O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi kafedrasi buxgalteriya hisobi va audit

Ichki auditorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi omillar⁹
Aksiyadorlik jamiyatlarida ichki audit tizimi faoliyatini takomillashtirish maqsadida, quyidagi yo alishlar bo yi ha ish olib borishni maqsadga muvofiq deb topdik:
1) aksiyadorlik jamiyatlari ichki audit xizmati xodimlarining malakasini xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda muntazam oshirib borish;
2) ichki audit xizmati xodimlari o`zlari tekshiradigan bo`linmalarga nisbatan mustaqillik maqomini saqlashlari, aktsiyadorlik jamiyatlari bo`linmalari rahbarlarining o`tkaziladigan tekshiruvlar mazmuni va hajmiga ta`sir ko` rsatishlarida o`zlarini xoli qilish;
3) auditorlar tekshiruvini olib borishda boshqa fanlardan olingan uslubiy qoidalardan foydalanish masalalariga ham alohida e`tibor qaratish.
O`zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi, o`z navbatida, asta sekin qo shila borishi barcha soxada bo`lganligi kabi auditorlik faoliyatida xam tub o`zgarishlarni amalga oshirishni taqazo etmoqda. Mavjud qonunchilik bazasini doimiy ravishda takomillashtirib borishni, uni xalqaro standartlarga moslashtirib borishni talab etadi. Endilikda mamlakatimizning turli xalqaro tashkilotlarda faol qatnashishi, jahon iqtisodiyot ham jamiyatiga qo`shilishi jarayonida iqtisodiy ko`rsatkichlari xorijiy mezonlarga taqqoslashi, auditni uslubiy tamoyillarini jahon amaliyotida qabul qilingan standartlar talabiga javob berishini ta`minlashni talab etmoqda Xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda, auditorlik, buxgalteriya hisobi va hisobotining soddalashtirilgan tizimi, xo`jalik yurituvchi sub`e tki borayotgan faoliyati va iqtisodiy ahvoli to`g` risida to`liq tasavvur shakllantirishda yordam beradi, bu esa, o’z navbatida, buxgalteriya hujjatlarini barcha foydalanuvchilarga, jumladan, chet el investorlariga qulayligini oshiradi. Respublikamizda olib borilayotgan islohotlarning samarasi o laroq, auditorlik milliy standartlari xalqaro standartlar asosida ishlab chiqilgan. Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlarining to`plangan tajribalarini o`rganish shuni ko`rsatmoqda , u aniq yaqqol ifodalangan milliy xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, xorijiy manbalardagi qoidalar O`zbekistonda auditorlik faoliyatining barpo bo`lishini va rivojlantirilishi uchun foydali xamda qiziqarli ekanligini ta`kidlash joizdir. Chunonchi, bizning respublikamizda ham xalqaro tajribani hisobga olgan holda O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 1999-2013 yillarda 21 ta auditorlik faoliyati milliy standarti ishlab chiqildi va Adliya Vazirligida ro’yxatda o t azilib, auditorlik amaliyotida qo`llanilmoqda hamda ularni ishlab chiqish davom etmoqda. Butun dunyo auditorlari mazmunan o`xshash ishni bajarsalarda, har bir mamlakatda auditorlik faoliyatini tashkil etish o zining milliy xususiyatlariga ega bo’lishi mumkin. Auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari esa u yoki bu mamlakatning milliy standartlari va meyorlarii bekor qilmaydi. Respublikamizda milliy auditorlik standartlarini tatbiq etishda xalqaro standartlarning qo lla ishi tartibi, rivojlangan mamlakatlardagi audit tizimining tashkil qilinish darajasiga muxim e’tibor qaratishi taqazo qiladi.
Auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditorlik faoliyatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat; halollik, xaqqoniylik, mustaqillik, maxfiylik va puxta bilimga egalik.
Auditning Xalqaro standartlarida standartlashtiriladigan xar bir ob`ekti bo`yi ha 100 ta raqam (pozitsiya) berilgan.standarlash obektlari 11 ta bo’lgan uchun jami 1100 ta standart ishlab chiqilishi mumkin. Amaliyotda bunday miqdordagi stanrdart uchun extiyoj bo`lgani uchun ularning hiligida foydalanilmaydi.
Masalan, “Rejalashtirish” (300-399) deb nomlangan standartlash obekti uchta standartdan iborat; 300-«Rejalashtirish», 310- «Biznesni bilish», 320-«Auditda muhimlilik». Demak rejalashtirish masalalari bo’yicha yana yettita standart qabul qilish mumkin. Bundan tashqari xar bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin. Ushbu standartlar xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatini sifati va mavqeini oshirishda muxim axamyat kasb etadi O`zbekiston Respublikasi sharoitida xam Xalqaro standartlarga o`xshash tarzda 2000 yildan boshlab xozir kunga qadar auditorlik faoliyati milliy standartlarini standartlashda 10 ta raqam (pozitsiya) berila boshlagan. Bundan qo`shimcha maqsadlarda foydalanish, ya`ni xar bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin.
AQShda sertifikatli buxgalterlar ishlab chiqarish soxasida, moliyaviy direktor, bosh buxgalter va ichki auditorlar lavozimlarrida ishlashi mumkin. Mustaqil buxgalterlarning o p hiligi transmilliy auditorlik firmalarida, milliy auditorlik firmalari va indivudial faoliyati bilan shug ulla adi 49 Dunyo bo`ylab eng rivojlangan 4 ta yirik auditorlik firmalari mavjud bo lib, uni “katta to`rtli ” deb atashadi.
«Prais Uoterxaus Kupers (Price Waterhous Coopers) – Angliya-Amerika  «Deloit va Tush» (Deloitte a d Tou h) – Amerika–Yaponiya
 “Ernst va Yang” (Er st a d You g) – Shotlandiya
 “KPMG” (KPMG), shu jumladan Peat Marwick, VDO va boshqalar
 Bu firmalar ko’plab mamlakatlarda xizmat ko’rsatadi
AQShda buxgalter va auditorlik xizmati yo`nalishlari bo`yicha kasb malakasi va tasdiqlovchi sertifikati bo yi ha farqlanadi. Ular oliy buxgalterilk malakasini olgandan so`ng, mustaqil o`quv tajriba asosida kasbiy sertifikat olishlari kerak bo`ladi.
Respublikamizda audit ishlarini tashkil etishda, asosan, tashqi audit tomonidan o`tk aziladigan auditorlik tekshiruvlari o zda tutiladi. Bizningcha O`zbekistonda xam buxgalterlar va auditorlarni tayyorlash kasbi ,ish staji, kasbiy malaka sertifikatiga bo lga talabni oshirish zarur.
Auditorlik firmalari tomonidan bajariladigan ish, xizmatlarni tuzilishi bo`yicha quyidagi taqkoslash mumkin. AQShdagi xalqaro va milliy auditorlik firmalarining asosiy faoliyati 55% audit qilish, 20% boshqaruv xarakteridagi maslaxatlar berishi xizmatlari, 20 % soliq va soliqqa tortish bo`yicha maslaxatlar berishdan asosiy daromad manbai xosil bo’ladi. O`zbekistonda esa xorijiy firmalar auditorlik faoliyatidan kelib tushadigan jami daromadning atigi 7% ini tashkil etib, uning asosiy qismi, “Audit qilish”, “Boshqaruv xarakteridagi maslaxat xizmatlari”dan kelib tushadi. Shu sababli O`zbekistonda yirik auditorlik firmalari “katta to`rtli” xizmatidan foydalanish soxasini yanada kengaytirishi kerak. Bu ma`lumotlarda ko`rib turibdiki, O`zbekistonda auditorlik firmalari faoliyatini takomillishtirsh va ularni xalqaro aditorlik standartlari talablari asosida tashkil etish zaruriyati kelib chiqdi. Chunki O`zbekistonda xam aditorlik firmalarining faoliyat turi, ustav kapitali, xodimlar soni, xizmat ko’rsatish sohasi yo`nalishlari bo`yicha guruhlarga ajratish mumkin.