O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti sirtqi bo’limi geografiya yo’nalishi

Natijada yer yuzasida turg`un bo`lgan boshqa yangi moddalar shakilanadi. Birlamchi magmatik tog` jinslarining hisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari, yangi tog` jinslari hosil bo`ladi.

Natijada yer yuzasida turg`un bo`lgan boshqa yangi moddalar shakilanadi. Birlamchi magmatik tog` jinslarining hisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari, yangi tog` jinslari hosil bo`ladi.
Zilzila, yer qimirlash — Yer poʻstida yoki mantiyaning yuqori qismida toʻsatdan siljish, sinish yoki oʻpirilish roʻy berishi oqibatida vujudga keladigan va toʻlqinsimon tebranishlar tarzida uzoqlarga tarqaladigan yer osti silkinishlari va tebranishlari. Sabablariga koʻra, tektonik, vulqoniy va oʻpirilish zilzilalariga boʻlinadi. Yer poʻstining xar xil chuqurligida tabiiy kuchlar taʼsirida sodir boʻladigan silkinishlar tektonik zilzilalar deyiladi. Ular yer qaʼridagi harakat va jarayonlarning mahsuli boʻlib, bu jarayonlarning kinetik quvvat tarzida birdan (1 min.da) sarflanishi oqibatidir. Vulqoniy va oʻpirilish zilzilalari tabiatda juda kam sodir boʻladi; ular kuchi jixatidan tektonik zilzilalarning eng kuchsizi bilan tenglashadi. Yer sharida sodir boʻladigan zilzilalar soni yil davomida bir necha yuz mingga yetishi mumkin. Shulardan aksariyat koʻpchilik kismi seysmograflargina sezadigan kuchsiz zilzilalar boʻlib, odamlar sezadiganlari bir necha mingga yetadi. Xalq xoʻjaligiga zarar yetkazadigan zilzilalar esa bir necha oʻndan bir necha yuztagacha boʻlishi mumkin. Bir yil davomida sodir boʻlgan hamma zilzilalar natijasida taxminan 0,510" J kinetik quvvat ajralib chiqadi. Bu quvvat miqdori juda katta boʻlishiga qaramay, Yer qaʼrida sodir boʻladigan jarayonlardan ajralib chiqadigan umumiy quvvatning 0,5% inigina tashkil etadi.
Zilzila haqida umumiy tushuncha
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari joylashgan hududlarda koʻproq boʻladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbogʻli (mintaqali) buzilish joylari deb yuritiladi.
Tektonik plitalar

Yer sharining kuchli zilzilalar sodir boʻladigan mintaqalarini seysmik jihatdan faolligiga qarab ikkita asosiy hududga boʻlish mumkin; birinchisi, geografik kenglik yoʻnalishida Alp, Karpat, Kavkaz, Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir, Himolay, ikkinchisi, meridional yoʻnalishda — Tinch okeanining ikki qirgʻogʻi boʻyicha va qisman quruqlik mintaqasida joylashgan. Bunday seysmik faollashgan joylarga Jan. Amerikadan Antarktidagacha, Yevropa va Osiyo qitʼasining shimoliy qismi, Markaziy va Gʻarbiy Afrika, Avstraliya va b. hududlar kiradi. Demak, Markaziy Osiyo uning seysmik jihatdan faol boʻlgan Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir togʻlari tufayli seysmik faol mintaqaga kiradi.

Yer pusti yoki yuqori mantiya qatlamidagi zilzila paydo boʻlgan maʼlum bir hajm zilzila oʻchogʻi, uning markazi deb hisoblangan nuqta esa gipotsentr, gipotsentrning yer yuzasidagi proyeksiyasi zilzila epitsentri deyiladi. Epitsentr va gipotsentr oraligʻidagi masofa zilzilaning yer yuzidan chuqurligini koʻrsatadi. Zilzila oʻchogʻi Oʻrta Osiyo hududida, aksariyat hollarda, Yer sathidan 5-50 km chuqurlikda joylashgan boʻladi. Yer sharining maʼlum hududlarida zilzilalar oʻchogʻi 200— 300, hatto 700 km gacha chuqurlikda boʻlishi ham mumkin.
Zilzila tufayli yer yuzidagi silkinishlar ballarda oʻlchanadi. Silkinishlar epitsentrda eng kuchli boʻlib, undan uzoqlashgan sari kuchi pasaya boradi. Epitsentr atrofidagi eng kuchli silkinishlarni belgilab, ular tutashgan chiziq ichidagi maydon (sath) pleystoseys hudud deyiladi.
Zilzila sodir boʻlganda uning oʻchogʻidan boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar tarqaladi. Boʻylama toʻlqinlar R harfi (birinchi toʻlqin), koʻndalang toʻlqinlar S harfi (ikkinchi toʻlqin) bilan belgilanadi. Bulardan tashqari, yer yuzasida paydo boʻladigan yuza toʻlqinlar (L) mavjud. Mazkur toʻlqinlar asosiy hisoblansada, koʻndalang va boʻylama toʻlqinlar yer yuzasi hamda ichki qatlamalarida sinish va qaytarilish xususiyatiga egaligi sababli murakkab toʻlqinlar hosil boʻladi. Toʻlqinlar har xil tezlik bilan tarqaladi. Eng tez tarqaluvchi toʻlqin boʻylama toʻlqin boʻlib, muhitda taxminan bino ichidagi odamlarning koʻpchiligi sezadi. Uydagi jihozlar harakatga keladi. Bino va mebel tebranadi. Uyqudagilar uygʻonib ketadi. Hamma sezadi.Koʻpchilik tashqariga chiqishga oshiqadi, baʼzi buyumlar turgan yeridan tushib ketadi.
Tinch okeanida sunami toʻqinlarining tarqalishi, Yaponiyadagi zilzila (2011)
Baʼzi uylarda suvoqlar koʻchib tushadi. Imoratlar shikastlanadi, gʻishtli devorlar yoriladi. Xom gʻisht va paxsadan qurilgan baʼzi uylar buziladi, togʻlarda baʼzan qoyalar koʻchadi. Imoratlar kuchli shikastlanadi, togʻlarda surilmalar yuz beradi. Gʻisht, betondan ishlangan uylar butunlay yoki qisman buziladi, yer osti quvurlari uziladi. Qoyalar qulab, tepaliklar suriladi, yerdagi yoriqlarning eni 10 sm gacha boradi. Yer yuzida katta (eni 1 m gacha) yoriqlar paydo boʻladi. Toʻgʻon va qirgʻoq dambalari ishdan chiqadi, temir yoʻllar bukiladi. Yangi koʻllar paydo boʻladi. Yer yuzida keng va chuqur jarliklar hosil boʻladi, yer vertikal va gorizontal yoʻnalishda silkinadi. Togʻlarda qoyalar agʻdariladi, koʻprik, toʻgʻon, temir yoʻllari butunlay buziladi. Yer qiyofasi, relyefi oʻzgaradi. Yer yuzi burmalanadi, baland qoyalar agʻdariladi, daryolar oʻzanini oʻzgartiradi. Koʻndalang toʻlqin esa oʻrtacha 5 km/s tezlikda, yuza toʻlqinlar esa eng sekin tezlikda tarqaladi. Qayd qilingan toʻlqinlarning yozuviga qarab zilzila epitsentridan stansiyagacha boʻlgan masofani aniqlash imkonini beradi. Shu maqsadda koʻndalang va boʻylama toʻlqinlar orasidagi vaqtning epitsentr uzoqligiga bogʻliqligi har xil hudud uchun oʻrganiladi. Bu bogʻliqlik chizma koʻrinishida boʻlib, u godograf deb yuritiladi va zilzila maʼlumotlarini ishlash va oʻrganishda muhim ahamiyatga ega boʻladi. Zilzila toʻlqinlarining umumiy quvvati magnituda (M) bilan belgilanadi. U shartli son boʻlib, yer sathidagi muhit zarralarining siljish amplitudasiga toʻgʻri keladi. Bu qiymat seysmik stansiyalar qayd qilgan yozuvlar — seysmogrammalardan aniqlanadi. „A“ harfi bilan belgilangan kattalik K = lg£ zilzilaning quvvatlilik sinfi deb ataladi. Masalan, magnitudasi 5 ga teng (M = 5) boʻlgan zilzila oʻchogʻidan 1012 J quvvat ajraladi, yaʼni K = 12. zilzila kuchini ifodalash uchun turli seysmik shkalalar taklif etilgan. Ulardan biri — 1917 yilda Xalqaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli — Kankani — Ziberg shkalasi boʻlib, u hozirgacha bir qancha Yevropa mamlakatlarida qoʻllaniladi. Ikkinchisi — AQSH da Vud va Nyumanlar tomonidan 1931 yilda Merkalli shkalasini bir oz mukammallashtirilgan 12 balli MM shkalasi qisoblanadi. Uchinchisi — Rossiyada S. V. Medvedev tomonidan ishlab chiqilgan 12 balli shkaladir. 1964 y. Parijda YUNESKO ning seysmologiya va seysmobardosh qurilish boʻyicha oʻtkazilgan davlatlararo yigʻilishida tavsiya etilgan MSHK=1964 12balli shkala S. V. Medvedev (Moskva), V. Shponxoyer (Iyena, Germaniya) va V. Karniklar (Praga) tomonidan tuzilgan. Zilzila kuchini aniqlashning juda koʻp usullari va belgilari bor. Pekin zilzilaning yer yuzida namoyon boʻlishi ballarda aniqlanganligi bilan zilzilaning aniq, quvvatini ballar ifodalamaydi. Shuning uchun zilzilaning haqiqiy kuchini koʻrsatuvchi oʻlcham — magnituda hisoblanadi. Magnituda 1940y.lar boshlarida amerikalik tadqiqotchilar Ch. Rixter va B. Gutenberglar tomonidan kiritilgan va quyidagicha ifodalanadi:
M = \gA, mkm + 1,32 lgX, km.
Bu yerda: A — seysmik toʻlqin amplitudasi yoki mkm surilishi, X — seysmograf joylashgan yerdan zilzila epitsentrigacha boʻlgan masofa.
Xalqaro maʼlumotlarda zilzila kuchi magnituda orqali Rixter shkalasida beriladi. Eng kuchli zilzilaning magnitudasi 9 gacha yetishi mumkin. Zilzila quvvati (Ye) Joulda oʻlchanadi. Zilzila quvvati bilan magnitudasi oʻrtasida bogʻlanish quyidagicha ifodalanadi: \gE — aM + V. Zilzilaning yer yuzida bir xil kuch bilan namoyon boʻlgan nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqqa izoseysta chizigʻi, zilzila kuchining hududda tarqalishini koʻrsatuvchi izoseystalar toʻplamiga izoseystalar xaritasi deyiladi.
Yer qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr oʻtkazuvchanligi, magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali olinayotgan neft, gaz, suv miqdori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, mikroelementlar, gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar zilzila sodir boʻlishi arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Yer sharining seysmik jihatdan faol boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy dasturlar asosida toʻxtovsiz izlanishlar olib borilayapti.
San Andreas Lomaning aerotasviri, Los Anjeles
1966-yil 26-aprelda Toshkentda yuz bergan zilziladan soʻng sobiq Ittifoqda birinchi boʻlib Oʻzbekiston FA tarkibida 1966-yil oktabr oyida Seysmologiya instituti tashkil qilindi. Institutning asosiy ilmiy yoʻnalishlaridan biri zilzilalarning tabiatini, u sodir boʻladigan muhit xususiyatlarini, zilzilalarning darakchilarini oʻrganish va uni bashorat (prognoz) qilish usullarining nazariy asoslarini yaratish deb belgilanadi. Zilzilani bashorat qilish borasida Oʻzbekistonda muhim natijalarga erishildi. Jumladan, kuchli zilzilalarni bashorat qilish boʻyicha ishonchli va istiqbolli yangi usullar yaratildi, ularning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi. Bu usullar majmuini qoʻllash asosida Oʻzbekiston hududi va yon atrofdagi hududlarda boʻlib oʻtgan bir necha kuchli zilzilalarni oldindan aytishga muvaffaq boʻlindi. Mac, 1976-yil 17-maydagi Gazli, 1978-yil 1-noyabrdagi Olay, 1984-yil 18-fevraldagi Pop zilzilalari oldindan aytilgan.
Yer yuzida roʻy bergan kuchli zilzilalar jumlasiga Lissabon (1755), Kaliforniya (1906), Ashxobod (1948), Chili (1960), Tokio (1923), Xitoy (1976), Spitak (Armaniston, 1988), Zaysan (Qozogʻiston, 1990), Suusamir (Qirgʻiziston, 1922) lar va Oʻzbekiston qududida esa — 838—839-yillarda Fargʻonada, 942-yilda Buxoroda, 1208—1209-yillarda Urganchda, 1490-yilda Samarqandda, 1494-yilda Namanganda, 1620-yilda Axsikentda, 1902-yilda Andijonda, 1921 — 1922-yillarda Buxoro va Samarqand yaqinida, 1927-yilda Namanganda, 1868, 1924, 1938, 1966-yillarda Toshkentda, 1976, 1984-yillarda Gazlida boʻlgan zilzilalarni kiritish mumkin.
Zilzilaning yuzaga kelish sabablari
Seysmograf
Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga koʻra quyidagi guruhlarga boʻlinadi:
Tektonik zilzilalar;Vulqon zilzilalari; Agʻdarilish, oʻpirilish zilzilalari; Texnogen (insonning muxandislik faoliyati bilan bogʻlik) zilzilalar.
Yuqorida qayd etilgan yer silkinishi turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko'p talofat keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Bunday yer silkinishlar haqida gap ketganda litosfera oʻramlarida boʻladigan harakat (tektonik kuchlar) tushuniladi. Qiya sathlarida togʻ jinslarining katta bo'laklarini agʻdarilishi, yoki tog'larning oʻpirilishi natijasida yuzaga keluvchi yer silkinishlar agʻdarilish zilzilalari deyiladi. Bu yer silkinishining tarqalish maydoni kichik, koʻp hollarda talofatsiz boʻladi.
Vulqon jarayoni, yaʼni yer ostidagi magmani vulqon kanali orqali yer yuzasiga chiqishi bilan bogʻlik boʻlgan yer silkinishiga vulqonli yer silkinishi deyiladi.Bunday yer silkinishi vulqonning faollashishi bilan bogʻlik boʻlganligi sababli aksariyat koʻp hollarda ular aniq bashorat qilinadi.Shuning uchun uning keltiradigan talofati deyarli kuchli boʻlmaydi.
Insonning muxandislik faoliyati bilan bogʻlik boʻlgan yer silkinishlar asosan oxirgi yillarda hisobga olinmoqda.Bunday yer silkinish yirik suv omborlari vujudga kelgan hududlarda, gaz, neft mahsulotlarining yer ostidan surib olinishi jarayoni amalga oshirilgan maydonlarda yuz bermoqda. Inson oʻzining muxandislik faoliyati bilan yer osti komponentlariga muayyan taʼsir etishi, u yoki bu darajada oʻzgartirishi yer silkinishining vujudga kelishiga sabab boʻlmoqda. Daryo vodiylariga toʻgʻonlarning qurilishi natijasida maydoni bir necha ming km2, hajmi bir necha yuz km3 dan katta boʻlgan (masalan, Chorvoq suv omborining umumiy xajmi 2,1 mld. m3, suv sathi maydoni 3640 ga teng) suv omborlari vujudga kelmoqda. Yer qaʼrida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, neft yer sathiga soʻrib chiqarilmoqda, yer ostida uzoq geologik davrlar mobaynida yotgan koʻmir ana shu yer qaʼrida yondirilib gazga aylantirib olinmoqda. Vaqtincha saqlash maqsadida baʼzan yer osti gʻorlariga, xandaklariga va togʻ jinslari gʻovaklariga gaz, neft mahsulotlari yuqori bosim ostida kiritilmoqda, juda katta miqdordagi mineral suvlar yer ostidan chiqarib olinmoqda. Yer qaʼrining odamlar taʼsir etish joylarida yigʻilayotgan energiya miqdorining u yoki bu darajada oshishi yoki kamayishi oqibatida sodir boʻlgan yer silkinishlari Hindiston, AQSH, Oʻzbekistonda kuzatilganligi fandan maʼlum. Jumladan, Chorvoq suv ombori qurilib boʻlingandan keyin bu hududda bir necha marta yer silkinishlar boʻlib oʻtgan. Tekshirishlarning koʻrsatishicha, bu yer silkinishlar oʻzlarining tayyorlanish, sodir boʻlish mexanizmlari bilan Chorvoq suv omboriga yigʻilgan suvning miqdori va yigʻilgan suvni suv omboridan chiqarilish tezligi bilan bogʻliq holda yuz berishi kuzatilgan. Bunga birinchidan, suv omborining 2,1 milliard m3 dan ortiq suv bilan toʻlatilishi jarayonida, ombor tubida yotuvchi togʻ jinslarining siqilishi va taranglashishi oqibatida yuz beradigan mikrosiniqlar, darz ketishlar va ularning nisbiy harakati sabab boʻlsa, ikkinchidan, suvni suv omboridan bir meʼyorida chiqarilmasligi va togʻ jinslariga taʼsir qiluvchi kuchlarning nomutanosib xolatda boʻshatilishi, oʻzgarishi sabab boʻlgan. Respublikamizning harbiy hududida 1976, 1984-yillarda yuz bergan 8-10 balli Gazlidagi yer silkinishlarini baʼzi olimlar ana shu hududdagi mavjud gaz konlari va ulardan gazni surib olish jarayoni bilan bogʻlashadi. 1976-yildagi Gazli yer silkinishining gipotsentri (zilzila oʻchogi, litosferaning maʼlum chuqurlikdagi togʻ jinslari qatlamlarining uzilishi, surilish joyi) yer qobigʻining 5-25 km chuqur oraligʻida, 1984-yilgi yer silkinishida esa 50-200 km oraligʻida joylashgan. Yer silkinish hodisasini vujudga keltiruvchi energiyaning yigʻilishi, sarflanish darajasi silkinish hududlaridan surib olingan gazning miqdori, yer qaʼri togʻ jinsi qatlamlariga tushayotgan tabiiy bosimning mutanosibligini maʼlum darajada buzilganligi oqibati zilzilaning sodir boʻlish vaqtini tezlashtiradi.
Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi) tektonik zilzila hisoblanadi. Maʼlumki, har yili sayyoramizda 100000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar (seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia boʻlib, imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo boʻlishiga, ming-minglab insonlar yostigʻining qurishiga olib keladi.
Yer silkinish oʻchogʻi gipotsentrning joylashgan chuqurligi boʻyicha:
yuza — 70 km.gacha
oʻrta — 70-300 km.
chuqur — 300 km.dan pastda „mantiya“ qatlamida vujudga keladigan xillarini ajratish mumkin.
Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning oʻchogʻi asosan 70 km.gacha chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan. Mantiyadagi katta bosim yoki portlashlar tufayli zilzila oʻchogʻi vujudga keladi, natijada katta kuchlanishlar paydo boʻladi, bular oʻz navbatida yerning ustki qatlamini tebranishiga olib keladi. Gipotsentrdan hamma tarafga, qaytar seysmik toʻlqinlar tarqaladi, ular asosan, boylama va koʻndalang turlariga boʻlinadi.Yer ostidan uzunasiga tarqalayotgan (vertikal tarzda) toʻlqinlar oʻz yoʻnalishi buyicha navbatma-navbat yer poʻstlogʻini siqib, yer yuzasiga chiqqanda tovush chiqaradi. Bu esa yer silkinishi oldidan chiqadigan tovushning oʻzginasidir. Koʻndalang toʻlqinlar (gorizontal) yer yuzasiga chiqib, zilzila toʻlqinlarini vujudga keltiradi va epitsentrdan barcha taraflarga tarqaladi. Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning yaxlitligi, butunligi oʻzgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar oʻlimi yuz beradi. Yer silkinishi koʻpchilik hollarda maʼlum intensivlikda chiqadigan tovush bilan yuz beradi va uning past-balandligi yer qimirlashning kuchiga bogʻlik.
Yer qimirlashning asosiy koʻrsatkichlari quyidagilardan iborat: yer silkinish oʻchogʻining chuqurligi, silkinish amplitudasi va yer silkinishining intensiv energiyasi.
Zilzila kuchi
Yer silkinish kuchiga qarab shartli ravishda quyidagi holatlar kuzatiladi:
1 ball — sezilarsiz, faqatgina seysmik asboblar qayd qiladi;
2 ball — juda kuchsiz, uy ichida utirgan baʼzi odamlar sezishi mumkin (deraza oynalari titraydi);
3 ball — kuchsiz, kupchilik odamlar sezmaydi, ochiq joyda tinch oʻtirgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta-sekin tebranadi;
4 ball — oʻrtacha sezilarli. Ochiq joyda, bino ichida turgan odamlar sezadi. Uy devorlari qirsillaydi. Roʻzgʻor anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi;
5 ball — ancha kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uygʻonadi, baʼzi odamlar hovliga yugurib chiqadi. Idishlardagi suyuqlik chayqalib toʻkiladi, osilgan uy jihozlari qattiq tebranadi;
6 ball - kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uygʻonadi, koʻpchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi. Uy hayvonlari betoqat boʻladi. Baʼzi hollarda kitob javonidagi kitoblar, roʻzgʻor buyumlari javonlaridagi idishlar agʻdarilib tushadi;
7 ball - juda kuchli. Koʻpchilik odamlarni qoʻrquv bosadi, koʻchaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchilari harakat vaqtida ham sezadi, uy devorlarida katta-katta yoriqlar paydo boʻladi, Hovuzlardagi suv chayqaladi va loyqalanadi.
8 ball - yemiruvchi. Xom g'ishtdan qurilgan imoratlar butunlay vayronaga aylanadi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo boʻladi, uy tepasidagi moʻrilar yiqiladi, baʼzi daraxtlar butun tanasi bilan yiqiladi, sinadi, togʻliq joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi.
9 ball - vayron qiluvchi. Yer qimirlashiga bardosh beradigan qilib qurilgan imorat va inshootlar ham qattiq shikastlanadi. Oddiy imoratlar butunlay vayron boʻladi, yer yuzasida yoriqlar paydo boʻladi, yer osti suvlari sizib chiqishi mumkin.
10 ball - yakson qiluvchi. Hamma imoratlar yakson boʻladi. Temiryoʻl izlari toʻlqinsimon shaklga kelib bir tomonga qarab egilib qoladi, yer osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, choʻkish hodisalari yuz beradi. Suv havzalari toʻlqinlanib qirgʻoqqa uriladi, qoyali yon bagʻrlarda katta-katta surilish hodisalari sodir boʻladi.
11 ball - fojiali. Hamma imoratlar deyarlik vayron boʻladi, toʻgonlar yorilib ketadi, temir yoʻllar butunlay ishdan chiqadi, yerning ustki qismida katta-katta yoriqlar paydo boʻladi, yer ostidan balchiqlar koʻtarilib chiqadi, surilish, qulash hodisalari nihoyasiga yetadi.
12 ball - oʻta fojiali. Yerning ustki qismida katta oʻzgarishlar yuz beradi. Hamma imoratlar butunlay vayron boʻladi, daryolarning oʻzani oʻzgarib sharsharalar paydo boʻladi, tabiiy toʻgʻonlar vujudga keladi.
Yer silkinishida katta moddiy yoʻqotish hamda minglab odamlar oʻlimi yuz beradi. Masalan, 1990-yilda Erondagi 8 balli yer qimirlashi oqibatida 50 ming odam oʻlib, 1 mln.ga yaqin odamlar esa, qon yoʻqotib, jarohatolganlar. Xuddi shunday holat 1988-yil 7-dekabrda Armanistondagi yer qimirlashida ham kuzatildi. U yerda juda katta kuch bilan (10,5 ball) yer silkinishining oqibatda 25 ming odam oʻlgan. Bunda 8 mln. kv.m uy joy yoʻq boʻlib ketgan, 514 ming kishi boshpanasiz qolgan. Yer ostida qolganlardan 15250 kishi qutqarilgan. Yer silkinish 4 ta katta shaharlarni, Leninakan, Kirovokan, Spitak va Stepanavan hamda 58 ta yashash punktlarini oʻz ichiga olgan. Shulardan 1500 ta qishloq vayron boʻlgan, 12 ta shahar shikastlangan, ulardan 3 tasi batamom yoʻq boʻlib ketgan. Bulardan tashqari, sanoat va qishloq xoʻjaligi korxonalari deyarli izdan chiqqan, avtomobil va temiryoʻllarning koʻp qismi, aloqa, koʻpriklar yaroqsiz holga kelgan. Bu tabiiy ofat munosabati bilan dunyoning turli burchaklaridan, jumladan, Oʻzbekistondan ham yordam kuchlari kelib, u yerdagi jabrlangan xalqqa moddiy va maʼnaviy yordam koʻrsatilgan. Shuningdek, fuqarolar mudofaasi organlari (sobiq ittifoq, mudofaa vazirligiga qarashli) tomonidan 23000 dan koʻp kishilar safarbar etilib, ular xizmatida 3000 dan ortiq turli xildagi texnikalar ishtirok etgan. Juda katta miqyosdagi tabobat xizmati armiyasi ham yordam koʻrsatdi. Hattoki yer ostida, inshootlar tagida qolgan odamlarni chiqarish uchun chet ellar — Angliya, Fransiya, Shveysariya va boshqa davlatlardan mutaxassislar kelib yordam berganlar. Xuddi shunga oʻxshash holat 1966-yildagi Toshkent zilzilasida ham kuzatilgan. Unda 8 balli silkinish sodir bulib, imoratlarga, katta qurilishlarga ziyon yetgan. Silkinishlar bir necha kungacha vaqti-vaqti bilan takrorlanib turgan. Buning oqibatida 78 ming oila boshpanasiz qolgan, 2 mln. kvadrat metr yerdagi turar joylar 7600 oʻrinli maktablar, 2400 oʻrinli maktabgacha tarbiya muassasalari ishdan chiqqan, 690 savdo va 84 turli korxona idoralari ziyon koʻrgan. Oʻsha vaqtda moddiy zarar miqdori xech qayerda yozilmagan edi.
Gyandja zilzilasi Gyandja zilzilasi — hozirgi Ozarbayjon hududining Gyandja shahri yaqinidagi 1139-yili 30-sentabr kuni boʻlgan 11 ballik zilziladir. Oqibatda 230 ming kishi halok boʻldi, 8 ta koʻl hosil boʻldi (Geygel ko'li). Bu zilzila tarixdagi eng falokatli 5 zilzilalar toifasiga kiradi.
Buyuk Xitoy zilzilasi Buyuk Xitoy zilzilasi (xit. 嘉靖大地震) — Shensi provinsiyasida 1556-yil 23-yanvar kuni sodir boʻlgan. Salkam 830 000 kishi halok boʻldi. Epetsentr Vey daryosi vodiysida boʻlib, Xuasyane shahri butkul yoʻq boʻldi. 20 mlik yoriqlar paydo boʻldi, 500 kmlik hududga zilzila taʼsir koʻrsatdi. Zilziladan soʻng ancha vaqt aftershok holati kuzatildi.
Yamayka zilzilasi 1692-yilning 7-iyun kuni tahminan 11:43 da Port-Royal shahrida sodir boʻlgan. 2 ming kishi sunami oqibatida, 3 ming kishi tarqalgan kasallik va jarohatlar oqibatida halok boʻldi.
Ulugʻ Sitsiliya zilzilasi Sitsiliya tarixidagi eng kuchli zilziladir, 1693-yil Etna vulqoni otilishi ortidan sodir boʻldi. 60-100 ming kishigacha insonlar halok boʻldi. Shundan soʻng arxetikturaning barokko uslubining yangi koʻrinishi „sitsiliya barokko“si yaraldi.
Messina zilzilasi
Messina zilzilasi Messina zilzilasi (ital. Terremoto di Messina) 1908-yil 28-dekabr kuni soat 5:20 da Sitsiliya va Appenin yarimoroli oʻrtasida 7.8 magnitudada sodir boʻldi. 3 m lik sunami yuzaga keldi. Halok boʻlganlar soni turli maʼlumotlarga koʻra 200 minggacha boʻlgan.
Ashxabod zilzilasi Rixter shkalasi boʻyicha 7.3 ballik zilzila 1948-yil 6-oktabr kuni mahalliy vaqt boʻyicha 02:17 da sodir boʻldi. Zilzila Oʻchogʻi Ashxabod shahrining ostida 18 km chuqurlikda joylashgan edi. Markazda MSK-64 shkalasi boʻyicha tebranishlar 9-10 balgacha yetgan. Shahar toʻliq buzildi, 35 ming kishi vafot etdi.
Toshkent zilzilasi
Asosiy maqola: Toshkent zilzilalari
1966-yil 26-aprel soat 5 dan 22 minut 52 sekund oʻtganda Toshkentda qattiq yer qimirlash roʻy berdi. Zilziladan avval kuchli portlashdagi kabi tovush eshitilib, shahar chekkasida shafaq koʻrindi. Ilmiy tekshirishlarning natijalariga koʻra, shafaqning kelib chiqishiga sabab, yer ostida yigʻilgan tektonik kuchlanishning yer yuzasiga chiqishi vaqtida elektr energiyasiga aylanishidir. Zilzila oʻchogʻi 5-10 km chuqurlikda joylashgan. Zilzila energiyasi 1014 joulga yaqin, epitsentrda uning kuchi 8 ballga yetgan. Zilzila markazi (Qashqar mahallasi va Labzak oʻrnida) vertikal zarblar kuchining magnitudasi (M) 5,3 ga, silkinish 8 balldan ziyod, maksimal vayronalik zonasi 10-12 km2 ga teng boʻlgan. Zilzila oʻchogʻi choʻziqroq shaklda boʻlib, shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqa yoʻnalgan. Zilzila natijasida atrofga seysmik toʻlqinlarning soʻnib borishi natijasida 8, 7, 6 balli maydonlar ajratilgan. Yerning 2-3 Gs chastotada tebranishi 10-12 daqiqa davom etdi. 9-maydan 10-mayga oʻtar kechasi, 24-may va 5-iyunda kuchli (6-7 ball) silkinishlar takrorlangan. Zilzila natijasida 2 mln. m2 dan ziyod turar joy, 236 maʼmuriy bino, 700 ga yaqin savdo va umumiy ovqatlanish shoxobchalari, 26 kommunal xoʻjalik korxonasi, 180 ga yaqin oʻquv yurti, 8 ming oʻrinli maktablar, 36 madaniy-maishiy muassasa, 185 tibbiyot va 245 sanoat korxonasi binolari zarar koʻrdi, 78 ming oila yoki 300 ming kishi boshpanasiz qoldi, qurbonlar boʻldi. Asosiy tebranish 1966-68-yillar mobaynida bir qancha aftershoklar bilan davom etdi. Markaziy seysmik stansiya birinchi kuchli zarbadan soʻng silkinishlarning 2500 dan ortiq takrorlanganini qayd qildi.
Zilzila ortidan paydo boʻlgan sunami
Yaponiya zilzilasi (2011) Xonsyu orolining sharqiy qirgʻogʻidagi zilzila, yoki Buyuk sharqiy yapon zilzilasi (yap. 東日本大震災 Higasi Nixon daysinsay) 2011-yilning 11-mart kuni mahalliy vaqt bilan soat 14:46 da (UTS 5:46) 9.0-9.1 magnitudali zilziladir. Giposentr Tinch okeanining 35 km chuqurligida joylashgan edi. Zilzila ortidan sunami keldi va zilziladan 69 daqiqa oʻtgandan soʻng sunami Senday suvga gʻarq qildi.
Bu Yaponiya tarixidagi eng kuchli, dunyo tarixidagi eng kuchli zilzilalar qatorida yettinchi, turli baholarga koʻra 6, 5 yoki 4 oʻrinda turadi. Halok boʻlganlar soni boʻyicha esa Yaponiyada 1896, 1923-yilgi zilzilalardan ortda qoladi.
Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining taʼsiri va xususiyatlari
Inshootlar koʻradigan talafotlariga ko'ra quyidagicha tasniflanadi:
1-darajali talafot. Bunda yengil shikastlanish yuz beradi.
2-darajali talafot. Ogʻir boʻlmagan shikastlanish sodir etiladi, devorlarda katta boʻlmagan yoriqlar paydo boʻladi.
3-darajali talafot. inshootlarning ogʻir shikastlanishi yuz beradi, devorlarda katta va chuqur yoriqlar paydo boʻladi.
4-darajali talafot. Imorat va inshootlar ichki devorlarining toʻliq buzilishi yuz beradi.
5-darajali talafot. Imorat va inshootlar toʻliq, buzilishi sodir boʻladi.
Imorat va inshootlarning konstruksiyasi va qurilish materiallariga qarab quyidagicha tasniflanadi:
A guruh — xom gʻisht, paxsa devorli imoratlar;
B guruh — pishiq gʻishtdan qurilgan inshootlar;
C guruh-temirbeton, sinchli va yoyuchdan qurilgan inshootlar.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat standarti tomonidan imoratlar guruhining har bir ballda koʻradigan talofat darajalari qonunlashtirib qoʻyilgan. Jumladan:
6 ball — yer silkinish jarayonida A guruhga mansub inshootlar 2-darajali talofat, B guruhi inshootlari 1-darajali talofat koʻradi.
7 ball — A guruhidagi inshootlar 3-darajali talofat koʻradi.
8 ball - A guruhidagi inshootlar 5-darajali, B guruhidagi inshootlar ham 3,4-darajali, V guruhidagi inshootlar 2-darajali talofat koʻradi.
9 ball — B guruhidagi inshootlar 4-darajali, shuningdek, V guruhidagi inshootlar ham 4-darajali talofat koʻradi.
10 ball - B guruhidagi inshootlar 5-darajali, V guruhidagi inshootlar 4-darajali talofat koʻradi.
11 ball — B guruhidagi inshootlar toʻliq qulaydi togʻ jinslarining tik va gorizontal yoʻnalishdagi harakati kuzatiladi.
12 ball — amalda yer yuzasida tik inshoot qolmaydi.
Yer silkinishi keltiradigan talofat inshootning turiga, konstruksiyasiga bogʻliq boʻlishi bilan bir qatorda, qurilish maydonlarining muhandis-geologik sharoitiga, yaʼni togʻ jinsliri turlarining mustahkamlik darajasiga, hossa va hususiyatlariga bogʻliq. Masalan, 1966 yili Toshkent shahrida boʻlgan silkinish natijasida shaharning yer osti suvlari satxi yer yuzasiga yaqin boʻlgan pastqam joylarga joylashgan imoratlar kuchli talofat koʻrdi. Shundan keyin 1966-yili shahar xududida qayta muhandis-geologik xaritalash ishlari oʻtkazilib, shahar markazi tuproq sharoiti nuqtai nazaridan 9 ballik mintaqaga oʻtkazildi. Bu degan soʻz, 9 ballik mintaqada quriladigan inshootlar konstruksiyasiga va usuliga maʼlum talablar qoʻyish va ularni bajarishni talab qiladi.
Seysmoaktiv hududlarda qurilish ishlarini olib borishda davlat tomonidan tasdiqlangan qonun-qoidalarga, talablarga rioya qilinmogʻi zarur. Yaʼni shahar qurilishida imoratlarning balandligiga va shakliga katta talablar qoʻyiladi, ular quyidagilardan iborat:
Shahar hududida katta-katta ochiq maydonlarning boʻlishi, yaʼni silkinish sodir boʻlgan taqdirda va undan keyin odamlarning yashashi uchun yengil qurilmalar qurish uchun xavfsiz joy zarur;
Suv havzalarining boʻlishi, yaʼni zilzila vaqtida chiqishi mumkin boʻlgan yongʻinlarni oʻchirish maqsadida foydalanish uchun suv zaxirasiga ega boʻlish;
Inshootlar orasidagi masofa, inshoot balandligidan 1,5 marta uzoq boʻlishi, chunki imorat talofat koʻrganda bir-biriga taʼsir qilmasligi kerak.
Inshootlar yer silkinishiga bardosh berish xususiyatiga koʻra 3 guruhga boʻlinadi:
A — 7 ballgacha chidaydigan kuchsiz seysmochidamli uylar. Bunga tuproqdan, gʻishtdan qurilgan uylar kiradi.
B — 8 ballgacha chidaydigan uylar. Bu xildagi uylar har xil yogʻoch karkaslardan tayyorlanadi (sinchli uylar).
C — 9 ballgacha chidaydigan seysmochidamli uylar. Bu xildagi uylarga katta metall karkaslardan tayyorlanadigan, temirbeton konstruksiyalardan qurilgan inshootlar kiradi.
Yer silkinish oqibatlarini tugatish
Yer silkinishining oqibatlarini tugatishda ishga yaroqlik har bir kishi ishtirok etishi zarur va quyidagi ishlar birlamchi hisoblanadi:
Yer tagida, buzilgan va yonayotgan uyda qolgan odamlarni qutqarish;
Ishlab chiqarish, kommunal-energetik tizimlarda sodir buladigan avariyalarning oldini olish va toʻgʻrilash (chunki bular inson xayotiga xavf soladi);
Buzilgan uylarni, inshootlarni tiklash;
Talofat koʻrganlarga tibbiy yordam koʻrsatish shahobchalarini tayyorlash;
Yer silkinish oʻchogʻida suv taʼminotini tiklash.
Yer silkinishi boshqa turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni: masalan, yer surilishi, suv toshqini, qor koʻchkisi, yongʻin chiqishi hamda avariyalarni: kommunal-energetik tizimlarining izdan chiqishi, kimyo sanoati korxonalarida avariya natijasida KTZMlarning tashqariga toʻkilishi, AESlarda radioaktiv moddalarni atmosferaga chiqishi va boshqa xavfli ofatlarning yuzaga kelishiga sabab boʻlishi mumkin. Ammo, xozirgacha yer silkinishining aniq vaqtini va joyini ayta oladigan uslub yoʻq, lekin yerning tavsifli xususiyatlari, tirik mavjudodlarning xatti-harakatlari oʻzgarishiga qarab olimlar yer silkinishi xaqida muayyan maʼlumotlarni beradilar.
Yer silkinishini belgilaydigan ayrim koʻrsatkichlar quyidagilardan iborat: kuchsiz tebranish chastotasining keskin oʻsishi, yerni deformatsiyalanishi, togʻ jinslarining elektr qarshiligi oʻzgarishi, yer osti suvlari satxining koʻtarilishi, yer osti suvlarida radon miqdorining ortishi va boshqa oʻzgarishlar. Bulardan tashqari, yer silkinishi oldidan uy xayvonlarining xatti-harakatlari ham oʻzgaradi. Masalan, mushuklar tashqariga chiqib ketadilar, qushlar oʻz uyalaridan uchib chiqadilar, chorva mollari juda bezovta boʻlib qoladilar va boshqalar. Fan va texnikaning rivojlanishi soʻzsiz yer silkinishini oldindan bashorat qilish imkoniyatini beradi. Jumladan, yuqorida taʼkidlanganidek yer osti suvlarida yer silkinishidan oldin radon gazi mikdorini oshish qonunini birinchi boʻlib oʻzbek olimi '''G’.Mavlonov''' tomonidan aniqlangan va bu qonuniyat Toshkent zilzilasi oqibatlarini oʻrganishda oʻz tasdigʻini topdi. Hozirgi kunda bu usul bilan Respublikamizda va Markaziy Osiyo davlatlarida roʻy bergan bir necha zilzilalar bashorat qilindi va ular tasdiqlandi.
Oʻzbekiston olimlarining bunday kashfiyoti bilan qiziqqan Amerika olimi O.Jems shunday degan edi: „Yaqin kunlarda oʻzbek mutaxassislari zilzila haqidagi bashoratni xuddi iqlim sharoitini bashorat qilgandek radio orqali eʼlon qilish darajasiga etib boradilar“. Lekin bu yerda shuni aytib oʻtish kerakki, yer silkinishning oldindan bashorat qilish muammosi hali butunlay hal etilmagan. Bunga birdan bir sabab bu masalaning murakkabligi, yaʼni zaminda yer silkinish jarayonini vujudga keltiradigan gipotsentr-oʻchoqning nixoyatda yashirinligi hamda shu „oʻchoqda“ yigʻilgan va yer silkinishiga olib keladigan energiyaning xamda uning sodir boʻlish qonuniyatlarini hali yetarlicha bilmasligimizdadir. Yer silkinish ofatidan muxofaza qilishning bir usuli bu oldindan seysmoaktiv mintaqalarni belgilash xisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalq xoʻjaligi tarmoqlari uchun xavfli boʻlgan 7-8 balli yuqori yer silkinishi mumkin boʻlgan joylarni belgilab xarita tuziladi. Mana shunday seysmoaktiv mintaqalarda oldindan turli muxofaza omillari koʻrilib, inshootlarni koʻrish, taʼminlash va baʼzi xavfli ishlab chiqarish tarmoqlarini (kimyo zavodlari, AESlar va shunga oʻxshash korxonalarni) xatto toʻxtatish ishlari amalga oshiriladi. Shunday ishlar, yaʼni Oʻzbekistonning seysmoaktiv xududlari xaritasi 1977-yilgacha amal qilib keldi va xozirgi kunda Oʻzbekistan Fanlar Akademiyasining seysmologiya instituti tomonidan 1997-yilda Oʻzbekistonning yangi seysmoaktiv xaritasi tuzilib, bunda xar bir xududning seysmologik xususiyatlari xisobga olingan.
Yangi xaritada koʻrsatilishicha Oʻzbekistonning mintaqalarida boʻlishi mumkin boʻlgan yer silkinishlari belgilangan. Jumladan, Qoraqalpogʻiston Respublikasida — 6 ballgacha; Xorazm va Samarqand viloyatlarida - 7 ballgacha; Toshkent, Qarshi, Buxoro, Termez, Namangan, Fargʻona shaharlarida — 8 ballgacha; Andijon viloyatida — 9 ballgacha belgilangan. Shuningdek, seysmoaktiv xaritada Toshkent shahri uchun ham 6-9 ballgacha boʻladigan mikroseysmoaktiv hududlar xam belgilab qoʻyilganki, xozirgi kunda mana shu maʼlumotlar asosida Toshkent shahrida maqsadli qurilishlar amalga oshirilmoqda.
Shu yerda taʼkidlab oʻtish kerakki, respublikamizda 136 ta shahar mavjud boʻlib, ulardan 13 tasi yirik shaharlar hisoblanadi. Shaxarlarda qurilishlar 5 ta toifa boʻyicha amalga oshirilib, ular katta-kichikligidan qatʼi nazar xalqa yoʻli bilan belgilanishi zarur. Chunki favqulodda vaziyatlarda fuqarolarni faqat tranzit yoʻllari orqali (jumladan, xalqa yoʻllari orqali) xarakat qilishga yoʻnaltirilishi lozim.
Har bir korxona raxbari yer silkinishi oqibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur. Bular quyidagilardan iborat:
Hududning seysmik xaritasi, unda zilzila boʻlish ehtimoli bor joylar va uning kuchi koʻrsatiladi;
Zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshootlarini qurish;
Zilzila sodir boʻlib qolgan holda aholi oʻzini qanday tutishi va xatti-harakatlari haqida tushuntirish;
Seysmik stansiyalarda uzluksiz navbatchilikni tashkil qilish va olib borish;
Zilzilalar haqida aniq xabar va aloqa tizimini tashkil qilish;
Qutqaruv, kuch va vositalarni tayyor xolga keltirib qoʻyish;
Axolini xavfsiz, oʻz vaqtida evakuatsiya qilish tadbirlarini ishlab chiqish;
Moddiy-texnik taʼminoti (plakatlar, oziq-ovqat, dori-darmon) zaxiralarini tashkil qilish;
Zilzila xaqida xabar beruvchi belgilarni axoliga tushuntirish vaoʻz vaqtida qoʻllash.
Zilzila vaqtida harakatlanish
Yer silkinishini tavsiflaydigan belgilar quyidagilardan iborat:
Yer ostki suvlarining fizik-kimiyoviy tarkibining oʻzgarishi (laboratoriyada aniqdanadi);
Qushlar va uy xayvonlarining bezovtalanishi, gaz xidining kelishi, xavoda chaqmoq chaqishi va yorugʻlik paydo boʻlishi;
Bir-biriga yaqin, lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchqun chiqishi, uylarning ichki devorlarida zangori shu’lalar paydo boʻlishi va lyuminitsent lampalarining oʻz-oʻzidan yonishi.
Mana shu belgilarni bilgan xar bir fuqaro yoki zilzila xaqida xabar eshitganda, sarosimasiz va ishonchli xarakat qilishi kerak. Zilzila xaqida oldindan xabar berilsa, ayni tashlab chiqishdan avval, gaz va boshqa isitgich asboblarini oʻchirish, bolalar va qariyalarga yordam berish, zarur buyumlarni, oziq-ovqat, dori-darmonlarni va hujjitlarni olib, koʻchaga chiqishlari kerak. Agar zilzila kutilmaganda boshlanib qolsa, u xolda deraza va eshik oraliqlariga yoki koʻtaruvchi ustunlar tagiga turib olish zarur. Dastlabki silkinish zarbasi tinishi bilan zudlik bilan tashqariga chiqish kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, koʻp qavatli binolarnimg eng nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va lift shaxtalaridir. Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya etilmaydi va liftlardan foydalanish taqiqlanadi.
Korxona va muassasalarda zilzila paytida ish toʻxtatiladi. Elektr toki suv, gaz va bugʻlar toʻxtatilib, fuqarolar muxofazasi qismlaridagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab qoʻyilagan joyga toʻplanadilar, boshqalar esa xavfsiz joylarda boʻladilar. Zilzila vaqtida uyda boʻlmagan fuqarolar uyga shoshmasligi, chunki oʻsha joy raxbarlarining koʻrsatmalarini diqqat bilan kutib, unga rioya etgan holda xarakat qilishlari kerak. Zilzila vaqtida jamoat transportining toʻla toʻxtatilishini kutib bolalarni, nogiron va qariyalarni tushirish kerak. Yurib ketayotganda sakrab tushib qolish yaramaydi, zilzila vaqtida jabrlanganlarga asosan yordamni fuqarolar muxofazasi qismlari beradi, lekin zarur boʻlgan xollarda axolining ham yordam berishi maqsadga muvofiqdir.
Zilzila nima?
Yer po‘stida yoki mantiyaning yuqori qismida to‘satdan siljish, sinish yoki o‘pirilish ro‘y berishi oqibatida vujudga keladigan va to‘lqinsimon tebranishlar tarzida uzoqlarga tarqaladigan yerosti silkinishlari va tebranishlari zilzila deyiladi. Bir yil davomida bir necha yuz ming zilzila yuz berishi mumkin, ularning aksariyati faqatgina seysmograflar sezadigan kuchsiz zilzilalar bo‘lib, odamlar sezadiganlari bir necha mingga yetadi, vayronkor yer silkinishlari esa bir yilda bir necha o‘ndan bir necha yuztagacha bo‘lishi mumkin. Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol bo‘lgan (masalan, bir qismi O‘zbekistonga kirgan Tyan-Shan, Afg‘onistondagi Hindikush, Tojikistondagi Pomir kabi) tog‘ tizmalari joylashgan hududlarda ko‘proq bo‘ladi.
2. Zilzila vaqtida nima qilish kerak?
Zilzila vaqtida birlamchi qoida, bu — vahimaga tushmaslikdir. Agar bino ichida bo‘lsangiz, stol yoki stul tagiga kirib oling. Shu yo‘l bilan tepadan qulashi mumkin bo‘lgan narsalardan (masalan, devor parchasidan) himoyalanasiz. Eshik tagida (eshik joylashgan oraliqda) turib oling — ular binoning boshqa qismlariga qaraganda mustahkamroq bo‘ladi. Agar tashqarida bo‘lsangiz, bino, daraxt, suv yoki elektr simlariga yaqin bormang — elektr uzatkichlari suvga qulashi natijasida unga yaqin turganlar uchun o‘ta xavfli vaziyatni yuzaga keltirishi mumkin. Mashinada bo‘lsangiz, mashina ichidan chiqmang, lekin u bino, devor yoki boshqa qulashi mumkin bo‘lgan obyekt yaqinida turgan bo‘lsa, tashqariga chiqib, avtomobilingiz yonida cho‘kkalab turing. Zilzila to‘xtaganidan keyin ham xavfsiz joydan chiqmasdan, biroz kutib turing.
3. Zilzilani oldindan bilish mumkinmi?
Zilzila haqida aniq ma’lumot beradigan tizim hali yaratilmagan, shuning uchun ham qachon va qayerda hamda qanday kuchdagi zilzila ro‘y berishini oldindan aytishning hozircha iloji yo‘q. Faqatgina zilzila vaqtida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar aniqlangan xolos. Bundan tashqari zilziladan darak beruvchi omillar ko‘p. Masalan — forshok (zilzila oldidan sodir bo‘ladigan to‘lqinlar). O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti laboratoriya mudiri, akademik Qahhorbek Abdullabekovning so‘zlariga ko‘ra, 1984-yil yanvar oyida Namangan viloyatining Pop tumani atrofida kuniga bir—ikkita mayda zilzilalar qayd etilgan, oradan bir oy o‘tib esa bunday forshoklarning soni sutkasiga 100—150 taga yetgan. Shunda mahalliy ma’muriyatga zilzila sodir bo‘lishi haqida xabar berilgan va haqiqatan ham Popda 8 balli zilzila ro‘y bergan. Lekin forshoklar doim ham kuzatilmaydi. Masalan, 1966-yilgi Toshkent zilzilasi arafasida forshok bo‘lmagan, faqat aftershoklar kuzatilgan. 1978-yili Andijondan 120 kilometr janubda Oloy zilzilasi ro‘y bergan. O‘shanda yerosti suv tarkiblari va magnit maydonlari o‘zgargani qayd etilgan va oxirgi marta zilziladan 6 soat avval mahalliy ma’muriyatga zilzila xavfi borligi haqida xabar berilgan. “O‘shanda Andijonda rahbarlar soat 24:00 gacha kutib o‘tirgan, biroq oxiri zilzila bo‘lishiga ishonmay hamma uy-uyiga tarqagan. Biroq soat 01:50 da 6 balli zilzila sodir bo‘lgan”, — deydi akademik.
4. 26-oktabr kuni O‘zbekistonda sezilgan zilzila kuchlimi, kuchsiz?
Zilzila vaqtida yuzaga keluvchi seysmik to‘lqinlar energiyasi magnitudalarda o‘lchanadi. Magnitudalar 1 dan 9,5 gacha bo‘lingan bo‘lib, o‘chog‘i qariyb 200 kilometr chuqurlikda bo‘lgan Hindikushdagi 26-oktabr zilzilasi magnitudasi 7,5 ga teng. Ya’ni, bu silkinish yiliga ko‘pi bilan 20 tagacha sodir bo‘ladigan “katta zilzila”lar qatoriga kiradi. Qo‘shni Afg‘onistondagi yer qimirlashi Termizga 5,5, Toshkentga 5 magnituda bilan yetib keldi. Taqqoslash uchun, 1966-yili Toshkentning markaziy qismini amalda to‘liq vayron qilgan zilzila magnitudasi 5,3 ga teng edi, biroq uning o‘chog‘i bevosita shahar ostida va atigi 8—10 kilometr chuqurlikda bo‘lgani sabab, yetkazilgan zarari ko‘lami juda katta bo‘lgan. So‘nggi yillarning eng dahshatli yer silkinishi — 2011-yil 15 mingdan ortiq odamning hayotiga zomin bo‘lgan Buyuk Sharqiy yapon zilzilasi vaqtida magnituda 9,1 ga yetgan.
5. Zilzilalarni kim/qaysi tashkilot kuzatib, o‘rganib boradi?
AQSh Geologiya xizmati yoki Yevropa—O‘rtayer dengizi seysmologiya markazi kabi muassasalar deyarli butun jahon bo‘ylab yuz berayotgan yer qimirlashlari haqida onlayn axborot uzatadi. Yaqin qo‘shni mamlakatlar, xususan, Qozog‘istondagi Milliy axborot markazi Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqasidagi silkinishlar haqida o‘z saytida muntazam ma’lumot beradi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi Seysmologiya instituti mazkur yo‘nalishda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borayotgan olimlar faoliyatini muvofiqlashtirib tursa, “Toshkent” markaziy seysmik stansiyasi O‘zbekiston bo‘ylab yuz bergan silkinishlar haqidagi axborotlarni to‘playdi (telefonlar: ([phone], ([phone]), mazkur axborotlar O‘zbekiston raqamli seysmik tarmog‘ida e’lon qilib boriladi.
ZILZILA, yer qimirlash — yer poʻstida yoki mantiyaning yuqori qismida toʻsatdan siljish, sinish yoki oʻpirilish roʻy berishi oqibatida vujudga keladigan va toʻlqinsimon tebranishlar tarzida uzoklarga tarqaladigan yer osti silkinishlari va tebranishlari. Sabablariga koʻra, tektonik, vulqoniy va oʻpirilish Zilzila lariga boʻlinadi. Yer poʻstining qar xil chuqurligida tabiiy kuchlar taʼsirida sodir boʻladigan silkinishlar tektonik Zilzilalar deyiladi. Ular yer qaʼridagi harakat va jarayonlarning mahsuli boʻlib, bu jarayonlarning kinetik quvvat tarzida birdan (1 min. da) sarflanishi oqibatidir. Vulqoniy va oʻpirilish Zilzila lari tabiatda juda kam sodir boʻladi; ular kuchi jixatidan tektonik Zilzila larning eng kuchsizi bilan tenglashadi. Yer sharida sodir boʻladigan Zilzilalar soni yil davomida bir necha yuz mingga yetishi mumkin. Shulardan aksariyat koʻpchilik kismi seysmograflargina sezadigan kuchsiz Zilzilalar boʻlib, odamlar sezadiganlari bir necha mingga yetadi. Xalq xoʻjaligiga zarar yetkazadigan Zilzilalar esa bir necha oʻndan bir necha yuztagacha boʻlishi mumkin. Bir yil davomida sodir boʻlgan hamma Zilzilalar natijasida taxm. 0,510» J kinetik quvvat ajralib chiqadi. Bu quvvat miqdori juda katta boʻlishiga qaramay, Yer qaʼrida sodir boʻladigan jarayonlardan ajralib chiqadigan umumiy quvvatning 0,5% inigina tashkil etadi.
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari joylashgan hududlarda koʻproq boʻladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbogʻli (mintaqali) buzilish joylari deb yuritiladi.
Yer sharining kuchli zilzilalar sodir boʻladigan mintaqalarini seysmik jihatdan faolligiga qarab ikkita asosiy hududga boʻlish mumkin; birinchisi, geografik kenglik yoʻnalishida Alp, Karpat, Kavkaz, Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir, Himolay, ikkinchisi, meridional yoʻnalishda — Tinch okeanining ikki qirgʻogʻi boʻyicha va qisman quruqlik mintaqasida joylashgan. Bunday seysmik faollashgan joylarga Jan. Amerikadan Antarktidagacha, Yevropa va Osiyo qitʼasining shimoliy qismi, Markaziy va Gʻarbiy Afrika, Avstraliya va b. hududlar kiradi. Demak, Markaziy Osiyo uning seysmik jihatdan faol boʻlgan Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir togʻlari tufayli seysmik faol mintaqaga kiradi.
Yer pusti yoki yuqori mantiya qatlamidagi 3. paydo boʻlgan maʼlum bir hajm 3. oʻchogʻi, uning markazi deb hisoblangan nuqta esa gipotsentr, gipotsentrning yer yuzasidagi proyeksiyasi 3. epitsentri deyiladi. Epitsentr va gipotsentr oraligʻidagi masofa Z. ning yer yuzidan chuqurligini koʻrsatadi. Zilzila oʻchogʻi Oʻrta Osiyo hududida, aksariyat hollarda, Yer sathidan 5—50 km chuqurlikda joylashgan boʻladi. Yer sharining maʼlum hududlarida Zilzilalar oʻchogʻi 200 — 300, hatto 700 km gacha chuqurlikda boʻlishi ham mumkin.
3. tufayli yer yuzidagi silkinishlar ballarda oʻlchanadi. Silkinishlar epitsentrda eng kuchli boʻlib, undan uzoqlashgan sari kuchi pasaya boradi. Epitsentr atrofidagi eng kuchli silkinishlarni belgilab, ular tutashgan chiziq ichidagi maydon (sath) pleystoseys hudud deyiladi.
3. sodir boʻlganda uning oʻchogʻidan boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar tarqaladi. Boʻylama toʻlqinlar R harfi (birinchi toʻlqin), koʻndalang toʻlqinlar S harfi (ikkinchi toʻlqin) bilan belgilanadi. Bulardan tashqari, yer yuzasida paydo boʻladigan yuza toʻlqinlar (L) mavjud. Mazkur toʻlqinlar asosiy hisoblansada, koʻndalang va boʻylama toʻlqinlar yer yuzasi hamda ichki qatlamalarida sinish va qaytarilish xususiyatiga egaligi sababli murakkab toʻlqinlar hosil boʻladi. Toʻlqinlar har xil tezlik bilan tarqaladi. Eng tez tarqaluvchi toʻlqin boʻylama toʻlqin boʻlib, muhitda taxm. Bino ichidagi odamlarning koʻpchiligi sezadi. Uydagi jihozlar harakatga keladi. Bino va mebel tebranadi. Uyqudagilar uygʻonib ketadi. Hamma sezadi. Koʻpchilik tashqariga chiqishga oshiqadi, baʼzi buyumlar turgan yeridan tushib ketadi.
Baʼzi uylarda suvoklar koʻchib tushadi. Imoratlar shikastlanadi, gʻishtli devorlar yoriladi. Xom gʻisht va paxsadan qurilgan baʼzi uylar buziladi, togʻlarda baʼzan qoyalar koʻchadi. Imoratlar kuchli shikastlanadi, togʻlarda surilmalar yuz beradi. Gʻisht, betondan ishlangan uylar butunlay yoki qisman buziladi, yer osti quvurlari uziladi. Qoyalar qulab, tepaliklar suriladi, yerdagi yoriqlarning eni 10 sm gacha boradi. Yer yuzida katta (eni 1 m gacha) yoriklar paydo boʻladi. Toʻgʻon va qirgʻoq dambalari ishdan chiqadi, temir yoʻllar bukiladi. Yangi koʻllar paydo boʻladi. Yer yuzida keng va chuqur jarliklar hosil boʻladi, yer vertikal va gorizontal yoʻnalishda silkinadi. Togʻlarda qoyalar agʻdariladi, koʻprik, toʻgʻon, temir yoʻllari butunlay buziladi. Yer qiyofasi, relyefi oʻzgaradi. Yer yuzi burmalanadi,baland qoyalar agʻdariladi, daryolar oʻzanini oʻzgartiradi. Koʻndalang toʻlqin esa oʻrtacha 5 km/s tezlikda, yuza toʻlqinlar esa eng sekin tezlikda tarqaladi. 3. toʻlqinlarini qayd qiladigan seysmik stya 3. epitsentridan qanchalik uzoqboʻlsa, styaga yetgan toʻlqinlarning vaqt boʻyicha farqi ham shunchalik katta boʻladi. Bu holat qayd qilingan toʻlqinlarningyozuviga qarab 3. epitsentridan styagacha boʻlgan masofani aniqlash imkonini beradi. Shu maqsadda koʻndalang va boʻylama toʻlqinlar orasidagi vaqtning epitsentr uzoqligiga bogʻliqligi har xil hudud uchun oʻrganiladi. Bu bogʻliqlik chizma koʻrinishida boʻlib, u godograf deb yuritiladi va 3. maʼlumotlarini ishlash va oʻrganishda muhim ahamiyatga ega boʻladi. 3. toʻlqinlarining umumiy quvvati magnituda (M) bilan belgilanadi. U shartli son boʻlib, yer sathidagi muhit zarralarining siljish amplitudasiga moye keladi. Bu qiymat seysmik styalar qayd qilgan yozuvlar — seysmogrammalardan aniklanadi. A»harfi bilan belgilangan kattalik K = lgЈ Z. ning quvvatlilik sinfi deb ataladi. Mac, magnitudasi 5 ga teng (M =
5) boʻlgan 3. oʻchogʻidan 1012 J quvvat ajraladi, yaʼni K = 12. 3. kuchini ifodalash uchun turli seysmik shkalalar taklif etilgan. Ulardan biri — 1917-y. da Xalqaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli — Kankani — Ziberg shkalasi boʻlib, u xrzirgacha bir qancha Yevropa mamlakatlarida qoʻllaniladi. Ikkinchisi — AQSH da Vud va Nyumanlar tomonidan 1931-y. da Merkalli shkalasini bir oz mukammallashtirilgan 12 balli MM shkalasi qisoblanadi. Uchinchisi — Rossiyada S. V. Medvedev tomonidan ishlab chiqilgan 12 balli shkaladir. 1964-y. Parijda YUNESKO ning seysmologiya va seysmobardosh qurilish boʻyicha oʻtkazilgan davlatlararo yigʻilishida tavsiya etilgan MSHK=1964 12balli shkala S. V. Medvedev (Moskva), V. Shponxoyer (Iena, Germaniya) va V. Karniklar (Praga) tomonidan tuzilgan. 3. kuchini aniqlashning juda koʻp usullari va belgilari bor. Pekin Z. ning yer yuzida namoyon boʻlishi ballarda aniqlanganligi b-n Z. ning anik, quvvatini ballar ifodalamaydi. Shuning uchun Zilzilaning haqiqiy kuchini koʻrsatuvchi oʻlcham — magnituda hisoblanadi. Magnituda 1940y. lar boshlarida amerikalik tadqiqotchilar Ch. Rixter va B. Gutenberglar t omonidan kiritilgan va quyidagicha ifodalanadi: M = \gA, mkm + 1,32 lgX, km. Bu yerda: A — seysmik toʻlqin amplitudasi yoki mkm surilishi, X — seysmograf joylashgan yerdan 3. epitsentrigacha boʻlgan masofa. Xalqaro maʼlumotlarda 3. kuchi magnituda orqali Rixter shkalasish beriladi. Eng kuchli Zilzilaning magnitudasi 9 gacha yetishi mumkin. Zilzila quvvati (Ye) Joulda oʻlchanadi. 3. quvvati bilan magnitudasi oʻrtasida bogʻlanish quyidagicha ifodalanadi: \gE — aM + V. Bu yerda: kucheiz Zilzilalar uchun a = 1,8; V = 11; kuchli Zilzilalar uchun a = 1,5; V= 12. Z. ning yer yuzida bir xil kuch b-n namoyon boʻlgan nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqqa izoseysta chizigʻi, 3. kuchining hududda tarqalishini koʻrsatuvchi izoseystalar toʻplamiga izoseystalar xaritasi deyiladi.
Yer qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va kimyoviy jarayonlar xam faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr oʻtkazuvchanligi, magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali olinayotgan neft, gaz, suv miqsori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, mikroelementlar, gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar 3. sodir boʻlishi arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, Zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular Zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Yer sharining seysmik jihatdan faol boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy dasturlar asosida toʻxtovsiz izlanishlar olib borilayapti.
1966-y. 26-aprelda Toshkentda yuz bergan Zilziladan soʻng sobiq Ittifoqda birinchi boʻlib Oʻzbekiston FA tarkibida 1966-y. okt. oyida Seysmologiya instituti tashkil qilindi. Intning asosiy ilmiy yoʻnalishlaridan biri Zilzila larning tabiatini, u sodir boʻladigan muhit xususiyatlarini, Zilzila larning darakchilarini oʻrganish va uni bashorat (prognoz) qilish usullarining nazariy asoslarini yaratish deb belgilanadi. Zilzilani bashorat qilish borasida Oʻzbekistonda muhim natijalarga erishildi. Jumladan, kuchli Zilzilalarni bashorat qilish boʻyicha ishonchli va istiqbolli yangi usullar yaratildi, ularning nazariy va amaliy asoslari ishlab chiqildi. Bu usullar majmuini qoʻllash asosida Oʻzbekiston hududi va yonatrofdagi hududlarda boʻlib oʻtgan bir necha kuchli Zilzilalarni oldindan aytishga muvaffaq boʻlindi. Mac, 1976-y. 17-maydagi Gazli, 1978-y. 1-noyabrdagi Olay, 1984-y. 18 fev. dagi Pop Z. lari oldindan aytilgan.
Yer yuzida roʻy bergan kuchli zilzilalar jumlasiga Lissabon (1755), Kaliforniya (1906), Ashxobod (1948), Chili (1960), Tokio (1923), Xitoy (1976), Spitak (Armaniston, 1988), Zaysan (Qozogʻiston, 1990), Suusamir (Qirgʻiziston, 1922) lar va Oʻzbekiston qududida esa — 838—839-y. larda Fargʻonada, 942-y. da Buxoroda, 1208—1209-y. larda Urganchda, 1490-y. da Samarqandda, 1494-y. da Namanganda, 1620-y. da Axsikentda, 1902-y. da Andijonda, 1921 — 1922-y. larda Buxoro va Samarqand yaqinida, 1927-y. da Namanganda, 1868, 1924, 1938, 1966-y. larda Toshkentda, 1976, 1984-y. larda Gazlida boʻlgan zilzilalarni kiritish mumkin.
Ko‘pchiligimiz 1966 yil 26 aprel kuni Toshkent shahrida bo‘lgan zilzila, uning oqibatlari haqida yoshi ulug‘larimizdan eshitganmiz. Falokat qanday sodir bo‘lgandi? Oqibatlari qanday bo‘lgan? O‘zbekistonda shu kabi zilzilalar avval ham bo‘lganmi? Zilziladan keyin Toshkent shahrini qayta tiklash ishlarida kimlar jonbozlik ko‘rsatgandi? Shu va boshqa savollarga QALAMPIR.UZ quyidagi maqolada batafsil ma’lumot berishga harakat qiladi.
Zilzila nima va u qanday sodir bo‘ladi?Zilzila (yer qimirlashi) – yer po‘stida yoki mantiyaning yuqori qismida to‘satdan siljish, sinish yoki o‘pirilish ro‘y berishi oqibatida vujudga keladigan va to‘lqinsimon tebranishlar tarzida uzoqlarga tarqaladigan yer osti silkinishlari. Zilzilalar yuzaga kelish sabablariga ko‘ra, to‘rtta guruhga – tektonik, vulqonli, o‘pirilish va texnogen zilzilalariga bo‘linadi.
Yer po‘stining har xil chuqurligida tabiiy kuchlar ta’sirida sodir bo‘ladigan silkinishlar tektonik zilzila deyiladi. Ular yer qa’ridagi harakat va jarayonlarning mahsuli bo‘lib, bu jarayonlarning kinetik quvvat tarzida birdan sarflanishi oqibatidir. Vulqon ta’siridagi - vulqonli va ichki o‘pirilish bo‘lgan - o‘pirilish zilzilalari kuchsiz bo‘lib, uning kuchi tektonik zilzilalarning eng kuchsizlariga teng hisoblanadi.
Texnogen zilzilalar esa insonning muhandislik faoliyati bilan bog‘liq tarzda bo‘ladi. Buni oxirgi yillarda avj olgan zilzilaning yangi va sun’iy turi deyishimiz mumkin. Bunday yer silkinishlar yirik suv ombori vujudga kelgan hududlarda, gaz-neft mahsulotlarining yer ostidan so‘rib olinishi jarayoni amalga oshirilgan maydonlarda yuz bermoqda.
Zilzilalar tarixiga bir nazar
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol bo‘lgan tog‘ tizmalari joylashgan hududlarda ko‘proq bo‘ladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbog‘i (mintaqali) buzilish joylari deb yuritiladi. Dunyo tarixida kuchli va falokatli zilzilalar ko‘p bo‘lgan. Ulardan biri hozirgi Ozarbayjon hududida yuz bergandi.
Tarixga Gyanja zilzilasi nomi bilan kirgan bu falokat 1139 yili 30 sentyabr kuni sodir bo‘lgandi. Manbalarga ko‘ra, zilzila kuchi 11 ballga teng bo‘lgan. Zilzila oqibatida 230 ming kishi halok bo‘lgan, 8 ta yangi ko‘l hosil bo‘lgan. Hozirgi Geygel ko‘li ham o‘sha zilzilaning asorati hisoblanadi.
“Buyuk Xitoy zilzilasi” haqida ham eshitgan bo‘lsangiz kerak. Ushbu zilzila 1556 yili 23 yanvar kuni Xitoyning hozirgi Shensi provinsiyasi hududida bo‘lgandi. Olimlar zilzilada 830 ming kishi halok bo‘lgan, deya ma’lumot keltirishadi. Uning epitsentri (markazi) Vey daryosi atrofi bo‘lgan, o‘sha davrdagi Xuasyane shahri butkul vayrona holiga kelgan.
O‘tgan asrdagi eng kuchli zilzilalar Italiyadagi “Messina” va Turkmanistondagi “Ashxobod” nomlari bilan tarixda qoldi. 1908 yili 28 dekabr kuni Sitsiliya va Appenin yarimoroli o‘rtasida 7,8 magnitudada zilzila bo‘ldi. “Messina” zilzilasi natijasida 3 metrlik sunami yuz berdi va turli manbalarga ko‘ra, 200 ming nafarga yaqin inson halok bo‘ldi. 1948 yil 6 oktyabr kuni “Ashxobod” zilzilasi bo‘ldi. Rixter shkalasi bo‘yicha zilzila kuchi 7,3 ballni tashkil etdi. Turkmaniston poytaxti vayronaga aylandi va 35 ming kishi qurbon bo‘ldi.
O‘zbekiston hududida ham bir qancha zilzilalar bo‘lgan. 1902 yili Andijonda, 1921-1922 yillarda Buxoro va Samarqand yaqinida, 1927 yili Namanganda, 1976-1984 yillarda Gazlida zilzilalar bo‘lgan.
Toshkent shahri seysmik jihatdan faol mintaqada joylashgan hudud hisoblanadi. 1966 yil 26 aprel tongini butun dunyo yaxshi eslaydi. Bu vaqtda Toshkent vayronaga aylangandi. Zilzila bo‘lishidan avval juda kuchli portlash sodir bo‘ldi. Shahar chekkasida shafaq ko‘rindi. Keyinroq olimlar shafaq nima sababdan kelib chiqqanini aytishdi. Zilzila o‘qchog‘i 5-10 kilometr chuqurda joylashgan bo‘lgan. Yer ostida yig‘ilgan tektonik kuchlanish yer yuzasiga chiqish vaqtida elektr energiyasiga aylangan va Toshkent aholisiga mana shu energiya shafaq bo‘lib ko‘ringan.
Shahardagi zilzila markazi “Qashqar” (Qoshg‘ar) mahallasi va “Labzak” o‘rnida bo‘lgan. Hududda vertikal zarblar kuchining magnitudasi 5,3 ga teng, silkinish 8 balldan ziyod, maksimal vayronalik maydoni 10-12 kvadrat kilometrni tashkil qilgan. Yerning 2-3 gers chastotada silkinishi 10-12 daqiqa davom etgan. Shu yili 9 maydan 10 mayga o‘tar kechasi, 24 may va 5 iyunda (6-7 ballga teng) kuchli silkinishlar takrorlangan.
Zilzila natijasida, 2 million metr kvadratdan ziyod turar-joy maydoni, 236 ta ma’muriy bino, 700 ga yaqin savdo va ovqatlanish shoxobchalari, 26 ta kommunal xo‘jalik korxonasi, 180 ga yaqin o‘quv yurti, 8 ming o‘rinli maktablar, 36 ta madaniy-maishiy muassasalar, 185 ta tibbiyot va 245 ta sanoat korxona binolari jiddiy talofat ko‘rdi. 78 ming oila yoki 300 ming odam (o‘shanda Toshkentda yarim million aholi istiqomat qilgan) boshpanasiz qoldi. Ayrim manbalar zilzilada 8 kishi halok bo‘lib, 150 ga yaqin kishi jarohatlangan deydi. Ayrim manbalar esa raqamlar ancha jiddiy ko‘rinish tus olgandi, deb xabar beradi.
Voqea yuz berishi bilan hukumat barchasini nazoratiga oldi. Toshkentga mingdan ortiq chodir joylashtirildi, 600 ga yaqin vaqtinchalik oziq-ovqat do‘konlari tashkil qilindi. Suv ta’minoti uzluksiz ishladi. Bu bilan o‘z navbatida shaharda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan epidemiyaning oldi olindi. Eng qizig‘i, manbalar shaharda o‘sha vaqti talonchilik holati umuman kuzatilmagan deyishadi. SSSRning barcha davlatlaridan Toshkentga turli ko‘rinishda yordamlar kela boshladi.
“Pomogite Tashkentu!” – poytaxtning qayta tiklanishi
Shahar chodirlar, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari, jihozlari bilan ta’minlandi. Fuqarolarning shaxsiy va jamoaviy mablag‘larini o‘tkazadigan jamg‘arma tashkil qilindi. O‘sha vaqtda SSSRda pul birligi rubl bo‘lgan. Mazkur jamg‘armaga 10 million rubldan ortiq pul kelib tushgan. Mablag‘ning 5,5 million rubli yakka tartibdagi turar-joy binolarini ta’mirlash uchun tuman ijroiya qo‘mitalari tomonidan egalariga ajratildi. Pulning bir qismi shaharda o‘yin maydonlari qurish, odamlar joylashtirilgan vaqtinchalik lagerlarda bepul ovqatlanish va boshqalarga yo‘naltirildi. 15 mingda ortiq oila o‘z roziligi bilan O‘zbekistonning boshqa hududlari yoki qo‘shni davlatlarga joylashtirildi.
Poytaxtni qayta qurish uchun qo‘shni davlatlardan minglab odamlar jalb qilindi. 1966 yilning dekabrida qurilish ishlarining birinchi bosqichi tugadi. 300 mingdan ziyod fuqarolar boshpanali bo‘ldi. Qisqa, uch yarim yil ichida zilzila oqibatlari to‘liq bartaraf etildi. O‘sha vaqtda SSSR shoiri Andrey Voznesenskiy Toshkentga yordam berish uchun quyidagi mazmunda chaqiruv-she’rini ham yozgandi:

Adabiyotlar
Abdullabekov K. N., Zilziladan saqlanish mumkinmi? T., 1992; Karimov F. X., Zemletryaseniye, M, 1993; Otaboyev X., Zilzila T., 1988.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Umarov Gʻ. — „HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI“ fanidan MAJMUA, Samarqand
Yormatov Gʻ.Y. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. -T.: „Aloqachi“, 2009 yil. — 348 b.
Nigmatov I., Tojieyv M.X. — „Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi“ Darslik.-T.: Iqtisod-moliya. 2011. −260 b.
Qudratov A. va b. — „Hayotiy faoliyat xavfsizligi“.Maʼruza kursi. „Aloqachi“ -T.: 2005. −355 b.
Havolalar
http://fayllar.org