O‟zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‟rtа mахsus tа‟lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgikа univеrsitеti


Иккинчи тилни ўқитиш дастурининг компонентлари


Download 0.58 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/6
Sana15.05.2020
Hajmi0.58 Mb.
#106216
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni ozbek tilida togri talaffuzga orgatish


Иккинчи тилни ўқитиш дастурининг компонентлари 

Тил ва миллий 

муносабатлар, 

мактабгача 

таълим 

соҳаларидаги 



қонунчилик, 

таълим ва 

тарбиянинг 

давлат 


талаблари 

Ўзбекистон 

Республикаси 

ва Россиядаги 

ички 

ижтимоий-



сиёсий 

вазиятдан 

келиб чиққан 

ҳолда 


мактабгача 

таълим 


муассасасидаги 

ташқи ва ички 

муҳит 

Турли 


тилларни 

ўрганаётган 

катталар ва 

болаларнинг 

ўзаро 

ҳамкорлиги 



Мактабгача 

таълим 


соҳасида 

Ўзбекистонда, 

Россияда ва 

жаҳондаги 

анъана ва 

йўналишлар  

Ўқув-методик 

қулланмалар, 

кўргазмали 

материаллар 

билан 

жаҳозланганл



ик, атроф-

муҳит билан 

турли ҳил 

алоқалар 

Тарбиячиларнинг шахсий тажрибаси, қизиқишлари ва касбий 

тайёргарлиги 



 

64 


nutqiy  rivojlantirishning  о‗ziga  xosliklarini  kо‗ra  olishi  va  bolaning 

individualligini  hisobga  olgan  holda,  uning  nutqiga  ta‘sir  kо‗rsatishning  eng 

samarali yо‗llarini tanlashi lozim. 

Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalar nutqning grammatik tо‗g‗riligini 

shakllantirish  nutqqa  nisbatan  tanqidiy  munosabat  paydo  bо‗lishi  hamda 

rivojlanishi,  aniq  va  tо‗g‗ri  sо‗zlashga  intilish  bilan  bog‗liq.  Tо‗g‗ri  sо‗zlashga 

intilish grammatikaning barcha sohalari – morfologiyada (aniq shakl hosil qilishda, 

shakllarning  turli-tumanligini  о‗zlashtirishda:  stollar,  stullar,  qavatlar  va  boshq.), 

sо‗z hosil qilishda, (non uchun – nondon, tuz uchun tuzdon va boshq.) sintaksisda 

(og‗zaki  nutq  qurilmasini  yengib  о‗tish:    va  bog‗lovchisini  kо‗p  marta  qо‗llash 

orqali  gapni  chо‗zib  yuborish,  bitta  gapda  tо‗g‗ri  va  bilvosita  nutqni  aralashtirib 

yuborish  va  boshq.)  kо‗zga  tashlanadi.  Nutqning  grammatik  tо‗g‗riligiga  intilish 

kо‗proq  yetti  yoshli  bolalarga  xosdir.  Besh  yoshli  bolakay  hali  ham  grammatik 

shakllar  ustida  zavq  bilan  mashq  qiladi  va  aynan  mana  shu  sо‗z  bilan  mashqlar 

kelajakda grammatik jihatdan tо‗g‗ri ifodalangan nutq uchun poydevor yaratadi. 

Lug‗atni rivojlantirish, nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, grammatik 

jihatdan  tо‗g‗rilikni  shakllantirish  ravon  nutqni  tuzish  usullarini  (gaplarni 

bog‗lovchilar,  leksik  takrorlashlar,  sinonimlar  yordamida  bog‗lash  vositalari; 

tavsiflash,  bayon  qilish,  mulohaza  yuritish  tuzilmasi)  о‗zlashtirish  bilan  uzviy 

bog‗liqdir.  Turli  funksiyalarni  bajarish  bilan  bog‗liq  dialogli  muloqot  negizida 

rivojlangan nutqning barcha tomonlari til ongining shakllanishiga bevosita bog‗liq 

bо‗ladi  va  ular  buning  uchun  bolaning  kattalar  bilan  muayyan  shakldagi 

muloqotiga, tо‗g‗rirog‗i, nafaqat tashqi olam va boshqa odamni bilishga qaratilgan 

muloqotga,  balki  tilning  о‗zini,  uning  tuzilishi  va  faoliyatini  anglab  yetishga 

qaratilgan muloqotga muhtoj bо‗ladilar. 

Nutqiy rivojlanishdagi individual qobiliyatlar kirishimlilikda ham, til hamda 

ravon  nutqni  о‗zlashtirish  sur‘atlarida  ham  ifodalanadi.  Kо‗pchilik  bolalar  о‗z 

harakatlarini  sharhlashni,  atrofdagilarning  diqqat-e‘tiborini  о‗ziga  jalb  qilishni 

yoqtiradilar.  Shu bilan birga bunda ayrim bolalarning nutqiy rivojlanishi ularning 

amaliy  faoliyatiga  mos  kelmaydi,  natijada  bunday  sergap  bola  ish  bajarishda 



 

65 


guruhdagi boshqa bolalardan ortda qoladi. Unchalik kirishimli bо‗lmagan bolalar 

kam  gapiradilar,  biroq  odatda  amaliy  vazifalarni  boshqalardan  kо‗ra  tezroq  va 

tо‗g‗riroq bajaradilar. 

Ravon  nutqning  vujudga  kelish  muddatlari  va  uning  mahsuldorligi  ham 

farqlanishi  mumkin.  Nutqiy  rivojlanishning  ilk  xilida  bolaning  maxsus 

о‗qitilmasidan  turib  hikoya  qilishi  4-5  yoshlarda  paydo  bо‗ladi.  Bolalar  sehrli 

ertaklarni bir-birlariga aytib beradilar, о‗yinchoqlar yordamida о‗zlari ham original 

voqelarni tо‗qiydilar.  Agarda bola  yetti  yoshda  an‘anaviy  tanish  ertakni  mustaqil 

aytib bera olsa, о‗yinchoqlar, suratlarga qarab kichik og‗zaki hikoya tuza olsa – bu 

normal  holat  hisoblanadi.  Maktabgacha  yoshdagi  bola  nutqining  yuqori  darajada 

rivojlanganligi quyidagilarni nazarda tutadi: 

- bola ona tilining barcha tovushlarini va tovush birikmalarini  tо‗g‗ri, ya‘ni 

adabiy  til  normalariga  muvofiq  holda  talaffuz  qiladi;  ovozni  kо‗tarishni 

(pasaytirishni) biladi; aniq talaffuzga ega; fonematik qabul qilish va nutqni tinglash 

qobiliyati  rivojlangan;  nutqdagi  xatoliklarni  sezadi  va  ularni  tuzatadi;  maishiy 

leksikaga  ega,  mebel,  poyabzal,  kiyim,  daraxtlarni  anglatuvchi  umumlashtiruvchi 

sо‗zlarni,  narsalarning  ayrim  detallari  va  qismlarini  biladi;  antonimlar,  otlarga 

ta‘riflarni  tо‗g‗ri  tanlay  oladi;  otdan  sifat  yasay  oladi  (yog‗och-yog‗ochdan 

ishlangan  va  boshq.);  barcha  ranglarni  aytib  bera  oladi;  turli  kasb  kishilarining 

(vrach,  oshpaz  va  boshq.),  hayvonlarning  harakatlarini  kо‗rsatib  bera  oladi 

(vovullaydi,  miyovlaydi,  pishqiradi  va  boshq.);  nutqda  ravish,  sifatdosh, 

ravishdoshlarni qо‗llaydi;  

-  nutqda  barcha  kundalik  sо‗zlarni,  ayrim  turlanmaydigan  otlarni  (pianino, 

metro,  palto)  tо‗g‗ri  qо‗llaydi;  otlarni  sonda,  kelishikda  sifat  bilan  moslashtira 

oladi;  qaratqich  kelishik  shaklini  tо‗g‗ri  qо‗llaydi;  old  qо‗shimcha,  suffiks, 

qо‗shimchalar  yordamida  sо‗zlar  hosil  qiladi;  nutqda  oddiy  (yoyiq,  yig‗iq), 

qо‗shma (bog‗langan qо‗shma gap va ergashgan qо‗shma gap) gaplardan, har xil 

turlanadigan fe‘llardan (xohlashmoqda, yugurishmoqda, uxlashmoqda, va boshq.) 

foydalanadi; hikoyani mustaqil aytib bera oladi; matn mazmunini voqealar ketma-

ketligiga  rioya  qilgan  holda  ortiqcha  pauzalarsiz  aytib  beradi;  nutqda  ifoda 



 

66 


vositalaridan  foydalanadi;  asosiy  qismlarni  о‗zga  darajali  qismlar  bilan  bog‗lay 

oladi; narsalarni mustaqil bayon qiladi, о‗z shaxsiy hayotida rо‗y bergan voqealar 

(hodisalar) haqida hikoya qilib bera oladi. 

Fikr  bildirish  hajmi  va  nutqning  tezkorligi  nafaqat  bolaning  faol  lug‗at 

zahirasini, balki uning «о‗ta tezkor sintez» qila olish qobiliyatini ham tavsiflaydi. 

Bundan  tashqari,  fikr  bildirish  hajmi  uning  obyekt  bilan  tanishlik  darajasidan 

dalolat bermoqda. Bolalarning biron-bir narsa, hodisa haqidagi bilimlari qanchalik 

chuqur va xilma-xil bо‗lsa, ularning fikr bildirishlari ham shunchalik keng bо‗ladi.   

Bolalar  fikrlarining  tahlili  shuni  kо‗rsatdiki,  ularning  nutqida  aniq  ma‘noli 

otlar  ustunlik  qiladi.  Nutqni  otlar  bilan  boyitish  quyidagi  sharoitlar  ta‘sirida  rо‗y 

beradi:  bola  о‗zi  uchun  qandaydir  ahamiyatga  ega  bо‗lgan  narsalarninggina 

nomlarini  о‗zlashtirib  olmoqda;  unga  tanish  narsalar  va  shaxslar  ijobiy  ta‘sir 

kо‗rsatadi.  Shunday  qilib,  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarga  ikkinchi 

tilni  о‗qitish  metodikasi,  ta‘limni  nutqiy  faoliyat  tamoyillarini,  uning  sifatini  va 

bolalarning о‗rganilayotgan tilni egallashlariga nisbatan yalpi yondashuvni kuzda 

tutuvchi  tarkibiy-semantik  yondashuvga  hisobga  olgan  holda  amalga  oshirishni 

nazarda tutadi.  

2. Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni о„zbek tilida tо„g„ri talaffuzga 

о„rgatishning

 t

ajriba-sinov natijalari. 

         Maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarning  о‗rganilayotgan  tildagi 

nutqini  rivojlantirishga  til  elementlari  va  ular  bilan  operatsiyalar  о‗tkazish 

qoidalarini  о‗z ichiga oluvchi harakatchan, funksional til qobiliyatlari tizimlarini  

shakllantirish  sifatida  qaraladi.  Bu  til  umumlashmalari  negizida  yaratiladigan    va 

turli  yosh  bosqichlarida    turli  til  vositalarini  о‗zlashtirishda  bolalar  nutqida 

individual  farqlar  kuzatiladigan  individual  til  tizimidir.  Maktabgacha  yoshdagi 

rusiyzabon  bolalarga  о‗zbek  tilni  о‗rgatish  jarayoni  quyidagi  hususiyatga  ega 

bо‗lishi  lozim:  til  va  uning  eng  umumiy  hususiyatlari  bilan  tanishishdan  ayrim 

shakllar  faolyat  kо‗rsatishi  qonunlarini  tushunib  yetishga  qarab.  Bu  shundan 

dalolat  beradiki,  о‗rganilayotgan  tilning  birorta  ham  tuzilmasini  bola  darhol  va 

tо‗liq  о‗zlashtira  olmaydi.  Bu  amaliy  va  nutqiy  malaka  va  kо‗nikmalarini 



 

67 


bosqichma-bosqich egallab olshi, ya‘ni nutq oqimi ichidan tuzilmani tanib olish va 

ushbu tuzilmaga kiruvchi sо‗zlar ishtirok etadigan munosabatlarni tushunib yetish; 

kerakli  sо‗zlar  shakllarini  hosil  qila  olish,  gap  tuza  olish  qobiliyatini 

shakllantirishning  uzoq  davom  etadigan  va  murakkab  jarayondir.  Maktabgacha 

yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilini  о‗qitishni  о‗rganilayotgan  tildagi 

nutqiy  faoliyatning  malaka  va  kо‗nikmalarini  shakllantirishdan  boshlash  lozim, 

bunda  ularning  faol  kommunikativ  nutqini  egallab  olishlariga  ustuvorlik  berish 

zarur.  Maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗qitish  jarayonida  quyidagi 

vazifalarni hal etish lozim:  

-  о‗kuv  vazifasi  –  о‗rganilayotgan  tilda  mustakil  fikrlarni  yaratish  uchun  zarur 

bо‗ladigan hо‗susiy nutqiy malaka va murakab kо‗nikmalarni shakllantirish; 

-  rivojlantiruvchi  vazifa  –  bolalar  tafakkurini  о‗rganilayotgan  til  vositalarida 

rivojlantirish,  nutqiy  fikrlash  vazifalarini  mustaqil  ravishda  ijodiy  hal  etish 

kо‗nikmalarini shakllantirish, xotirani faollashtirish. 

               Mazkur vazifani  muvaffaqiyatli hal  etish  uchun  nutqni rivojlantirishning 

aosi  bо‗lib  xizmat  qiluvchi  о‗zbek  tilini    о‗qitish  metodikasi  nutqiy  xarakat 

tamoyillariga ya‘ni о‗rganuvchilarda ichki motiv , maqsad, fikr mavjudligiga; har 

bir bolada  alohida  fikrlardan  yaxlit  bir  matn hosil qilish, zarur  axborotni  chiqarib 

olgani  holda  uni  diqkt  bilan  tinglash  istagini  paydo  qiladigan  psixoogiyaga, 

pedagogikaga oid vaziyatlar yaratishga asoslanmog‗i lozim. 

 

 

Maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 



о‗rgatishning  axvolini  aniqlash  maqsadida,  biz  tajriba-sinov  maydonlari  sifatida 

tanlab olingan maktabgacha ta‘lim muassasasi tarbiyalanuvchilari va tarbiyachilari 

bilan  suhbatlar,  anketa  sо‗rovlar  о‗tkazdik.  Ularning  mashg‗ulotlarini,  tarbiyaviy 

suhbatlarini  tahlil  kildik  va  mashg‗luotlar  rejalarini  о‗rganib  chiqdik.  Tadqiqot  

о‗tkazish metodikasi. 


 

68 


Tanlangan materiallar asosida tadqiqot ishi 3 bosqichda amalga oshirildi: 

1.Axborot-analitik bosqich.  

Bunda  mavzuimizga  doir  pedagogik  adabiyotlardan  mazkur  muammoning 

holati о‗rganildi, amaliyotdagi ahvol tahlil etildi. Bu bosqichda ish 2 yо‗nalishda 

olib borildi: 



2. Izlanish bosqichi.  

Bu  bosqichda  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida 

tо‗g‗ri  talaffuzga  о‗rgatishga  oid  materiallar  tanlandi,  tajriba-sinov  uchun 

materiallar tayyorlandi

.  

3.Tajriba-sinov о„tkazish. 

Biz  olg‗a  surgan  nazariy  g‗oyalar  amaliyotda  tajriba-sinovdan  о‗tkazildi, 

ilmiy xulosalar chiqarildi, uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi.  

Biz  dissertatsiyada  ta‘riflagan  barcha  fikr  va  qoidalar  pedagogik  tajriba  – 

sinov jarayonida sinab kо‗rildi. 

Ta‘kidlovchi tajriba-sinov ishlari 2013-2014 yillarda Xamza tumani № 149 

sonli  maktabgacha  ta‘lim  muassasasida  tadqiqot  ishlari  olib  borilib, 

tarbiyalanuvchilar  va  tarbiyachilar  qamrab  olindi.  Mazkur  tajriba-sinov  ishlaridan 

maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 

о‗rgatishning  amaliyotdagi  ahvolini  bilishdan  iborat  edi.  Bunda  maktabgacha 

yoshdagi rusiyzabon bolalarni о‗zbek tilida tо‗g‗ri talaffuzga о‗rgatishning darajasi 

aniqlandi. 

Mashg‗ulot  jarayonida  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek 

tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga  о‗rgatishini  kuzatdik,  maktabgacha  ta‘limnig  meyoriy 

xujjatlari bilan tanishdik.  

Dastlab, maktabgacha yoshdagi bolalarni mashg‗ulotlar jarayonida ikkinchi 

tilga о‗rgatishga ajratilgan vaqtlarga, dasturga munosabatlari о‗rganildi.  

Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi materiallar tayyorlandi: 

1. Pedagogik jarayonni kuzatish sxemasi. 

2. Tarbiyachilar uchun sо‗rovnoma. 

3. Tarbiyalanuvchilar uchun sо‗rovnoma. 


 

69 


Adabiyotlarni  о‗rganish  va  tahlil  qilish  shuni  kо‗rsatdiki,  maktabgacha 

yoshdagi rusiyzabon bolalarni о‗zbek tilida tо‗g‗ri talaffuzga о‗rgatish muammosi 

yetarli  darajada  о‗rganilmagan.  Tarbiyachilar  bu  yо‗nalishda  ish  olib  borishga 

qiynaldilar. Chunki ular uchun yetarli darajada metodik qо‗llanmalar mavjud emas. 

Shuning  uchun  tadqiq  etilayotgan    muammoni  amaliyotdagi  holatini  о‗rganish  va 

maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 

о‗rgatish tizimini ishlab chiqish zaruriyati tug‗ildi. 

 


 

 

Jadval 3. 

 

Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni о„zbek tilida tо„g„ri talaffuzga о„rgatishning  qо„rsatqichlari 

 

 



Guruhlar 

 

 

Bolalar soni 

foiz 

hisobida 

Ta‟kidlovchi  tajriba  sinov 

Shakllantiruvchi  tajriba  sinov 

Tovushlarning tо„g„ri talaffuzi 

Tovushlarning tо„g„ri talaffuzi 

О‗ 


G‗ 


О‗ 


G‗ 


Nazorat 


guruhi 

12 






100% 



16,6 

33,3 


25 

41,6 


41,6 

58,3 


50 

75 


Tajribasino

v guruhi 

12 







10 



100% 

16,6 


25 

16,6 


50 

50 


75 

66,7 


83,3 

J A M I 


24 



11 


11 

16 


14 

19 


100% 

16,7 


29,1 

20,8 


45,8 

45,8 


 66,6 

58,3 


79,2 

 

 



 

 


 

71 


Olib  borgan  tajriba-sinov  shuni  kо‗rsatdiki,  о‗zbek  tili  tovushlari,  tovush 

birikmalarini  tо‗g‗ri  talaffuz  etishni  о‗zlashtirish  jarayonida  bolalar  о‗zbek  tili  va 

о‗zbek  tilining  tovushlar  tizimi  о‗rtasidagi  farq  natijasidan  kelib  chikkan 

kiyinchiliklarga  duch  keladilar.  Bolalarning  о‗zbek  adabiy  tilining  barcha 

tovushlari,  tovush  birikmalarini  о‗zlashtirib  olishlari–  ularga  ruscha  sо‗zlashish 

nutqini  о‗rgatish  davrida  muvaffaqiyatli  ish  olib  borishning  majburiy  va  zarur 

shartidir. Pedagog nutqi taklid uchun na‘muna bо‗lib xizmat kilmog‗i darkor. 

Undosh tovushlarni talaffuz etish kо‗nikmalarini shakllantirishda tovushlarni 

taqqoslash usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Artikulyatsiya apparati tuzilishi va 

xarakatlanishining  ayrim  xususiyatlarini  bilish  bolalarga  о‗zbek  tili  tovushlarini 

tо‗g‗ri  talaffuz  etishni  tez  о‗zlashtirib  olishga  xamda  artikulyatsiya  apparatining 

ishi  bilan  tovushlarni  aniq  talaffuz  qilish  о‗rtasidagi  bog‗liklikni  aniqlashga 

yordam  beradi.  Artikulyatsiya  kо‗nikmalari  va  fonetik  farklarni  bilish,  talaffuz 

etish  kо‗nikmalarini  alohida  mashqlarda,  о‗yinli  vaziyatlarda  va  tovush 

taqlidchanligi  orqali  ishlab  chiqish  tavsiya  etiladi.  Bolalarda  о‗zbekcha  talaffuz 

kо‗nikmalarini  shakllantirishda  kо‗rgazmaviylikka  katta  e‘tibor  karatish  lozim. 

Bolalarga 

tо‗g‗ri 


talaffuzni  о‗rgatishda  tarbiyachilarimiz  ona  tili  va 

о‗rganilayotgan  tilning  fonetik  tizimlari  xaqida  aniq  tasavvurga  ega  bо‗lishi  va 

ularning  tovush  kurilishi  xususiyatlarini  о‗quv  jarayonida  muntazam  ravishda 

hisobga  olib  borishi  zarur.  Nutqiy  faoliyatning  о‗ziga  xos  psixologik 

xususiyatlarini  tahlil  qilish  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarga  о‗zbek 

tilini  ikkinchi  til  sifatida  о‗qitish  metodikasi  uchun  zarur  bо‗lgan  xulosalarni 

chiqarish imkonini beradi. 

Talaffuz  ustidagi  ishlarning  asosiy  usuli  bolalarning  pedagog  ortidan  (jо‗r 

bо‗lib  yoki  yakka  tartibda)  ayrim  tovushlarni,  tovush  birikmalarini,  sо‗zlarni, 

gaplarni takrorlashlaridan iborat bо‗lishi kerak. Shuni ham hisobga olish lozimki, 

tovushni, sо‗zni, gapni talaffuz qilish о‗z motivi va maqsadiga ega bо‗lgan nutqiy 

harakatdir. Shuning uchun ta‘lim jarayonida har bir talaffuz harakati, uning har bir 

operatsiyasi  motivatsiyalangan  bо‗lishiga,  bola  uchun  mazmunga  ega  bо‗lishi  va 

uni qiziqtirishga intilish lozim. Faqat shu holatdagina keyinchalik bolalar ikkinchi 



 

72 


tilda  shakllantirilgan mustaqil nutq kо‗nikmalaridan foydalana olishlari mumkin. 

Talaffuz harakati motivini о‗yinlarda yaratish darkor. 

Har  qanday  nutq  harakati  kabi  bolalarda  talaffuzni  izchil  va  muntazam 

ravishda shakllantirish lozim. Bunda talaffuz kо‗nikmalarini shakllantirish tinglash 

yо‗nalishi  bо‗yicha  ham,  sо‗zlash  yо‗nalishi  bо‗yicha  ham  olib  borilishi 

lozimligini  e‘tiborga  olish  zarur.  Shu  bilan  birga  tinglash  sо‗zlashdan  oldinligini 

ham unutmaslik darkor. 

О‗zbek  tilini  о‗rganishda  rus  bolalariga  xos  bо‗lgan  xatoliklarni  bartaraf 

etishga  yordam  beradigan    о‗yinlar  va  mashqlarni  ishlab  chiqishjuda  muhimdir. 

О‗yinlar va mashqlarni tanlash ona tili va о‗rganilayotgan tilning tovush tizimlarini 

taqqoslash,  shuningdek  ularda  umumiylik  va  farqlarni  aniqlashga  asoslanmoq 

lozim. 


Asosiy  e‘tibor  bolalarning  ona  tilida  mavjud  bо‗lmagan,  о‗zlashtirish  juda 

qiyin  hisoblangan  tovush  hodisalariga,  sо‗zdagi  u  yoki  bu  tovushni  tinglab  turib 

aniqlay olish qobiliyatini shakllantirishga qaratilishi lozim. 

Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni ikkinchi til sifatida о‗zbek tiliga  

о‗rgatish  borasidagi  olib  borilgan  tajriba  sinov  maxsus  fonetik  о‗yinlarning 

samaradorligini  tasdiqladi.  Bunday  о‗yinlar  davomida  bola  о‗zbekcha  va  ruscha 

tovushlar  hamda  sо‗zlarni  talaffuz  etishda  о‗z  lablari,  tili,  og‗zi  harakatini 

boshqarishni, sо‗z ning ma‘nosini aniq yetqazishni о‗rgandi.  

Har bir fonetik о‗yin qator komponentlarni о‗z ichiga oladi: 

-  tovushning  о‗yin  manbasi  sifatida  ishtirok  etadigan  xayoliy  hayvonlar, 

mashinalar, о‗yinchoqlar, predmetlarga ovoz berishni dastlab pedagog, sо‗ngra esa 

bolalarning о‗zlari amalga oshiradilar. Taqqoslash uchun hayvonlar «qо‗shig‗i»ni, 

(katta va kichik) dо‗mbirada chalishni talaffuz qilishdagi farqlarni namoyish qilgan 

holda bolalarning ona tilida mavjud bо‗lgan tovush taqlidlaridan foydalaniladi; 

-  u  yoki  bu  zarur  tovush  birikmalarini  talaffuz  qilish  motiviga  biron-bir 

predmet,  hayvonlar,  qushlar  va  hokazolar  tovushiga  taqlid  qilish  yordamida 

erishiladi; 


 

73 


- pedagogning kо‗rsatmalari, uning maqtovi, bolaga qiziqarli bо‗lgan natijaga olib 

keladigan mashq qilinayotgan tovush  birikmalari qо‗shilgan didaktik о‗yinlarning 

tashkil  etilishi  bolaning  zarur  tovush  birikmalarini  nisbatan  murakkab  о‗yin 

harakati tarkibida talaffuz qilishi uchun rag‗bat sifatida xizmat qiladi.  

Bolalarda  talaffuz  paytida  aralashib  ketadigan  tinglab,  ajratib  olish  va 

ularning  har  biriga  tegishli  о‗yin  harakatlari  bilan  javob  berish,  tovush  farqlarini 

taqlid  qilib  kо‗rsatish  va  ularni  mustaqil  talaffuz  qilish,  mashq  qilinayotgan 

tovushlardan  iborat  bо‗lgan  sо‗zlar  va  iboralarni  о‗yinga  qiritish  qobiliyatini 

shakllantirishga alohida e‘tiborni qaratish muhimdir.  

Har bir fonetik о‗yin yoki о‗yin mashqi aniq maqsadga ega bо‗lishi lozim. 

Ular birgalikda muayyan tizimni hosil qiladilar.  

Yuqoridagi tahlildan shunday hulosaga keldik: 

-  Maktabgacha  ta‘lim  tarbiya  ishlarini  samarali,  davlat  ta‘lim  standartlari 

asosida  amalga  oshirish  maqsadida  mutaxassislar  tomonidan  tuzilgan  «Bolajon»  

tayanch  dasturida    ikkinchi  tilga  о‗rgatishga  doir  mavzular  bilan  bola  shaxsida 

zarur sifat va hissini tarbiyalash imkoniyati bо‗lsada, bu yetarli emas. 

-  Maktabgacha  ta‘lim  muassasasi  tarbiyachilari  orasida  bolalarni  ikkinchi 

tilga о‗rgatishda katta tajriba orttirganlari ham bor. Biroq kо‗pchilik tarbiyachilar 

bolalarning  yaxshi  о‗zlashtirishi,  intizomini  ta‘minlashga  e‘tibor  berib,  ularning 

his-tuyg‗ulari, munosabatlari ta‘siridan chetda qolayapti. 

- Maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni о‗zbek tilida tо‗g‗ri talaffuzga 

о‗rgatish  milliy  halq  о‗yinlardan,  suhbatlardan,  tez  aytishlardan,  badiiy 

adabiyotlardan  foydalanishda  katta  imkoniyatlarga  ega.  Biroq  ulardan  ta‘lim-

tarbiya ishlari jarayonida yetarli foydalanishmaydi.  

Maktabgacha  ta‘lim  muassasasida  ta‘lim-  tarbiya  ishlarini  kuzatish  orqali 

maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 

о‗rgatishda  yuz  berayotgan  kamchiliklarni  ham  aniqladik.  Bularning  hammasi 

bizning  tadqiqot  ishimizni  olib  borishning  metod  va  usullaridan  belgilab  olishga 

yordam berdi.  


 

74 


Izlanuvchi tajriba-sinov ishlari 2012-2013 yillarda kо‗rsatilgan maktabgacha 

ta‘lim  muassasasida  о‗tkazildi.  Bunda  asosan,  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon 

bolalarni о‗zbek tilida tо‗g‗ri talaffuzga о‗rgatishning  tahminiy mazmuni ishlandi: 

Maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 

о‗rgatish  jarayoni  taxlil  etildi.  Mashg‗ulotda  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon 

bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga  о‗rgatish  ishlarining  shakl  va  usullari 

belgilab olindi.  

Ta‘limiy  tajriba-sinov  ishlari 2013-2014 yillarda  davom  ettirildi.  Tajribalar 

biz belgilab olgan holda va fikrlar, metod va usullarning tо‗g‗riligini sinab kо‗rish 

maqsadida olib borildi.  

Biz  tavsiya  etgan  ya‘ni  ta‘lim-tarbiya  jarayonida  qо‗llangan  metod  va 

usullarning  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri 

talaffuzga о‗rgatilganlik darajalarini о‗sganligini kо‗rsatdi.  

Ishimizning  natijasi  yozma  va  og‗zaki  sо‗rov,  suhbat,  kuzatish  jarayonida 

ma‘lum  bо‗ldi.  Biz  olib  borgan  tadqiqotlarda  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon 

bolalarni о‗zbek tilida tо‗g‗ri talaffuzga о‗rgatishni belgilovchi mezonlarni ishlab 

chiqdik  va  barcha  savol-javoblar,  suhbatlar,  sо‗rovlarda  ularning  javoblaridan 

mana shu mezonlarga asosan qiziqish darajasini aniqladik.  

Tajriba-sinov ishlarining asosiy respondentlari orasida bolalar yetakchi о‗rin 

egalladilar.  Binobarin,  tadqiqotning  samaradorligi  bevosita  ularning  tafakkurlari 

darajasining rivojlanganligi bilan belgilanadi. 

Dastlabki tajriba davrida maktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni о‗zbek 

tilida tо‗g‗ri talaffuzga о‗rgatishning mavjud holati о‗rganilgan bо‗lib, navbatdagi 

bosqichda  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri 

talaffuzga  о‗rgatishning  shakllanganlik  darajasini  yanada  rivojlantirish  maqsadida 

maxsus  metodika  ishlab  chiqilgan  va  ushbu  metodika  amaliyotga  bevosita  tatbiq 

etilgan  edi.  Sо‗nggi  bosqichda  esa  ularning  nutqlari    qay  darajada  rivojlanganligi 

tahlil  etildi.  Ana  shu  maqsadda  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  va  jalb  etilgan 

tarbiyachilar  ishtirokida  suhbatlar  tashkil  etildi,  bolalarning  mashg‗ulotlar 

davomida  suhbatdagi  ishtiroklari  о‗rganildi,  ular  tomonidan  erishilgan 



 

75 


yutuqlarning  omillari  tahlil  qilindi.  Tahlil  har  bir  maktabgacha  ta‘lim  muassasasi 

tarbiyalanuvchisi tomonidan qayd etilgan kо‗rsatkichlar bо‗yicha amalga oshirildi. 

Hisob-kitob natijasida qо‗lga kiritilgan natijalar birinchi farazning rad etilib

ikkinchi  farazning  haqqoniy  ekanligini  tasdikdadi.  Demak,  olib  borilgan  tajriba-

sinov  ishlari  samarali  bо‗lib,  bu  jarayonda  maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon 

bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga  о‗rgatish  darajasi  qо‗llanilgan  tajriba 

guruxdarida sezilarli darajada о‗sdi. Ushbu xulosa tadqiqotni olib borishda qо‗yilgan 

maqsadga  erishilganlikni  tasdiqlaydi.  Tadqiqotda  ilgari  surilgan  nazariy  g‗oya  va 

muammoning  amaliy  yechimlari  umumiy  xulosalarga  kelish  va  ular  asosida 

maktabgacha  yoshdagi  rusiyzabon  bolalarni  о‗zbek  tilida  tо‗g‗ri  talaffuzga 

о‗rgatishga oid ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Umumiy 

xulosalar va ilmiy tavsiyalar ishning alohida bandida batafsil yoritiladi. 

 

 


Download 0.58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling