O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

I.BOB. SHANXAY XALQARO TASHKILOTI
1.1.ShHTning umumiy tavsifi
ShHTni tavsiflash eng avvalo, ushbu tashkilot nima maqsadda va nima maqsadda yaratilganligini ko'rib chiqish kerak. Davlatlarning Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayoni uchun mintaqa davlatlarining farovonligi, barqarorligi va xavfsizligiga, birinchi navbatda, terrorizm va ekstremizm kuchayib borayotgan bir sharoitda tashqi tahdid va tahdidlarning mavjudligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. globallashuvning murakkab jarayonlarini boshdan kechirayotgan dunyoda iqtisodiy muammolar ham.
Shunga koʻra, ShHT oʻz oldiga aʼzo davlatlar oʻrtasida oʻzaro ishonch, doʻstlik va yaxshi qoʻshnichilik munosabatlarini mustahkamlash, mintaqada tinchlik, xavfsizlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash, yangi davlat qurilishini rivojlantirish maqsadida koʻp qirrali hamkorlikni rivojlantirish vazifasini qoʻyadi . demokratik, adolatli va oqilona siyosiy va iqtisodiy xalqaro tartib; terrorizm, separatizm va ekstremizmning barcha ko'rinishlariga qarshi birgalikda kurashish, giyohvandlik vositalari va qurol-yarog'larning noqonuniy aylanishiga, transmilliy jinoiy faoliyatning boshqa turlariga, shuningdek, noqonuniy migratsiyaga qarshi kurashish; siyosiy, savdo-iqtisodiy, mudofaa, huquqni muhofaza qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish, madaniy, ilmiy-texnikaviy, ta’lim, energetika, transport, kredit-moliyaviy va umumiy manfaatdor boshqa sohalarda samarali mintaqaviy hamkorlikni rag‘batlantirish; aʼzo davlatlar xalqlarining turmush darajasini barqaror oshirish va yaxshilash maqsadida teng huquqli sheriklikka asoslangan qoʻshma harakatlar orqali mintaqada har tomonlama va muvozanatli iqtisodiy oʻsishga, ijtimoiy va madaniy rivojlanishga koʻmaklashish; jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv yondashuvlarini muvofiqlashtirish; a'zo davlatlarning xalqaro majburiyatlari va ularning milliy qonunchiligiga muvofiq inson huquqlari va asosiy erkinliklarini rag'batlantirish ;
boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni saqlash va rivojlantirish; xalqaro nizolarning oldini olish va ularni tinch yo‘l bilan hal etishda o‘zaro hamkorlik; 21- asrda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish yo'llarini birgalikda izlash .
ShHT harbiy blok emas (masalan, NATO ) yoki ochiq muntazam xavfsizlik uchrashuvi
lekin oraliq pozitsiyani egallaydi. ShHTga aʼzo davlatlarning umumiy hududi. Yevroosiyo hududining 61% ni, uning umumiy demografik salohiyati dunyo aholisining toʻrtdan bir qismini tashkil etadi, iqtisodiy salohiyatiga esa AQShdan keyingi eng qudratli Xitoy iqtisodiyoti kiradi. Rasmiy ish tillari - rus va Xitoy . Bosh qarorgohi Pekinda.
ShHT ramziyligi markazida tashkilot emblemasi tushirilgan oq bayroqni o'z ichiga oladi. Gerbning yon tomonlarida ikkita dafna gulchambari tasvirlangan, o'rtada Yerning Sharqiy yarim sharining ramziy tasviri joylashgan bo'lib, u erda "oltilik" egallagan yerning konturlari joylashgan - tepada va pastda yozuv mavjud. Xitoy va rus: "Shanxay hamkorlik tashkiloti".
Bir qator rossiyalik ekspertlar Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasida Xitoy o‘z strategik vazifalarini hamkorlar, birinchi navbatda, Rossiya hisobidan hal qilyapti, degan xavotirda. Bunday baholashlar haqiqiy asoslarga asoslanmagan.
ShHTda rahbarlik lavozimlarini egallash tartibi aʼzo mamlakatlar vakillarining davriy rotatsiyasini nazarda tutadi. Rossiyaning byudjetga qo'shgan hissasi Xitoy hissasiga to'g'ri keladi . Ishtirokchi davlatlar ShHT Kotibiyatini Pekinda joylashtirishga kelishib oldilar, chunki Xitoy yanada qulayroq shart-sharoitlarni taklif qilgan, ayni paytda Toshkentda yana bir muhim organ – Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT) Ijroiya qo‘mitasi ishlamoqda. Va umuman olganda, shtab-kvartiraning joylashuvi juda oz narsani aytadi. Shu asosda, shtab-kvartirasi joylashgan mamlakat ushbu tashkilotda hukmronlik qiladi, deb bahslasha olmaydi. Aksincha, aksincha: zaruriy yovuzlik sifatida chidashga majbur . Albatta, Xitoy kabi qudratli davlatning ShHTdagi iqtisodiy va siyosiy salmog‘i ancha katta. Biroq, aynan shuning uchun barcha hujjatlari uning a'zolarining tengligi haqida gapiradigan tashkilotga a'zolik zaiflar uchun foydalidir , chunki bu ularning huquqlarini eng kuchlilar bilan tenglashtiradi. ¹
Har qanday xalqaro tashkilotning nufuzi va ahamiyati unga dunyoda berilayotgan e’tibor va faoliyatining samaradorligi bilan belgilanadi. ShHT nisbatan qisqa vaqt ichida nufuzli xalqaro tashkilotga aylandi. Ta’kidlash joizki, kuzatuvchi mamlakatlar bilan qo‘shib hisoblaganda, ShHT dunyo aholisining yarmini birlashtiradi. Bu esa uning asosiy faoliyat yo‘nalishlari – iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashdagi salohiyatini oshiradi. Ana shu ikki ustuvor yo‘nalishga alohida urg‘u beriladi. Zero, xavfsizlik orqali hamkorlikni rivojlantirish, umumiy taraqqiyotga erishish tashkilotning asosiy maqsadidir. Yevroosiyo hududining 61 foizini, dunyo aholisining to‘rtdan bir qismini tashkil qilgan mamlakatlar ishtirokidagi Yangi tashkilot qabul qilgan birinchi hujjat “Shanxay Hamkorlik Tashkilotini tuzish to‘g‘risidagi Deklaratsiya”, “Terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Konvensiya bo‘ldi.
Oradan 1 yil o‘tib Sankt-Peterburgda bo‘lib o‘tgan sammitda tashkilotning tuzilmalarini shakllantirish boshlandi. 2003 yilda esa ShHT Kotibiyati (qarorgohi Pekinda) va Mintaqaviy Aksilterror tuzilmasi (qarorgohi Toshkentda) tashkil etildi.
2004 yil 1 yanvaridan boshlab amaliy mexanizmi, ma’muriyati va byudjetiga asos solingan ShHT to‘laqonli xalqaro tashkilot sifatida tan olindi. Tashkilotning faoliyat ko‘lamini kengaytirish maqsadida 2005-2006 yillarda ShHTning Banklararo birlashmasi, Ishbilarmonlar kengashi va Forumi tashkil qilindi.
ShHT tuzilganidan keyin ko‘plab davlatlar uning safidan joy olish istagini bildirdi. Bugungi kunda jahonda nufuzi ortib borayotgan ShHTga 6 ta – O‘zbekiston, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoy a’zo. Hindiston, Eron, Mo‘g‘uliston va Pokiston kuzatuvchi maqomiga ega. Belarus va Shri-Lankaga Muloqot bo‘yicha hamkor maqomi berilgan. ShHT sammitlarida MDH, ASEAN va Afg‘oniston rahbarlarining taklif etilishi tashkilotning istiqbolidan darak beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ShHT harbiy tashkilot emas. Bu tashkilot asosan a’zo davlatlarning havfsizligini ta’minlashga mas’uldir. ShHTning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalar barqaror taraqqiyot va farovon istiqbol uchun hamkorlikda faoliyat yuritishdan iboratdir. So‘nggi vaqtlarda jahonda nufuzi ortib borayotgan tashkilot o‘z oldiga urushlar va harbiy-siyosiy to‘qnashuvlar xavfini daf etib, tinchlik, farovon hayotga erishishdek ulug‘ maqsadni qo‘ygan. Qarorgohi Toshkentda bo‘lgan Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi o‘z mevalarini bermoqda. Shu davr mobaynida MATT tomonidan mingdan ortiq terror hodisalarining oldi olindi. Tashkilotga a’zo davlatlarning maxsus xizmatlari tomonidan esa terrorchi tashkilotlarning rahbarlari qo‘lga olindi va yo‘q qilindi. ShHT doirasida madaniy va gumanitar sohalarda aloqalar rivojlanib bormoqda. 2002 yilda Pekinda madaniyat vazirlarining uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. A’zo mamlakatlarda madaniyat kunlarini o‘tkazish borasidagi takliflar qo‘llab-quvvatlandi. O‘tgan davr ichida bir necha tadbirlar o‘tkazildi. Mamlakatlar o‘rtasida talabalar va o‘qituvchi-professorlar almashuvlari yo‘lga qo‘yilgan. San’at sohasidagi hamkorlik ham rivojlanib bormoqda.
ShHT davlatlari o‘zaro munosabatlarda «Shanxay ruhi»ga amal qiladi. Bu ibora qarorlarni konsensus asosida qabul qilish, o‘zaro ishonch va manfaatdorlik, tenglik, maslahatlashuv, madaniy xilma-xillikka hurmat bilan yondashuv, birgalikda taraqqiy etishga intilish tamoyillariga qat’iy amal qilish demakdir.
O‘tgan yilning 9–10 iyul kuni Ufada tashkilotning navbatdagi sammitida ShHTga raislik O‘zbekiston Respublikasiga o‘tdi.
Shu kunlarda poytaxtimizda Prezidentimiz Islom Karimov raisligida ShHT a’zo davlatlari rahbarlari kengashining 15 yilligiga bag‘ishlangan yubiley majlisi bo‘lib o‘tmoqda.
ShHTning Toshkent sammitida kun tartibiga quyidagi masalalar qo‘yiladi:

• 
  Davlat rahbarlari kun tartibiga muvofiq ShHT doirasida ko‘p qirrali va o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada chuqurlashtirish masalalarini muhokama qiladilar, shuningdek, dolzarb mintaqaviy va xalqaro masalalar yuzasidan fikr almashadilar.
  
• 
  Davlat rahbarlari uchrashuv so‘ngida asosiy hujjat – ShHT 15 yilligining Toshkent deklaratsiyasini imzolaydilar. Mazkur hujjatda tashkilotning o‘tgan 15 yilllik faoliyatini baholash, a’zo davlatlarning ShHT rivojlanishi istiqbollariga doir bir-biriga mujassam yondashuvlar, shuningdek, hozirgi xalqaro va mintaqaviy vaziyatga nisbatan davlatlarning pozitsiyalari aks ettiriladi.²
  

Davlat rahbarlari ShHTning 2015 yilgacha taraqqiyot strategiyasini amalga tatbiq etish bo‘yicha 2016-2020 yillar oralig‘ida mo‘ljallangan tadbirlar rejasini tasdiqlaydi.
Davlat rahbarlari kengashi (SGG) ShHTning eng yuqori organi hisoblanadi. U tashkilot faoliyatining ustuvor yo'nalishlari va asosiy yo'nalishlarini belgilaydi, uning ichki tuzilishi va faoliyatining asosiy masalalarini, boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan o'zaro munosabatlarni hal qiladi, shuningdek, eng dolzarb xalqaro muammolarni ko'rib chiqadi. Kengash yiliga bir marta navbatdagi yig'ilishlarga yig'iladi. SGH Majlisiga raislik qilish navbatdagi Majlisning tashkilotchisi bo'lgan davlat rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Uchrashuv joyi, qoida tariqasida, ShHTga a'zo davlatlar ro'yxatining alifbo tartibida (ruscha) belgilanadi[25]. Kengash ShHTning boshqa organlarini tuzish to'g'risida qaror qabul qilishi mumkin, ular Nizomga qo'shimcha protokollar shaklida rasmiylashtiriladi[26].
Hukumat rahbarlari kengashi (SGP) ShHT byudjetini qabul qiladi, u kapital ishtirok etish printsipi asosida shakllantiriladi[26], tashkilot ichidagi o'zaro munosabatlarni rivojlantirishning o'ziga xos, ayniqsa iqtisodiy sohalariga oid asosiy masalalarni ko'rib chiqadi va hal qiladi. Kengash yiliga bir marta navbatdagi yig'ilishlarga yig'iladi. Kengash Majlisiga raislik davlat hukumati rahbari tomonidan amalga oshiriladi, uning hududida Majlis o'tkaziladi[25].
Tashqi ishlar vazirlari kengashi (Smid) tashkilotning joriy faoliyati, shu jumladan SGH yig'ilishini tayyorlash masalalarini ko'rib chiqadi va hal qiladi, xalqaro muammolar bo'yicha SHHT doirasida tashkilot qarorlarini amalga oshirish va maslahatlashuvlar o'tkazish choralarini ko'radi. Kengash raisligini tashkilotga a'zo davlatning tashqi ishlar vaziri amalga oshiradi, uning hududida SGGNING navbatdagi yig'ilishi o'tkaziladi. Tashqi aloqalarni amalga oshirishda tashqi ishlar vazirligi raisi tashkilotni Kengashning ishlash tartibi to'g'risidagi Nizomga muvofiq taqdim etadi [25].
Vazirliklar va/yoki idoralar rahbarlarining uchrashuvlari ShHT doirasida tegishli sohalarda hamkorlikni rivojlantirishning aniq masalalarini ko'rib chiqish uchun o'tkaziladi. Bugungi kunga qadar bosh prokurorlar, mudofaa vazirlari, iqtisodiyot va savdo vazirlari, aloqa vazirlari, madaniyat vazirlari, shuningdek, tabiiy ofatlardan jabrlanganlarga favqulodda yordam ko'rsatish bo'yicha huquqni muhofaza qilish organlari va idoralari rahbarlarining yig'ilishlarini o'tkazish mexanizmi shakllantirildi[25]. Raislik majlisni tashkil etuvchi davlatning tegishli vazirligi va/yoki idorasi rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Uchrashuv o'tkaziladigan joy va vaqt oldindan kelishib olinadi.
Kotibiyat ShHTning doimiy ma'muriy organi hisoblanadi. Unga quyidagilar yuklatilgan: SHHT doirasida amalga oshiriladigan tadbirlarni tashkiliy-texnik qo'llab-quvvatlash, tashkilot doirasidagi barcha organlarning hujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etish, yillik byudjet bo'yicha takliflar tayyorlash. Kotibiyatni SGG tomonidan tasdiqlangan Bosh kotib boshqaradi. Bosh kotib ShHTga a'zo davlatlar fuqarolari orasidan rotatsiya asosida, a'zo davlatlar nomlarining rus alifbosi tartibida keyingi muddatga uzaytirish huquqisiz uch yil muddatga tayinlanadi. 2006 yilgacha Bosh kotib lavozimi yo'q edi, uning o'rniga faqat SHHT kotibiyati nomidan rasmiy ravishda ishlay oladigan ijroiya kotibi instituti mavjud[25]edi. SHHT Kotibiyatini yanada mustaqil ijro etuvchi organga qayta qurish zarurligi to'g'risida fikr mavjud, chunki hozirda uning huquqlari va mablag'lari etarli emas. Birlashgan Millatlar tashkiloti, NATO, KXShT va boshqa tashkilotlarda ijro etuvchi organlar nisbatan mustaqil bo'lib, shu munosabat bilan o'z tashkilotlarining kun tartibini ishlab chiqish, tashabbuslar bilan chiqish va hattoki a'zo davlatlar rahbariyati tomonidan o'z tashabbus takliflarini qabul qilishga ko'maklashish imkoniyatiga ega bo'lsa-da, SHHT kotibiyati haqiqatan ham qayta ishlashni amalga oshirmayapti. aslida Kengash shug'ullanadi milliy koordinatorlar. Natijada, Kotibiyat xodimlari har qanday masalani uni yuborgan mamlakatning milliy koordinatori va boshqa mamlakatlarning milliy koordinatorlari bilan muvofiqlashtirishi kerak. Bu kotibiyatda institutsional axloq qoidalarini yaratishga yordam bermaydi. Ma'lum bo'lishicha, aslida SHHT kotibiyati xalqaro tashkilotning mustaqil organi emas, balki milliy vakillardan tashkil topgan jamoadir³.
Milliy koordinatorlar kengashi (SNK) tashkilotning joriy faoliyatini muvofiqlashtiradi va boshqaradi, SGH, SGP va Smid yig'ilishlarini zarur tayyorlashni amalga oshiradi. SNK yiliga kamida uch marta yig'ilishlarga yig'iladi. SNKGA raislik tashkilotga a'zo davlatning milliy koordinatori tomonidan amalga oshiriladi, uning hududida SGGNING navbatdagi yig'ilishi o'tkaziladi. Xalq Komissarlari kengashi raisi Smid raisi nomidan tashqi aloqalarni amalga oshirishda tashkilot vakili bo'lishi mumkin
Shanxay hamkorlik tashkilotining (SHHT Rats) mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ShHTning doimiy faoliyat yurituvchi organi hisoblanadi. Rats shtab-kvartirasi 2022 yilgacha Toshkentda joylashgan bo'lib, 2022 yilda SHHT sammitida shtab-kvartirani Moskvaga ko'chirish to'g'risida qaror qabul qilindi. Ushbu organning maqsadi terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurashda tomonlarning vakolatli organlarini muvofiqlashtirish va o'zaro ta'sir qilishdir. U maqomga egayuridik shaxs va shartnomalar tuzish, ko'char va ko'chmas mulkni sotib olish va tasarruf etish, bank hisobvaraqlarini ochish va yuritish, sudlarda da'volar qo'zg'atish va sud jarayonlarida qatnashish huquqi. Rats nomidan ushbu huquqlar Rats Ijroiya qo'mitasi direktori tomonidan amalga oshiriladi. ushbu organning asosiy vazifalari ShHTga a'zo barcha davlatlarning terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurashish borasidagi sa'y-harakatlarini muvofiqlashtirish-terrorizmga qarshi kurashish bo'yicha takliflar ishlab chiqish — axborot to'plash va tahlil qilish, jinoyatchilarni qo'llab-quvvatlovchi shaxslar va tashkilotlar to'g'risidagi ma'lumotlar bankini shakllantirish, tezkor-qidiruv va boshqa tadbirlarni tayyorlash va o'tkazishda yordam berishdir ushbu hodisalarga qarshi kurashish uchun xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni saqlash Rats [28]Kengash va Ijroiya qo'mitadan (doimiy faoliyat yurituvchi organ) iborat. Tashkilot mamlakatlarining vakolatli organlari rahbarlarini o'z ichiga olgan kengash qaror qabul qiluvchi boshqaruv organidir. Rat Ijroiya qo'mitasi raisi davlat rahbarlari Kengashi tomonidan tayinlanadi . 2013-yil 1-yanvardan SHHT Rats Ijroiya qo'mitasi direktori Chjan Xinfeng(Xitoy) hisoblanadi.
Banklararo uyushma (MBO) 2005 yilda hukumat rahbarlari Kengashining (SGG) yig'ilishida SHHT davlatlari tomonidan tasdiqlangan iqtisodiy hamkorlik loyihalarini amalga oshirishda yordam berish vositasi sifatida tashkil etilgan . MBOGA Qozog'iston taraqqiyot banki, Xitoy davlat taraqqiyot banki, Vneshekonombank, Tojikiston milliy banki, O'zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki a'zo bo'lgan. SHHT birinchi va ikkinchi chaqiriqlarining MBOLAR kengashi raislari XXR milliy banki raisi Cheng yuan (2005-2006) va Rossiyaning "taraqqiyot va tashqi iqtisodiy faoliyat banki" davlat korporatsiyasi raisi V. A. Dmitriev (2006-2007).
Hozirgi vaqtda Qozog'iston taraqqiyot banki direktorlar Kengashi raisi M. Sagindikov MBT Kengashi raisi hisoblanadi