitarixidaolg‘atashlagankattaqadamedi.
Arxeologikqazilmalardanshunarsaayonkikishilikningibtidoiytudadavridisan’at, dinvama’naviymadaniyatmavjudbo‘lmagan.
Ma’naviymadaniyat, uningbirturihisoblangansan’atkishilikjamiyatininganchakyingibosqichidaurug‘chiliktuz uminingshakillanaboshlashidir. Chunkibudavirgakelibodamlartafakkur, til, atrofinibilish, narsalarnianglash, qurolishlash, uyruzg‘orbuyumlarinitayyorlashdama’lumdarajadamuoffaqiyatlargaerishdilar.
Ibtidoiysan’athozirgizamonkishisigaoddiyko‘rinadi. Lekinibtidoiyinsontomonidanyaratilganilksan’atko‘pqirralibo‘lib,tosh,loydanishlangano damvaxayvonxaykalchalari, oxrabilanchizilganrasimlar, toshga, suyakkavaboshqabuyumlargao‘yilibchizilganxilmaxilrasimlaribtidoiysan’atningengdastl abkinamunalaridanhisoblanadi. Bujihatidanqora, qizilsariq, yashilbo‘yoqlarbilanchizilganmamont, yovvoyiot, arslon, fel, bug‘i, yovvoyiechki, karkidon, yovvoyisigir, buqa, tug‘izkabiboshqayovvoyihayvonvanarsalarningtasvirlariayniqsadiqqatgasazovvardir.
Tosh asrining sungii bosqichlarida, ayni?sa mezolit (urta tosh asri) davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san'atning Altamira, Neo, Binedel, Saqroyi Kabir, Kakova qori, Lena, Еnisiy, Obь, Amur, Alyaska, Sahalin. Mu?iliston, O'zbekistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shehta Qori, Bitik chashma, qirqizistondagi Sari-jaz er yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovvardir. Ibtidoiy davirda oxak tosh Mirgelь kabi yumshoq toshlardan ba'zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo'lgan. Еr yuzining turli joylaridan, hususan sobiq SSR dagi Gagarina, Kostinka, Malьta va boshqa erlardan topilgan haykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri ayniqsa reolistik tarzda bo'lib, ularning onalik va jinsiy belgilari burtirib ko'rsatilgan.
Lekin tosh asridagi rassomlardan ko'p narsa kutib bo'lmas edi albatta. U davirda ishlangan qoyatosh sur'atlari, odam haykallari o'zining soddaligi bilan ajralib turardi, lekin ijodiyotning eng dastlabki ilk naьmunasi va tasviriy san'at soqasidagi dastlabki qadam edi. Uning moddiy tarihiy aqamiyati xam shunda edi.
Bu xol keyingi davir tasviriy san'ati uchun dastlabki loy devor toshi xisoblanadi.Qo'shiq, ertak, musiqa, maqol va halq iqtisodiyotining boshqa turlari ibtidoiy san'atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo'shiq, ertak, musiqa, maqol, matal va boshqalarning vujudga kelishi qam kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi.
“San'atning hilma hil turlari singari hususan musiqa xam mexnat jarayonida vujudga kelganligi shubxasizdir. 19 asrning ohirilarida yashagan nemis Karel Byuher musiqa mexnat jarayonida paydo bo'lgan degan nazariya yaratdi. Ibtidoiy davirdagi diniy tushunchalar. Gap, din xaqida borar ekan, u qamisha barxaror va azaldan mavjud bo'lgan emas.”