O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qaytifc ketajaklarini, holbuki turkiylar So'g'dni arablar ketganidaa so'ng budad 123 egallab olajaklari xususida soxta xabar yetkazadi. Bu xabar ittifoqchilar ichida boMinishga sabab boMadi. Tunda sarosimaga tushgan Tarxun Qutayba lageriga so v g ‘a-sa!omlar bilan 2 mln. dirham yuborib, evaziga sulh shartnomasi matnini oladi. Arablar ittifoqchilami zaiflashtirib, ketma-ket ular ycrlarini egallay boshlaydilar. 708-709 yillar mobaynida Qulayba Buxoro va uning atrofiga bir necha bor hujum qilib, Buxorxudod Tug'shod qo‘shinlarini tor-mor etadi va unga amir etib o 'z yaqinlaridan birini tayinlaydi. Amir Buxorxudod ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshilik qilish, aholidan soliq undirishi va uni o ‘z vaqtida xalifalikka yetkazib berish vazifasini ado etar edi. Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar Qutayba fikrini o'zgartirdi. Xorazmda xalq g ‘alayoni boshlangan boMib, unga Xorazmshoh Chag'onning ukasi Xurzod boshchilik qilar edi. Qutayba Xurzpd boshchiligidagi qo‘z g ‘olonchilarni tor-mor keltiradi. 710-712 yillarda Xorazmshoh Qutayba bilan tinchlik sulhini tuzib, unga 10000 qoramol miqdorida boj toMaydi. Xorazm shu bilan o ‘z. mustaqilligini yo‘qotib arablar hokimiyatini tan oladi. Qutayba esa o ‘z qo‘shini hamda Xorazmshoh va Buxorxudod qo'shinlari bilan birgalikda Samarqandga yoM oladi. Shu paytda norozilik va qo‘zg ‘olon natijasida shahar podshosi Tarxun taxtdan ag‘darilgan edi. Sug‘d podshosi va Samarqand afshini sifatida Tarxunning ukasi G‘urak (710-737) taxtga o'tiradi. Tarxun esa hibsda o‘zini-o;zi halok etadi. G‘urak Qutaybaga qarshi chiqadi. Kattaqo‘rg‘on yaqinidagi Arbinjon mavzesida shiddatli jang boMib oMadi. Ammo G‘urakning kuchlari ozlik qilib Samarqandga chekinishga majbur boMadi. Arablar tomonidan Xorazm va Buxoro hokimlari qo'shinining qatnashuvi, sug‘diylarning yakkalanib qolishlari va atrofdan yordam ololmasliklariga sabab boMadi. Undan tashqari Samarqand zodagonlari ichida birlik ham yo‘qoladi. Tarxunning oMimidan so ‘ng uning tarafdorlari ko‘proq arablarga yon bosa boshlashadi. Panjikent hokimi Devashtich shu guruhga rahbarlik qila boshlaydi. Qutayba esa “Tarxun oMimi uchun qasd olaman” deb eMon qiladi. Qamalda qolgan G'urak Shosh podshosi, Turkiy hoqon va Farg'ona ixshidiga murojaat qilib ulardan yordam so*raydi. Turkiylar qo‘shini bu paytda Sug‘d chegarasi yaqinida boMib Farg‘ona va Shosh qo‘shinlari bilan birgalikda itti foqchilar lashkarini vujudga keltiradi. Ittifoqchilar qo‘shinining tepasiga lashkarboshi etib Turkiy hoqonning kichik o'gMi 124
Inal hoqon tayinianadi. Qutayba darhol o ‘z ukasi boshchiligida saraiangan qo'shin tuzib, ittifoqchilar yo‘liga tuseoq qo‘yadi. Arabiar ittifoqchiiami tor-mor etib, ulaming mol-mulklarini talaydilar. Qutayba shundan so'ng Samarqandga hujumni kuchaytiradi. Sfoabar ra’danroz (tosh otg'ich)Jaidan o'qqa tutiladi. Bu janglarda aymqea buxoroliklar, xorazmiiklar katta jonbozlik ko‘rsata boshiaydiiar. Bir e$r davomida shahar mudofaachilari Samarqandni qahramonona raudo&a qildilar. Arabiar oxir oqibatda shahar devorlarini buzib shahristoRga bostirib kirdiiar. Samarqand arablarga taslim bo'ldi. G'urak va Qutayba o'rtasida sulh tuzildi. Qutayba jo ‘nab ketishi oldidan shaharda o 'z ukasi
ft®
Muslim boshliq yaxshi saralangan qo'shinni qoldirib ketadi. Lekin matonatii Sug'd aholisining qarshiiigi bu bilan tuganaaydl M- Yaqubiyning yoashicha, 712-yiI kuzida Samarqandda arab noi&ga qarshi qo'zg'olon ko'tariiadi. Ularga turklar yordam beradi. Faqa^gjBa.713yil bahorida Qutaybaning yetib kelishi bilan shahardagi qo'zg'olon bostiriladi. Mug' tog'idan topilgan hujjatga ko 'ra Qutayba o'zimng keying yurishlarida Shosh, Faig'ona va Turkiy hoqonlik qo'shtnlaridan iboral yana bir haibiy ittifcqning qarshiligiga duch keladi Sug'd, OkmSs,, Farg'ona ittifoqiga Panjikcnt hokimi Devashtich ham qo'shjladi U Chech va boshqa yedarga o‘z eichisi Fatufamni yuboradi. Fatu&u® ватага Choch hukmdori Moxedu tudun (Bahodir tudun)ga topsfajradi. Qolgan ikki maktubni Faig'ona eichisi orqali turkiylar hokimi va F a v o s a ixshidiga berib yubotgan. Qutayba bu o'tkalami tezda o'ziga bo'ysundirish h an tad g a tush»£. Tabariyning ma’lumotiariga ko'ra, Qutayba 713-yil Buxoro, Kssh, Nasaf va Xorazm aholisidan 20000 askar to'plab berishni talab qildi. O 'z qo'shini bilan um qo'shib, qo'shinni 2 ga bo'lib ajratadi. Ke&, Nasa£ Xorazmdan kelgan qo'shin Choch viloyatiga, o'zi esa asosiy kuch bthm Ustrishona orqali Farg'ona vodiysiga yo'l oladi. Birinchi qo'shra Chodj qo'shinini tor-mor etib, Choch viioyatini egallaydi. Qutayba esa Ustrishonda hal qiluvchi jang olib borib Xo'jand va Kosoma
zabt etadi. 714-yil Qutayba Turkiy hoqonlikdan harbiy yordam kdish уоМйн to'sish maqsadida Choch vohasiga qayta bostirib kiradi. Q'sha yili
yo'ldagi Isfijob (Sayram)ni ishg'ol etadi 715-yil boshida esa Faig'o«a podshosi qochib ketishga majbur bo'ladi. Qutayba o'sha yffi Qashqargacha bo'lgan yerlami istilo etadi. Hamma vtoj/itlap
arablardan bo'lgan amiriami noib etib tayinlaydL O 'sba yffi a n b жаШан 125
Volid vafot etadi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdulmalik o ‘tiradi. Qutayba Sulaymonga nisbatan g ’animlik munosabatida bo'lib, uni qo‘Damas edi. Qutayba uni taxtga chiqishidan norozi boMib isyon ko‘taradi. Natijada bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab Qutaybaning o'zi Farg‘onada o'ldiriladi (715-y). S h u n d a y qilib, 10-yil davomida olib borilgan doimiy kurashlar natijasida Movarounnahr xalifalik ixtiyoriga kirsa-da. ammo uning mag1™!- aholisi o'zini butkul tobe etilgan deb hisoblamaydi. Shuning uchun ham Qutayba har yili qishlash uchun Marvga j o ‘nab ketar, bahorda esa yangi kuchlar bilan Movarounnahrga hujum qilar edi. Shuning uchun ham arablar Movarounnahrni egallashda muvaffaqiyat qozondilar. Buning asosiy sabablari quyidagicha edi. Avvalo mamlakatda hukm surayotgan siyosiy tarqoqlik va kichik hukmdorlaming o'zaro kurashlari arablarga ju d a q o ‘1 kelgan edi. Bu vaziyatdan ular ustalik bilan foydalanishar edi. Ular kichik davlatlarning o ‘zaro birlashuviga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildilar va buning uddasidan chiqdilar. Arablar o'zaro kurashayotgan hokimlaming biriga ikkinchisini yengishi uchun yordam ko'rsatib, keyin ularning har ikkisini ham birin-ketin bo‘ysundirdilar. S o ‘g ‘dni zabt etishda Qutayba arab qo‘shini bilan bir qatorda Xorazm, Buxoro va Nasafning kuchlaridan foydalangan edi. Ayniqsa arablar ko'chmanchi jangovar turkiylar biian o ‘troq dehqonchilik viloyatlari aholisi o'rtasida ba’zan yuzaga kelgan kelishmovchiliklardan foydalanib, ularni birini ikkinchisiga qarshi qo'ydilar va ittifoqchilami ajratib yuborishga muvaffaq bo'ldilar. Shu bilan birga, xalifalik Movarounnahrdan harbiy qurol-aslahalar jihatidan unchalik ustun bo‘lmasa ham, biroq qo'shin saflarini urldirib turish imkoniga ega edilar. Arablar qo‘shiniga muntazam ravishda yangi harbiy kuchlar ichki viloyatlardan safarbar qilib turilar edi. Undan tashqari keskin qarshilik kurashini olib borgan xalq, mahalliy hukmdorlaming xoinona harakatlari, arablar bilan maxfiy til biriktirishlari tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. A rablar bosib olgandan keyin M ovarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy ahvol. Xalq h arakatlari
126
vaqtida mahalliy aholi ustidan nгм»rat qilib turardi. Arab xalifaligining hukmronligi aholi uchun og‘ir yuk boMib qoldi. lstilochilar avvat boshda Movarounnahming hunarmandchilik va savdo shaharlari, obod viloyatlariga bostirib kirib, ularni taladilar va katta o'ljalarga ega boMdilar. OMkalami bosib olish chog‘ida dehqonchilik vohalari oyoq osti qilinib, shahar va qishioqlar vayron etildi. Suv inshootlari buzib tashiandi. Ko'pgina joylarda qurg‘oqchilik yuz bera boshladi. Shaharlardan katta miqdorda qimmatbaho o‘ljalar, Buxoro, Poykand va So‘g‘d hukmdorlaridan esa katta miqdorda tovon oiindi. Arab qo‘shini tarkibiga mahalliy aholi ichidan ko'plab erkaklar majburan safarbar qilindi. Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi halok bo‘ldi, bir qismi asirga olindi. Barcha shahar va qishloqlarda o‘z harbiy garnizonlarini joylashtirishgan arablar, shu harbiy kuchga tayanib aholidan turli soliqlar undirishar, ularni turli jamoat ishlariga safarbar qilishar edi. Marv, Poykand, Buxoro, Samarqandda uylaming qoq yarmi arablar ixtiyoriga topshirildi. Ba’zi istilochi zodagonlar dehqonchilik vohalaridagi eng unumdor yer maydonlar va suv inshootlarini egailab ola boshladilar. Arab oiialari qishloq va shaharlarga kelib o‘masha boshladilar. Ariq qazish, ko‘prik qurish, binolarni ta’mirlash va boshqa jamoa ishlarida aholidan bepul foydalanar edilar. Shu bilan birga mahalliy aholi arab zod agon lari va qo'shinini ot-ulov, kiyim-kechak, oziq-ovqat, qullar va boshqa narsalar bilan ta’minlab turishi kerak edi. Iqtisodiy hayotni o ‘z qoMlaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizimga yer solig‘i-hiroj (hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan juzya solig'i ham qo‘shildi. Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va tsffg‘ib qilishga katta c’tibor berdilar. 0 ‘rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayo^an zardushtiylik, moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb eMon qilindi. Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo‘q qilindi. Uning o‘miga masjidlar barpo qilina boshlandi. 2^rdushtiy adabiyotlar, xususan diniy kitoblar, so‘g‘d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q qilinib yuborildi. “Qutayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va din peshvolarini qirib tashlab, ularning kitob va qoMyozmalarini yciqib 127
yuborgandan кеуш ,-ocd yozgan eai Heruniy.-xorazmliKlar savodsiz bo'lib qoldilar, ulaming faqat yodda saqlab qolgan xotiralarigina qoldi, ammo vaqt o'tishi bilan bu unutilib, faqat 0‘zlari uchun m os boMgan xotiralargina saqlanib qoldi”. S o 'g 'd tilidagi dunyoviy adabiyotlar yolq qilib tashlandi. Islom dinini qabul qilgan, musulmon boMgan mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarda xiroj va juzya soliqlaridan ozod etilib, ularga anchagina imtiyozlar berildi. Namoz o'qish uchun masjidlarga borgan shaxslarga 2 dirhamdan pul ham berilar edi. Juzya soligMni o‘z vaqtida toMamagan kishilar tutib olinib bo‘yinlariga “qarzdor” deb taxtachalar osib qo‘yilgan. Qutaybaning oMimidan so‘ng
arab hokimiyatining Movarounnahrdagi mavqeyi biroz zaiflasha bordi. Xurosonning yangi noibi Al-Jarroh (717-719) yangi musulmon aholisiga islomga zid ravishda shafqatsiz munosabatda boMa boshlaydi. Sulaymon vafotidan so'ng taxtga o'tirgan yangi xalifa Umar ibn Abdulaziz (7I7-719)-Umar II xorijiylar ta’limoti tarafdori edi. Xorijiylar shialardan ajralib chiqqan guruh boMib ilk islom taMimoti tartiblarini va umumiy tenglik g'oyalarini ilgari surar edilar. Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib, bo'ysundirilgan xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U Movarounnahr aholisini islomni qabul qilishga chaqirib, katta ahamiyatli farmon qabul qildi. Unga ko'ra arablarga yangi yerlarni zabt etish man qilindi va moliyaviy islohotlar o'tkazish ko'zda tutildi. Arablar bilan bir qatorda yangi musulmoniardan ham juzya va xiroj solig'i olish bekor qilindi. Umar II soliq yig‘uvchilardan va xalifalik amaldorlaridan Qur’on va Hadislarga qat’iy amal qilishni buyurdi. Arab feodal-zodagonlari turli yoMlar bilan xiroj solig'i yig'a boshladilar. Xalifa xazinasiga keladigan soiiqlar esa kamayib keta boshladi. Xiroj yerlarini davlat solig'i sifatida saqlab qolish maqsadida Um ar II arablarga o 'z yerlarini kengaytirishni man etdi va hijriyning 100 yilidan (719 yil) keyin sotib olingan barcha xiroj yerlarini qaytib berishni buyurdi. Shu paytgacha olingan yerlardan esa xiroj emas, ushr (o'ndan bir qismi) soliq olish ko'zda tutildi. Umar II islohotlaridan ruhlangan Samarqand ahli zodagonlari unga elchilar yuborib Samarqand shahristonini qaytarib berishni so'radilar. Umar II Samarqand hokimi Sulaymon ibn-Abus-Sariyaga maktub yozib, qozi bu ishni hal qilib berishini so'raydi. Samarqandliklar shikoyati ko'rib chiqilib, bu ish samarqandliklar foydasiga hal bo'ldi. Qozi Samarqanddan arab garnizoni olib chiqib ketilishi kerak deb hukm chiqardi. Bu esa urushni bildirar edi. Arablar kuch-qudratini bilgan samarqandliklar o‘z 128
da’volaridan yana voz kechdilar. Mahalliy zodagonlar o'zlarini musulmon hisoblab, g‘aznaga soliq to‘lamay qo'ydilar. Shundan so‘ng xalifalik barchadan soliqlaroi olishni belgiladi. Natijada Movarounnahida norozilik kuchayib keta boshladi. Mahalliy zodagonlar bilan arab ma’muriyati orasida addiyat keskinlasha bordi.
Movarounnahrda hijriyning 100 yilida (719 yil) arab hokimiyati faagaydi degan gap-so;zlar tarqala boshlaydi. Arablar olib borayotgan bosqinchi lik siyosatiga qarshi birinchi bo‘lib, 720-yiIda So‘g‘d aholisi bosh ko‘taradi. Qo‘zg‘oIonga Samarqand ixshidi G‘urak va Panjikest hokimi Devashtkhfar boshchilik qiladi lar. So‘g ‘diarga yordam berish uchun Tuikiy hoqon shahzoda Ko‘rsal boshchiligidagi turkiy lashkarini Samarqandga yuboradi. So:gxddagi qurshovda qoigan arab harbiy qismlarigirta katta boj va e’tiborli vakillam! qo'/g'ofonchilar ixtiyoriga garovga berish bilan jon saqladilar. Xuroson noibi Say id ibn Abdulaziz bu qo‘zg‘olonni bostirishga muvaffaq bo‘bimadi. 721-yil Xalifa Yazid ibn Abdumalikning tavsiyasi bilan Xuroson noibi etib Sayid ibn Amir al-Xaroshiy tayinlanadi. 13 Iroqdagi xalq qo'zg'olonini bostirishda o ‘z shalqatsizligi bilan nom chiqargan edi. Sayid aJ-Xaroshiy qo‘zg‘olonchilar bilan olib borgan muzokaralar natijasida G‘urak boshliq zodagoniaming bir qismi arablar tomonigia o4ib ketadi. Q o:zgdonchiiardan bir qismi esa kurashm davom effirishni lozim ko‘radiiar. Arablar 400 ta boy savdogarlardan boshqa hamma Sug‘d qo‘zg‘ok>rtchilarini qirib tashladilar. Qo‘zg‘o!onchilarga yordam bergan Xo‘jand ahli ham jazolandi. Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arab hokimiyatiai mustahkamlash maqsadida Xuroson noibi Asfaras ibn Abdulloh (727-736 y.) islom dinmi qabul qilganiardan xiroj va jizya solig‘i olishni bekor qiladi. U islom dinini keng targ'ib qiia boshlaydi. Chegaradagi yerlarda yangi istehkom qurilib, chegaralar mustahkamlana bordi. Lekin g‘aziiaga kam daramad tushayotganligi, zodagoniaming shikoyati tufayli xitojm qayta tiklaydi. O 'z siyosatini targ'ib qilish maqsadida ikkita taniqli arsfe ruhoniysi As-Sayid Soliq va Robiya ibn Umraimi Samarqand va 129
Buxoroga jo'natadi. Xiroj solig‘i zodagonlardan ham, kambag‘al!ardan lam zo'rlab undirila boshlanadi. Samarqandda Abu Sayid boshchiligidagi 700 ta so'g'dliklar xiroj io'lashdan bosh tortadilar. Ular shahardan 7 farsax nariga o'tib, qarshilik harakatiga tayyorgarlik ko'ra boshladilar. Abu Sayidni hiyla ishlalib muzokara uchun Samarqandga chaqirtirishadi va o'sha yerning o'/.ida uni va safdoshlarini zindonband etadilar. O'zaro kurashlar, 733-734 yillardagi Zarafshon vohasidagi qurg‘oqchilik, mustamlaka zulmining kuchayishi-bularning hammasi Movarounnahrdagi norozilikning yanada avj olishiga olib keldi. Norozilik arab harbiylari va qisman zodagonlar ichida ham kuchaya bordi. Shu paytga kelib xorijiylar harakati va mafkurasi yanada keng tarqala boshlandi. Xorijiylar yuqorida qayd qilinganidek, shialar guruhidan VII asr oxirida ajralib chiqqan bo'lib, bu so'zning lug'aviy ma'nosi q o‘zg‘olonchilar degani edi. Avval boshda bu harakat oddiy arab' va boshqa musulmon xalqlaming manfaatlarini himoya qilar edi. Keyinchalik bu guruhdan ibodiylar, azrakiylar va boshqa jamoalar ajralib chiqqan. Xorijiylar ta’limotiga ko'ra musulmonlar-zimmiylar (boshqa dindagilar) ustidan hukmron boMishlari kerak edi. Movarounnahrda Xorijiylar harakatiga shu paytda Xoris ibn Surayj bNoshchilik qiladi. Xoris Movarounnahrda tezda shuhrat qozondi. U Samarqand va Dabusiyadagi Abu Sayid tarafdorlarini o ‘z qo‘li ostida to'pladi. Abu Fotima uni yordamchisi va harbiy maslahatchisi etib tayinlandi. Xoris Ummaviy xalifalami islomga rioya etmaslikka ayblab, butun Xuroson va Marv aholisini xiroj va juzyadan ozod qilishni talab etadi. Kesh xalq om masiga tayanib, u Xurosonning shimoliga yurish qiladi. Uning qo'shini tarkibida Xuttalon shahzodasi Sabil, qarluq yabg‘usi va Abu Fotima guruhi ham bor edi. Xalq harakatiaridan norozi boMgan xalifa Xurosonga yangi noib Osim ibn Abdullohni tayinlaydi. Xoris qo‘shinlari Xurosonning katta qismini egallashib, Osimni chekinishga majbur etishadi. 735 yilga kelibgina xalifa yangi noib Asad ibn Abdullohni Xuroson valiysi etib tayinlab, katta kuch bilan Xorisga qarshi kurash boshlaydi. 736-737 yillarda Asadning qo'shini Xurosondan Xorisni siqib chiqarishga muvaffaq boMadi. Qo'zg'olonchilam ing ijtimoiy tarkibi ham, talablari ham turlicha edi. Q o‘zg‘olonda aholining deyarli hamma tabaqalari qatnashadi. Albatta, hukmdorlar o'rtasida o'zaro nizolar, xiyonatkorona harakatlar, qurol-yarog'ning yetishmasligi, yaxshi uyushmaganlik va 130
boshqalar o‘zining ta’sirini ko‘rsatdi. Shunday bo‘lsa
ham qo'zg'olonchilar izsiz qolmay xalifalik siyosiy harakatida o'ziningaksini topdi. Ulkan xalifalikni 661 yildan boshlab Ummaviylar sulolasi boshqarib kelar edi. Bu sulola davrida juda ko'p siyosiy o‘zggrishlar, diniy mazhablar, guruhlaming kuchayishi, boshqarishdagi nomutanosiblik, mustamlakachilik siyosati, zo‘ravonlik, adolatsizlikning avj olishi ro‘y berdiki, bu narsa sulolaning keyingi davrida uning faoliyatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. 0 ‘rta Osiyoda va boshqa xalifalik yerlarida xalifalikka qarshi norozilik kayfiyatlari kuchli edi. Ulaming soliq siyosatidan, zo'ravonligidan quyi tabaqalar, o‘z huquqlarining kamsitilganidan esa yuqori tabaqalar norozi edi. Ummaviylaming hokimiyatini arab aholisi ham qo‘llamas edi. Ularning hokmiiyatga keiishini turli guruhlar, muxolifat kuchlari noqonuniy deb bilishar edi. Avvalo Xorijiylar ularga qarshi bo‘lib, xalifalik taxtining mprosiy boiishini noto‘g‘ri deb baholar edilar. 718 yildan boshlab maxfiy tarzda Muhammad Payg‘ambammg amakilari Abbosning tarafdoriari o‘z g'oyalarini targ'ib qila boshladilar. Ular hoshimiylar urug'i (Payg’ambar shu urug‘dan) vakillari hokimiyalga da’vogardirlar deb hisoblashar edilar. Keyinchalik ular o ‘z kurashlarida shialar bilan birga harakat qila boshlaydilar. Yerga ; egalik munosabatlarning rivojlanishi, ijtimoiy-siyosiy vaziyatning o‘zgarishi ummaviylaming siyosiy sahnadan ketishlarini, ulaming avvalgi mavqei tugaganligini ko'rsatib turar edi. Ummaviylar siyosatidan ommaviy norozilik ayniqsa Marvon II (744-750 y.) hukmronlik davrida kuchayib ketdi. Marvon II ning xiroj solig'i miqdorini ko‘paytirish va mahalliy xalqlar Vakillarini og‘ir qurilish ishlariga keng jalb qilishi nofozilikning alangalariishiga olib keldi. Movarounnahr va Xurosonda Abbosiylar vakillari katta yer egalarini o'zlari tomonga jalb qilishga harakat qiladilar. Abbosiylar vakillari jcalifa Xishom (724-743 y.) davridayoq 0 ‘rta Osiyoda harakat qila boshlagan edilar. Ulaming targ'ibotchilari ta’qib bstiga olinar, ular qo'lga tushgudek bo‘lsa, qo‘l- oyoqlari kesilar edi. Ayniqsa Nasr ibn: Sayyor abbosiylar va shialaming katta dushmani bo'lib ulami doimo ta’qib etib kelar edi. Abbosiylaming hokimiyat tepasiga kelishida Abu Muslim va uning harakati muhim ahamiyat kasb etdi. 746 yil Abu Muslim abbosiylar targ'ibotig» boshchilik qilish uchun Xurosoriga yuboriladi. Abu Muslimga “Pave‘ambar xonadoninirie ishonchli vakili” d%an unvon faeriladi. 131
|
