O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi

2.Ta’lim. Ta’lim ham jarayon, ham faoliyat sifatida insonning hayotida muhim rolь o’ynaydi va 
muayyan davr uchun yetakchi faoliyat sifatida gavdalanishi mumkin. Ta’lim boshqacha so’z bilan 
aytganda, o’qituvchi bilan o’quvchining sub’ekt-sub’ekt munosabatidagi hamkorlik faoliyati 
hisoblanadi. Aksariyat hollarda o’qituvchi axborot uzatuvchi (kommunikator) o’quvchi esa uni 
qabul qiluvchi(kommunikat) ob’ekt sifatida talqin etiladi, lekin ikkiyoqlama harakat tufayli 
ma’lumot insonga anglashiniladi, o’zaro ta’sir, o’zaro anglashuv, tushunuv, o’zaro sub’ektlarning 
bir- birga zaruriyligi, taqozochanligi hamkorlikning muvaffaqiyati kafolatli sanaladi. Ta’lim o’quv 
faoliyati, aqliy faoliyat, bilish faoliyati turtkisi vazifasini o’taydi, chunki har qaysi faoliyatning 
shakli aqliy mehnat tufayli amalga oshadi. Ta’limning boshqa faoliyat turlaridan farqi uning 
mahsulining o’ziga xosligi, barcha bosqichlariga ongli yondashuvda va munosabatda bo’lishdir. 
Ta’lim o’quv faoliyati yoki jarayon sifatida mustaqil izlanishni, ijodiy munosabatni, turli vaziyat 
(auditoriya va undan tashqarida)ni, har xil bosqichni (boshlang’ich, o’rta, maxsus, oliy ta’lim) 
o’zida mujassamlashtiradi. Mustaqil bilim olish va mutolaa qilish ham o’quv faoliyatining 
muayyan ko’rinishlari bo’lib, shaxsiy ilmiy, ijodiy izlanishning mahsuli hisoblanadi. 
Ta’lim-tarbiya bilan uyg’unlashgan tarzda namoyon bo’ladi, sub’ektga ob’ektiv ta’sir o’tkazish 
tufayli bilimlar egallanadi, muayyan shaxsiy fazilatlar tarkib topadi. Ta’limning mohiyatiga 
(matnda g’oya, taassurot, mazmun, syujet, timsol orqali) tarbiyaviy ta’sir o’tkazish dasturiy 
asosda, ierarxik (yunoncha hierarchia izchillik) tarzda singdiriladi. Ta’lim muayyan guruh va 
jamoani shakllantiradi, shaxslararo munosabat maromlari bilan tanishtiradi, shaxsiy fazilatlarning 
tarkib topishiga, sub’ektning ijtimoiylashuviga sezilarli ta’sir o’tkazadi. 
Ta’limning yana bir muhim funktsiyasi shuki, u turli yoshdagi odamlarni kasb tanlashga 
yo’naltiradi, kasbiy tayyorgarlikni amalga oshirishga, mutaxassis sifatida shakllanishga muhim 
ta’sir o’tkazadi. Ta’lim ijtimoiy jihatdan shaxslarni shakllantirish, ixtisos ko’nikmalari bilan 
qurollantirish, u yoki bu sohada mutaxassis bo’lib faoliyat ko’rsatishga xizmat qiladi. Mustaqil 
fikrlash, psixologik imkoniyatlarni ro’yobga chiqarish, barkamollikni egallash borasida ijtimoiy 
hayotning turli jabhalarida ta’lim yetakchi faoliyat tariqasida muhim rolь o’ynaydi. 

---

Ta’lim talabaga muayyan ko’lamda va darajada bilim, ko’nikma va malaka berishga, 
shuningdek, shaxsning aqliy faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan murakkab jarayon hisoblanadi. 
U ikki tomonlama xususiyatga ega bo’lib, o’qituvchi (ta’lim beradi) va talaba (ta’lim oladi)larning 
hamkorlikdagi faoliyati natijasida amalga oshiriladi, shuning bilan birga mazkur jarayon 
pedagogik salohiyatli, kasbiy uquvli, yetuk inson boshchiligida fan asoslari egallanadi. Ta’limning 
muvaffaqiyati, birinchidan, o’qituvchi bilan talabalar jamoasini hamkorlik faoliyatining faol 
tarzda o’tishiga, ikkinchidan, nimalardan saboq berishga, kim tomonidan tashkil qilinishga, uni 
qanday metodlar bilan amalga oshirishga va kimlarni o’qitishga ko’p jihatdan bog’liqdir. 
Binobarin, o’qituvchi bilan talabalarning hamkorlik faoliyatining uyg’unlik, ijodiy izlanish, faollik 
kasb etishi-muvaffaqiyat garovidir. 
Hozirgi davrda fan va texnikaning rivoji, axborot va bilim ko’lamining kengayishi, oliy maktab 
talabalari oldiga mustaqil bilim olish vazifasini yuklamoqda. Mazkur mas’uliyat pedagoglarga 
ham bevosita aloqador bo’lib, faqat talabalarga bilim berish, ko’nikma va malakalarni 
shakllantirish bilan qanoatlanmasdan, balki faol va mustaqil ravishda ularni egallashga o’rgatishni 
taqozo etadi. Ana shu tariqa ta’lim tushunchasidan o’qish (o’rganish) atamasi ajralib chiqqan. 
O’qish yoki o’rganish talaba faoliyati bo’lib, bilim, ko’nikma, malaka va odatlar shaklida 
ifodalanib, insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribalarini o’zlashtirish hamda ulardan amaliy ehtiyojni 
qondirish uchun foydalanish anglashiladi. 
Xalq ta’limi tizimida o’qish o’qituvchi rahbarligidagi o’qitish jarayonining bir tomonini 
tavsiflaydi, xolos. O’qishdagi muvaffaqiyatni ta’minlovchi asosiy omil-bu talabaning 
mustaqilligidir. Mustaqillik ta’limning ob’ektiv o’quv materiali, o’qitish sur’ati, metodi, darsliklar 
va sub’ektiv motiv, qiziqish, mayl, ustanovka, qarash va boshqa sabablariga ta’sir qiladi. Bu 
o’rinda ta’sir o’tkazish, ta’sirlanish, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruq berish holatlari 
muhim rolь o’ynaydi. 
Pedagogik psixologiyada ta’lim o’qitish, o’qish, o’rganish bilan bir qatorda o’zlashtirish 
tushunchasi ham qo’llaniladi. Ta’lim amaliyotida o’qish va o’qitish oldiga qo’yiladigan asosiy 
vazifa- bu bilimlarni, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishdan iboratdir. O’zlashtirish jarayoni 
bilish faoliyatining ajralmas qismi bo’lib, pedagogik-psixologik ta’sirlar talabalar ongida qay 
yo’sinda tasavvur obrazlari, fikr va mulohazalar bo’layotganligi, ularning amaliy faoliyatida 
qanday shaklda aks etayotganligi, psixik o’sishga, ilmiy dunyoqarash va e’tiqodlarni egallashga 
yordam berayotganligini aks ettiruvchi murakkab voqelik hisoblanadi. 
Bilimlarni o’zlashtirishning samaradorligi o’rganilayotgan materialning mazmuniga, muayyan 
tizimda uzatilayotganiga, pedagogik mahoratiga, uning shaxsiy xususiyatiga, o’qitish 
metodikasiga, talabalarning individual-tipologik xususiyatlariga va qiziqishiga bevosita 
bog’liqdir.
O’quv materiallarni o’zlashtirishda idrok jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi. Genetik nuqtai 
nazardan ushbu masalaga yondashsak, mavhum tushunchalarga nisbatan aniq materiallar osonroq 
idrok qilinadi. Dastavval bilish jarayoni atrof-muhitni amaliy jahatdan inson tomonidan o’rganish 
tariqasida namoyon bo’lganligi tufayli o’z qadriyatini saqlab kelmoqda. 
Ta’lim jarayonida aniq tasavvurlilik, tasviriy ko’rgazmalilik, “jonli mushohada”lik 
materiallarning o’rni nihoyatda muhimdir. O’zlashtirilayotgan o’quv materiallarining ma’lum 
qismi hissiy tana a’zolarimiz tomonidan aks ettiriladi. Talabalar bilimlarni egallash paytida aniq 
narsalar, ob’ektlar, hodisalar, jismlarni yoki ularning ramziy tasvirlarini kuzatish natijasida aniq 
tasavvur obrazlarini yaratadilar
3
.
Psixologik nuqtai nazardan ko’rgazmalilik tabiiy-predmetli, tasviriy va jonli nutqli yoki “jonli 
mushohada”lik turlariga ajratiladi. 
O’qitishda yangi mavzu auditoriyada tajriba o’tkazish yoki ba’zi ob’ektlarga sayohat uyushtirish 
bilan bog’liq ravishda olib boriladi. Mazkur holat materialni talaba tomonidan puxta o’zlashtirish 
uchun keng imkoniyat yaratadi. Tajriba maydonlarida, jonli burchaklarda o’tkazaziladigan 
mashg’ulotlar ana shular qatoriga kiradi. Tasviriy ko’rgazmalilik rasmlar, mulyajlar, diapozitivlar, 
3
Seifert K., Sutton R. Educational psychology. 2
nd
edition. 2009. Page 118 

---

kinokartinalar, chizmalar, chizgilar, jadvallar, diagrammalar, kartinalar va simvolli belgilar 
yordamida namoyish qilinadi. Jonli nutq ko’rgazmaliligida o’qituvchi talabalarda aniq obrazlarni, 
tasavvurlarni uyg’otadigan yorqin, qanotli iboralardan (“taraqqiyot-dunyoni larzaga keltirdi”, 
“kambag’allik-kishi qaddini bukadi”) kabilardan unumli foydalanadi. 
Biroq hissiy idrok qilishdan me’yoridan ortiqcha foydalanish - talaba aqliy taraqqiyotini 
sustlashishga olib kelishi, mavhum tafakkurga salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Buning 
natijasida mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish, munozaraga kirishish rivojdan orqada qoladi. 
Bundan kelib chiqqan holda talabalarning kuzatuvchanligini takomillashtirish, taraqqiy ettirish 
maqsadga muvofiqdir. 
Kuzatuvchanlikni talabalarda shakllantirish uchun o’qituvchi ularga aniq va muayyan maqsad 
qo’yishni, yaxlit narsadan bo’lak va qismlarni ajratishni, ob’ektlarni o’zaro taqqoslashni, ulardan 
muhim va nomuhim belgilarni ajratishni o’rgatadi. Kuzatish yordamida o’rganilgan narsa va 
hodisalar talabalar tomonidan rasmlar, chizmalar, esdaliklar, mulohazalar tarzida qayd qilib 
boriladi. Faol maqsadga yo’naltirilgan, uzluksiz kuzatish zamirida ularda kuzatuvchanlik 
xususiyati tarkib topadi. 
Bilimlarni o’zlashtirishning muhim tomonlaridan biri-bu o’quv materialini tushunishdan iborat 
bo’lib, ularning o’zaro bog’liqligi, fanlararo aloqasi,muayyan sohalarga va tizimlarga 
taalluqliligini anglash bosqichiga ko’tariladi. Talaba o’rganilayotgan materiallarni o’tilgan 
mavzular bilan murakkab ichki bog’lanishga ega ekanligini, qonuniyat ta’rifini, sabab-oqibat 
munosabatlarini kelib chiqishini tushuntirish imkoniyattiga ega bo’lmog’i zarur. Bu narsalarni 
oddiy idrok qilish yoki kuzatish orqali anglab bo’lmaydi, shuning uchun fikrlash, mulohaza 
yuritish, ijodiy izlanish, ya’ni tafakkur qudrati bilan aniqlanadi. 
O’quv materiallarini o’zlashtirish uchun talabalar matndagi har bir tushunchalarni anglab 
yetmog’i zarur. Masalan: kitob-umumiy tushuncha, ya’ni bunda bir jinsdan bo’lgan ko’p narsa va 
hodisalar gavdalanadi; “Samarqand” -yakka tushuncha, chunki yakka nom haqida ma’lumot 
beradi; “daraxt” –aniq tushuncha, bu yerda alohida olingan bir butun narsaga aloqadorlik aks 
ettirilmoqda; “siyosat” - mavhum tushuncha. Hatto talaba “gulzor” so’zini tushunchalarga taalluqli 
ekanligini isbotlab, dalillab bermoqlari shart. Bundan tashqari, ular to’planma tushunchalar yakka 
“Respublika Pedagogik adabiyotlari kutubxonasi” hamda umumiy “xulq”, “sinf”, “yoshlar” 
turlariga ajratilishini tushuntirib berishlari lozim. 
Bilimlarni anglash va ularni mustaqil o’zlashtirish jarayonida fikr yuritish jarayonlaridan unumli 
foydalanmoqlari darkor. Masalan: matnni analiz va sintez qilish, taqqoslash, klassifikatsiyalash, 
umumlashtirish, tizimlashtirish va hokazo
4
. Analiz narsa va hodisalarni fikran tarkibiy qismlarga 
ajratishdan iborat bo’lib, unda butunning bo’laklarga nisbatan munosabati aniqlanadi. Sintez esa, 
aksincha, fikr ob’ekti bo’lgan narsa va hodisalarning tarkibiy qismlarini fikran bir butun qilib 
qo’shishdir. 
O’rganilayotgan narsa va hodisalardan ularning muhim belgilarini, sifat yoki xususiyatlarini 
fikran ajratib olib, ana shu belgi, sifat yoki xususiyatlarni mustaqil fikr ob’etiga aylantirishi, 
mavhumlashtirishi ayni muddaodir. SHuningdek, ular o’zlashtirilayotgan narsa va hodisalarning 
muhim va o’xshash belgilariga ko’ra bir guruhga birlashtirishni uddasidan chiqmoqlari lozim. 
Bundan tashqari, talaba o’quv materiallarida uchraydigan narsa va hodisalardagi xossa, belgi, 
alomatlarni topish va shu umumiylik asosida ularni fikran birlashtirish, ya’ni umumlashtirish 
zarur. 
Talaba o’zlashtirilgan bilimlari yuzasidan mustaqil ravishda hukm chiqarish imkoniyatiga 
erishmoqlari kerak. Narsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib 
aytilgan fikr hukm deyiladi. Ta’limda odatda hukmlarning yakka,umumiy,ehtimollik kabi turlari 
ko’p qo’llaniladi. Masalan: “Alisher Navoiy - o’zbek adabiy tilining asoschisidir” (yakka hukm). 
“O’zbekiston fuqarolari mehnat qilish, bilim olish huquqlariga egadirlar” (umumiy hukm), 
“Ehtimol, quyosh tizimidagi sayyoralarning ko’plab yo’ldoshlari bordir”(ehtimollik hukm) va 
boshqalar. SHuningdek,ular o’qish jarayonida tez-tez “mavzularni o’z vaqtida takrorlash-puxta 
4
Seifert K., Sutton R. Educational psychology. 2
nd
edition. 2009. Page 186 

---

eslab qolishning garovi”, “mashaqqat bilan to’plangan ilm zoe ketmaydi”, “goh havo ochilib 
ketadi, goho uning yuzini bulut qoplaydi” degan hukmlardan juda o’rinli foydalana boshlaydilar. 
Bu holat-o’qishga ongli munosabatning timsoli bo’lib hisoblanadi. 
Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan talaba ikki va undan ortiq 
hukmlardan yangi hukm hosil qiladi. Xulosa chiqarish induktiv, deduktiv va analogiya turlariga 
bo’linadi. Induktiv xulosa chiqarishda fikrning yo’nalishi xususiydan umumiy tomon boradi. 
Masalan: “birinchi bosqich talabalari shanbalikda faol ishtirok etdilar”, “SHanbalikda ikkinchi 
bosqich talabalari ham qatnashdilar”, “SHanbalikda magistrlar ham chetda turmadilar”. 
Talaba yuqoridagi hukmlardan yangi umumiy hukm chiqaradi: Universitetimizning hamma 
talabalari shanbalikda faol ishtirok qildilar. 
Deduktiv xulosa chiqarishda fikrning yo’nalishi umumiydan xususiy tomon boradi. Masalan: 
“Mamlakatimiz aholisi yer kurrasida tinchlik uchun kurashmoqdalar”, “Universitetimiz jamoasi 
ham tinchlik ishiga qo’l qo’yganlar”, “Fakulьtetimiz talabalari ham tinchlik tarafdoridirlar”. 
Analogiya yo’li bilan xulosa chiqarishda fikrning yo’nalishi xususiydan xususiy tomonga 
qaratiladi. Masalan: “Havo o’zgarib, avzoyi buzilmoqda”, “O’tgan yili ham shunday havodan 
keyin sovuq shamol esib, qor yoqqan edi”, “Ob-havo xuddi shunday o’zgarib turibdi,albatta yana 
qor yog’sa kerak”. Xuddi shu analogik yo’l bilan talabalar boshqa hodisalar to’g’risida ham xulosa 
chiqarishlari mumkin. Mustaqil xulosa chiqarish o’zlashtirilgan materiallarni tushunishdan dalolat 
beradi. 
SHuningdek, talabalar oldida muammoli vaziyatlar vujudga keltirilganda, ularning yechimini 
mustaqil ravishda topishlari kerak. Aytaylik, mana bunday vaziyat maydonga keldi deb: “Mustaqil 
bilim olish uchun talabada qanday imkoniyatlar bo’lishi kerak?” Mazkur muammo yechimini 
topish uchun, birinchi navbatda,uning mohiyatini anglash, yechish yo’llarini va vositalarini topish, 
yo’l va vositalarni tatbiq qilish, yechimni tekshirish kabi murakkab faoliyatni amalga oshirish 
zarur. Ana shundan so’ng talabada materiallarni o’zlashtirishga ongli yondashish vujudga keladi. 
SHuning bilan birga ular narsa va hodisalarning mohiyatini aks ettiruvchi tushunchalarga tayanib 
fikr yuritishdan (mavhum tafakkurdan), nazariy mulohaza bildirishdan (nazariy tafakkurdan) 
foydalanishlari kerak. CHunki, tushunchalarni anglash fikr yuritishning turli ko’rinishlaridan 
mustaqil ravishda qo’llashni taqozo etadi.
Ta’lim jarayonida anglashilgan bilimlar, egallangan ko’nikma va malakalar talaba xotirasida 
saqlanadi. O’quv materialini esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish uchun xotiraning bir 
necha xil vositalaridan foydalaniladi. Dastlab bilimlar, axborotlar talaba ongiga assotsiativ yo’l 
bilan kirib boradi. Jumladan, o’rganilayotgan narsa va hodisalarning o’zaro o’xshashligi, 
yondoshligi, qarama-qarshiligi mavjud bo’lganligi sababli ular yengilroq o’zlashtiradilar. Ba’zan 
qonun va qoidalar ma’nosiga tushunmay, mexanik ravishda yod olinadi. Lekin unday materiallar 
esda puxta saqlanmaydi. Ana shuning uchun o’quv materiallari mohiyatini imkoni boricha 
mantiqiy yo’l bilan esda olib qolish yuksak samaralar beradi. Ayniqsa esda olib qolishning omilkor 
usullaridan foydalanish o’zlashtirish sifatini oshiradi. CHunonchi, ma’nosiga ko’ra matndagi 
so’zlarni fikran guruhlash, matndan tayanch nuqtalarini topish, matn bo’yicha reja tuzish, o’tilgan 
mavzularni idrok qilgan holda yangi mavzuni takrorlash yaxshi natijalar beradi. 
O’qituvchi talabalarda esda olib qolish ustanovkalarini hosil qilishda qaysi materialni uzoq 
muddat saqlashni, qaysi turkumdagi materialni sidirg’asiga emas, balki mohiyatini tushunib 
olishni, nimalarni aynan esda olib qolishni, qanday axborotlarni o’z so’zi bilan ifodalagan holda 
xotirasiga joylashning yo’l va vositalarini tushuntirib berishi lozim
5
. Ustanovkalar ta’lim 
jarayonida ob’ektiv omil va kundalik zaruriyat ekanligini talaba anglab yetishi shart. Ulardagi 
oddiy ustanovkalar asta-sekin ijtimoiy ustanovkaga o’sib o’tib, shaxsda qadriyatni vujudga 
keltiradi. 
Bilish jarayonining barqarorligi, mazmundorligi va tazimliligi bevosita diqqatga bog’liq. Diqqat 
passiv, kuchsiz bo’lgan vaziyatda bilish jarayoni sekinlashadi va tormozlashadi. Talabalarning 
diqqati uzoq vaqt davomida muayyan vazifaga qaratilgan taqdirdagina bilish jarayoni amalga 
5
Seifert K., Sutton R. Educational psychology. 2
nd
edition. 2009. Page 267 

---

oshadi. Diqqat faolligiga ko’ra ixtiyorsiz, ixtiyoriy, ixtiyoriydan keyingi, ob’ektga qarab tashqi, 
ichki, faoliyat shakliga qarab individual, guruhiy va jamoaviy turlarga bo’linadi. 
Ixtiyorsiz diqqat ta’lim jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, o’qitishda diqqatning faqat 
mana shu turiga asoslanib ish tutish maqsadga muvofiq emas. Ma’lumki, o’ta qiziqarli ma’ruzalar 
talaba fikr yuritishiga,іiyinchiliklarni yengishiga salbiy ta’sir qiladi. SHuning uchun saboq berish 
jarayonida ko’proq ixtiyoriy diqqatga tayanish yaxshi natija beradi, chunki, irodaviy diqqat bilan 
hissiy qiziqishning birlashuvi diqqatni shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi. 
SHu narsani alohida ta’kidlab o’tish kerakki, irodaviy diqqatdan uzoq fursat foydalanish uning 
chalg’ishiga olib keladi. Binobarin, auditoriyada diqqatning har qaysi turidan foydalanish zarur. 
Ayniqsa, bu o’rinda ixtiyoriydan keyingi avtomatlashgan diqqat turi alohida ahamiyatga ega.