O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi

harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Masalan, argardan doira chzig’i chizish va bo‘lak 
chiziqlarni o‘lchash uchun foydalanish urinishlarning turli xil sistemasini taqozo etadi. Qalam 
bilan «a» harfini yozishda «o» harfini yozish chog’idagiga qaraganda boshqacha urinish bo’ladi. 
Kechikib qolib avt’bus orqasidan choayotgan yo‘lovchining sa’y-harakatlari sistemasi rekord 
qo‘yishi niyat qilgan engil atletikachini sira ham qan’atlantirmaydi. Ushbu barcha hollarda aynan 
bir xil harakat obyektlarini (argar, qalam, qogo‘z) yoki hatt’ o‘shanday harakatlarni (yugurish) 
ko‘rib turibmiz, lekin bu harakatlarnig maqsadlari har xil va shuning uchun bu harakatlar tarkibiga 
kiradigan sa’y-harakatlar sistemasi ham har xildir. 
Bundan ko‘rinib turibdiki, harakat tarkibiga kiruvchi sa’y-harakatlar sistemasi irovard natijasida 
ushbu harakatning maqsadi bilan boshqariladi va yo‘naltiriladi. Qilinayotgan sa’y-harakatlarning 
natijalari aynan shu maqsad nuktai nazaridan baholanadi va to‘g’rilab turiladi. Aynan shu 

---

harakatning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshi izga solishda narsalarning qaysi bir 
xususiyatn va holati mo‘ljal bo‘la olishini belgilab beradi. 
Kishinig maqsadi ko‘incha muayyan vaqt ichida yo‘q va harakatlar yordamida erishilishi 
mumkin bo’lgan narsalardan iborat bo’ladi. Demak, maqsad miyada faoliyatning bo‘lajak 
natijasining timsoli, o‘zgarib turadigan andazasi tarzida namoyon bo’ladi. Aynan o‘sha orzu 
qilingan (ehtiyoj sezilgan) bo‘lg’usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi, 
aynan o‘sha andaza sa’y-harakatlarning shakl-shamoilini belgilab va to‘g’rilab turadi. Chun’nchi, 
kishi suv ichish uchun stakanni olib, lablariga yaqinlashtirganidagi kabi ‘ddiy bir holda ham uning 
harakatlari orzu qilingan natja (chanqoqni bosish), shuningdek qo‘l stakanga cho‘zilishi va so‘ngra 
stakan bilan birga lablarga qadar borishi andazalari orqali idora qilinadi. Bo‘lg’usi harakat 
modellari (Sa’y-harakat programmasi) va uning natijasi (maqsadning rogrammasi)ni, miyada 
ushbu harakatning o‘zini oldindan hosil qiladigan andazalarni fiziologlar «harakat aktset’ri» va 
«oldindan aks ettirish» (P. K. Anoxin), «harakatlatiruvchi vazifa» va «bo‘lg’usi ehtiyoj andazasi» 
(N. A. Bershiteyi), «zaruriy mohyat» va «kelajak andazasi» (Mnttelshted, U. Eshbi), «namuna», 
«o‘zgarib turadigan andaza» va shu kabilar deb aytadilar. 
Nomlarning rang-barangligi ushbu modallar mohiyati nimadan iboratligi, ular miyada qanday 
tarkib toishi va amal qilishi haqida tavsiya etilayotgan gipotezalarning rang barangligini aks 
ettiradi. Bularning hammasini hozircha biz aniq bilmaymiz. Lekin bo‘lg’usi harakatlar va ulardan 
kutilayotgan natija miyada oldindan allaqanday tarzda tasavvur qilinishining o‘zi shak-
shubxasizdir. Aks holda, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, faoliyatning o‘zi ham bo’lishi mumkin 
emas edi. 
Lekin miya kelajakni qanday qilib «oldindan natijasi psixikasida qanday qilib aks etishn 
mumkin? Buning uchun atrofdagn olaming bitta rintsiiaal xususiyati - uning qonuniyati tufayli 
imkoniyat tug’iladi. Bundan undagi turli xil hodisalar muayyan doimiy bog’lanishlar va 
munosabatlar orqali bog’langan, undagi narsalar esa ma’lum bir shart-sharoitlarda namoyon 
bo’ladigan muayyan muqarrar xususiyatlarga va tuzilishga ega bo’ladi(olov doimo kuydiradi; 
tundan so‘ng hamisha kunduz keladi; jismnnng tezligi ishlatilgan kuchga mutan’sib bo‘ladi; 
qo‘shiluvchi sonlarning o‘rni almashtirilgani bilan yig’indisi o‘zgarmaydi va hokazo). obyektlar 
bilan hodisalar o‘rtasidagi bunday barqaror (invariant) munosabatlar obyektlarning muhim 
xususiyatlari va hodisalarning qonuniyatlari deb ataladi. Aynan obyektlar va hodnsalarda 
muayyan muhim va barqaror xususiyatlar hamda qonuniyatlarning mavjudligi ma’lum shart- 
sharoitlarda ularning «fe’li-atvorini», ya’ni u yoki bu ta’sirotlar ostida ularnning bo‘lg’usi 
o‘zgarishdarish! oldindan bilish va shu asosda harakatlarni maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirib 
turish imkoninv beradi. Tashqi, aniq faoliyat bu holda go‘yo ichki, timsoliy faoliyat tarzida his 
etiladn. obyektlar ustida bo’ladigan aniq harakatlar ushbu obyektlaring muhim xususiyatlari ustida 
olibboriladigan timsoliy (psixik) jarayonlar bnlan almashtiriladi, ya’ni narsalar bilan bajariladigan 
jismoniy jarayonlar ularning mohiyatini tasavvur qilga holda yuz beradigan xayoliy jarayon bilai 
almashtiriladi. 
Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o‘tish jarayonini interiorizatsiya 
(tom maon’si bilan aytganda, ichkn tarzga aylanish) deb atashadi. 
Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida uning nazari e’tiborida bo‘lmagan 
narsalarning timsolida foydalanish qobiliyatiga ega bo’ladi. Kishi muaiyan daqiqa chegaralaridan 
tashqariga chiqib, «xayolida» o‘tmishga va kelajakka, vaqtga va bo‘shliqqa erkin ko‘chib o‘tadi. 
Kishining harakati hayvonning butun xatti-harakatini belgilab beradigan yuqoridagidek tashqi 
vaziyatga xuddi qul kabi qaramlikdan qutuladi. 
Psixologiya intern’rizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihatlariga qadar to‘la bilmandi. 
Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o‘zgarishning muhim quroli bo’lib so‘z, o‘zgarish 
vositasi bo’libesa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So‘z buyumlarning muhim xossalarini va 
axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o‘zida 
mujassamlashtiradi. Shunig uchun ham so‘zlarni to‘g’ri ishlatishga o‘rganish ayii chog’da 
buyumlarning muhim xususiyatlarinn va axborotdan foydalannshniig usullarini o‘zlashtirishdai 
ibaratdir. Kishi so‘z orqali butun insoniyatning, ya’ni o‘zidan oldingaya o‘nlab va yuzlab 

---

avlodlarning, shuningdek o‘zidan yuzlab va minglab kilometr uzoqdagi kishilar hamda jamoaning 
tajribasini o‘zlashtirib oladi. 
So‘zlarni va umuman narsalarning munosabatini bildiradigan real timsollarni qo‘llash