O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аndijоn mashinasozlik instituti
Download 1.84 Mb. Pdf ko'rish
|
materialshunoslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- Аdаptаstiya
- Аngstrеm
- Аustеnlаnish
- Brоnzа
- Mеtаllаrning dаstlаbкi хоssаsigа qаytishi
- Ferit
- Perlit
- Yumshatish
- Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
|
Nazorat savollari: 1. Metall bo’lmagan konstruksion materiallarga talab. 2. Metall bo’lmagan konstruksion materiallar turlari. 3. Polimer materiallarning asosiy hususiyatlari. 4. Relaksasiya xodisasining ruy berish xolati. 5. Polimer materiallarning tashqi muhit ta’sirida o’zgarishi. 6. Polimer materiallarning turlari. 18 -Maruza: Kompozision materiallarning tuzilishi va hossalari. Reja: 1.Kompozision materiallarni yaratilishi. 2.Polimer asosidagi kompozision materiallar. 3.Metall asosidagi kompozision materiallar. 4.Kompozision materiallarni mashina detallari va asboblar uchun qo’llanilishi
aralashmasidan iborat murakkab jismga kompozision materiallar deb ataladi.
Hozirgi zamon kompozision materiallar murakkab tarkibli ko’p fazali konstruksion materiallar bo’lib, komponentlarning xajm bo’yicha nisbatini tanlash usuli bilan yaratiladi. Kompozision materialning bir butunligini ta’minlovchi komponent tashkil etuvchiga bog’lovchi komponent (matrisa) deb ataladi. Boshqa komponentlar (armatura, to’ldiruvchi va xokozo) ning shu matrisada joylashishi ma’lum geometrik qonuniyatga bo’ysinishi yoki bo’ysinmasligi ham mumkin. Matrisa bilan qo’shimchalar orasida maxsus yupqa qatlam bo’lib, u ajralish yuzasini belgilaydi.
Matrisa
materiallarni sinrlarga ajratishda matrisa
yoki armatura va qo’shimchalarning turiga, mikrotuzilish hususiyatlari va materialni olish usuliga ham qaraladi.
Bog’lovchi materialning vazirasi mahsulotga ma’lum geometrik shakl berib qolmasdan, balki u kuchlanishlarni xajm bo’yicha bir xil taqsim-lanishini taminlaydi va ma’lum mexanik xossani shakllantiradi hamda armatura yoki qo’shimchalarni tashqi muhitdan saqlaydi. Kompozision materialning issiq va korroziyabardoshliliqelektr va issiqlikni saqlash qobiliyati, qayta ishlash texnologiyasi kabi muhim xossalari bog’lovchining hususiyatlariga bog’liq. Armatura va qo’shimcha elementlarning turiga qarab hamda ularning matrisada joylashishi va geometrik o’lchamlariga qarab, kompozision materiallarning xossalari o’zgaradi. Masalan, kompozision materialga qo’shimchalar, ya’ni armatura elementlari asosan mexanik hossalarni ko’tarish uchun qo’shiladi. Bunda mustahkamliq bikrliq plastiklik ortib, materialning zichligi, elektr xossalari, issiqlik o’tkazuvchanligi va boshqa hususiyatlar ma’lum yo’nalishda yoki raqat aloxida olingan joylardagina o’zgaradi. Kompozision materiallarning eng muhim hususiyatlar ma’lum yo’nalishda yoki raqat aloxida olingan joylardagina o’zgaradi. Kompozision materiallarning eng muhim hususiyatlari derormasiyaga mustahkamligidir.
Kompozision materiallar hossalariga qo’shimcha elementlar (to’ldi-ruvchi)ning ta’siri juda katta bo’lganligi uchun ko’pincha shu kompozion materialning nomi uning to’ldiruvchisi nomi bilan ham aytiladi. Masalan: graritoplatlar, shisha tolali kompozisiyalar, organoplastiklar va xokozo
Kompozision materiallarning xossalari hamma yo’nalishda bir xil bo’lsa, bunday material xossalari izotrop bo’ladi. Bunday materiallarga kukun xolidagi qo’shimchalar ixaotik joylashgan kompozisiyalar kiradi. Materialning turli yo’nalishlardagi hossalari farq qilsa, bunday kompoziyalarani izatropik hossalarga ega deyiladi. Bunday kompoziyalarda armature sifatida tolalar, plastinkalar, matolar, turlar ma’lum yo’nalishda joylashtirilgan bo’ladi.
2.Polimer asosidagi kompozision materiallarda (PKM) hamma tashkil qiluvchilarni birlashtirib yaxlit bir butunlikni xosil qiluvchi matrisa sifatida polimer bog’lovchilar qo’llaniladi. PKM ga plastmassalarni yaratishda polilimer asos yuqori oquvchanlik yoki yuqori elastiklik xolatiga keltiriladi, so’ngra ma’lum bir texnologik usul bilan qo’shimchalar kiritiladi, sovigandan keyin (qattiq xolatda) kompozisiya asosi shishasimon yoki kristall xolatda bo’ladi.
Tashqi kuch ta’siri matrisa va to’ldiruvchilarning mustahkamligiga proporsional (yoki elastiklik moduliga proporsional) taqsimlansa, PKM ning mustahkamligi deformasiya qiymati to’ldiruvchi (armatura) ning deformasiya qiymatidan katta yoki teng bo’lishi kerak.
3. Metall matrisaga ega bo’lgan kompozision materiallar (MKM)ning ishlash hususiyatlari, olovbardoshliligi, bikrligi, solishtirma mustahkamligi metal
va qotishmalardan ustun turadi. MKM larga qattiq mayda donachalar bilan mustahkamlangan kukun metallurgiyasi mahsulotidan foydalanib, yaratilgan materiallar, ma’lum yo’nalishda kristallantirilgan materiallar, tolali to’ldiruvchilardan foydalanilgan materiallar va xokozolar kiradi. Bunday materiallarga, masalan, SAP (pishitilgan alyuminiy kukuni) yoki ko’p komponentli po’latlar, metall-sopol qattiq qotishmalar va xokozolar kiradi. Korroziyabardosh kompozitsion qotishmalar ham ishlab chiqilgan va sanoatda qo’llanilmoqda. Bunga ferro-titanidlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Ularning asosini legirlangan temir qotishmalari tashkil qilib, unga 10-75% titan karbid qo’shimcha sifatida qo’shilgan. Tarkibida mustahkamlovchi qo’shimcha sifatida 20-45% titan karbid bo’lgan hamda xrom, molibden, volfram, alyuminiy va nikel bilan kompleks legirlangan temir asosidagi kompozision qotishma agressiv muhitda ishlaydigan podshipnik vositalarini, tegirmonda ishlatiladigan zoldirlarni tayyorlashda ishlatiladi.
4. Alyuminiy va titan asosidagi tolasimon qo’shimchalarga ega bo’lgan kompozisiyalar ko’proq samolyotsozlik va kosmik kemasozlikda keng qo’llaniladi. Chunki bu sohada materialning solishtirma mustahkamligi muhim ahamiyatga ega.Bunday materiallar mashinasozlikda, kimyo sanoati va boshqa sohalarda ham ko’plab ishlatiladi.
1. Qanday materiallar kompozision materiallar deyiladi. 2. Kompozision materiallar bog’lovchi komponentining vazirasi. 3. Qo’shimcha elementlarni kompozision materiallarga ta’siri. 4. Polimer asosidagi kompozision materiallar. 5. Metall matrisali kompozision materiallar.
Аgrеssiv muхit – mаtеriаllаrning коrrоziyagа bеrilib, tеz еmirilishgа оlib кеluvshi muхit. Аdаptаstiya –mоslаshish tizim ishining mе’ridаn o’zgаrishigа mоslаshib ishlаshning tа’minlаnishi. Аdsоrbstiya –mоddаlаrning eritmаlаridаn yoкi gаzlаrdаn qаttiq jismlаr sirtigа yoкi suyuqliкка yutilishi. Allotropiya- kimyoviy elementlardan ba’zilarining sharoit o’zgqarishida atomlarning fazoviy kristall panjarada turlicha joylashuvi. Masalan, uglerod ayrim sharoit o’zgarishida ko’mir, grafit va olmos holida bo’ladi
аtоmlаri кristаll mоddаlаrdаn fаrqli fаzоdа bеtаrtib jоylаshаdi. Shu bоisdаn ulаr izоtrоp хоssаli ya’ni turli yo’nаlishdа bir хоssаli bulib, аniq suyuqlаnish tеmpеrаturаsigа egа bo’lmаydi. Аngstrеm- uzunliк o’lshаmi birligi, bo’lib, А bеlgisi bilаn bеlgilаnаdi. 1А=10 -8
m bo’lаdi. Аtоm-elеmеntlаrning eng кishiк zаrrаshаsi, musbаt zаryadli prоtоn vа mаnfiy zаryadli elекtrоnlаrdаn ibоrаt. Аustеnlаnish- fеrrit vа каrbid struкturаli po’lаtlаrni qizdirishdа ulаrning аustеnit struкturаli po’lаtlаrgа o’tishi. Аustеnit- uglеrоdning gаmmа tеmirdаgi qаttiq eritmаsi bo’lib, undа uglеrоd кo’pi bilаn 2,14 % vа mа’lum miqdоrdа lеgirlоvshi elеmеntlаr хаm bo’lаdi. Аsl mеtаllаr –оltin, кumush, plаtinа vа plаtinа gruppаsigа кiruvshi mеtаllаr. Bu mеtаllаr vа ulаrning qоtishmаlаridаn tаyyorlаngаn buyumlаr plаstiк, кimyoviy bаrqаrоr bo’lib, кo’rкаmligi vа bоshqа хusuiyatlаrigа кo’rа tехniкаdа fоydаlаnilаdi.
birgаliкdаgi qоtishmаsi. Vакаnstiya –кristаll pаnjаrа tugunidа аtоm yoкi iоn bo’lmаgаn nuqtаli nuqsоn. Mеtаllаrning dаstlаbкi хоssаsigа qаytishi- dеfоrmаstiyalаngаn mеtаllаrni rекristаllаnish tеmpеrаturаsidаn birоz pаstrоq tеmpеrаturаdа qizdirib кristаll pаnjаrаni dаstlаbкi хоlаtgа qаytishi.
оlingаn biriкmа. Zакlаsh –(voroneniye) qоrаytirib сhirоy bеrish. Uglеrоdli, каm lеgirlаngаn vа сho’yanlаrdаn оlingаn buyumlаrning sirtigа qаlinligi 1-10mкm хimоya tеmir окsini qоplash yo’li bilаn ulаrgа yaltirоq bеrish
Аbrаziv mаtеriаllаr zаrrаchаlаrini bоglоvshi sifаtidа, jilvir tоshlаr tаyyorlаshdа fоydаlаnilаdi.
qizdirib prеslаshdоlingаn plаstiк mаtеriаl. Bumаtеriаldаn tishli g’ildirакlаr, vtulкаlаr, elекtrоizоlyastiоn mаtеriаl sifаtidа vа bоshqа jоylаrdа fоydаlаnilаdi.
Ledoburit - austenit bilan birlamchi sementitning mayda donalaridan iborat bo’lgan mehanik aralashma Grafit - cho’yanlarning asosiy metall massasidagrafit plastinka ,sharsimon yoki bodiroqsimon shakilda bo’lishi mumkin Toblash - turli temperaturada qizdirib turli tezliklarda sovutish Yumshatish - turli temperaturada qizdirib pech bilan birga sovutish Normallash- evtektoidgacha bo’lgan po’latlarni Ac3 kritik nuqtqdan evtektoiddan keyingi po’latlarning esa Acm kritik nuqtadan 30-50C dan yuqori temperaturada qizdirib havoda sovutish.
,ma’lum tezlik bilan sovutish prosesidir Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. Nosirov I.N. Materialshunoslik - T: O’qituvchi, 1993 yil. 2. To’raxonov A.S. Materialshunoslik - T: O’qituvchi, 1971 yil. 3. To’raxonov A.S. Metallarni termik ishlash - T: O’qituvchi, 1970 yil. 4. Mirboboev M.A. Metallar texnologiyasi - T: O’qituvchi, 1983 yil. 5. Po’latov S.A. Materialshunoslik va konstruktsion materiallar texnologiyasi fanidan amaliy mashg’ulotlar - T: Mexnat, 1992 yil. 6. Pirmuxammedov A.N. Materialshunoslik fanidan laboratoriya shlarini o’tkazish
bo’yicha o’quv qo’llanma - T: O’qituvchi, 1974 yil. 7. Ilxom Nosir ― Materialshunoslik‖ Darsliq Toshkent Uzbekiston 2002 yil 8. Под.ред.АрзамасоваН.С. Материаловедение, M.Металлургия, 2002г 9. Ю.М.Лахтин, В.П.Лентева, Материаловедение, M.Металлургия, 1990г 10. A.П.Гуляев. Материаловедение, M.Металлургия, 1986г 11. Ю.П.Лахтин, Материаловедение термическая обработка металлов, M.Металлургия, 1984 г 12. Ю.А.Геллер, А.Г.Рахштадт, Материаловедение, M.Металлургия, 1989г 13. Под.ред. Арзамасова Н.С.Материаловедение M.Металлургия, 1986г 14. A.A.Muxamedov va boshqalar Materialshunoslik fanidan laboratoriya ishlarini mustakil bajarish uchun o’quv qo’llanmasi. Toshkent 1990 y Download 1.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|