O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi tеrmiz dаvlаt univеrsitеti

Fizik–kimyoviy xossalari. Azot–rangsiz, hidsiz, ta`msiz va havodan yengil gaz. 20 <sup>0</sup>C da 1 l suvda 15,4 ml azot eriydi. Tabiiy azot massa sonlari 14 (99,64 %) va 15 (0,36 %) bo`lgan ikkita barqaror izotopdan tarkib topgan.
Azot molekulasi ikki atomdan iborat. Ular orasidagi bog`lanishning uzunligi juda qisqa–0,109 nm. Xona temperaturasida azot faqat litiy bilan bevosita birikadi:
N<sub>2</sub> + 6Li = 2Li<sub>3</sub>N
Azot turli metallar bilan yuqori haroratda birikib nitridlar hosil qiladi:
3Ca + N<sub>2</sub> = Ca<sub>3</sub>N<sub>2</sub> 2Al + N<sub>2</sub> = 2AlN
Azot vodorod bilan yuqori bosim va haroratda katalizator ishtirokida birikadi: N<sub>2</sub> + 3H<sub>2</sub> = 2NH<sub>3</sub>
Elektr yoyi haroratida (3000–4000 <sup>0</sup>C) azot kislorod bilan birikadi:
N<sub>2</sub> + O<sub>2</sub> = 2NO
Azot vodorod bilan bir necha xil birikma hosil qiladi, ulardan eng muhimi ammiak–NH<sub>3</sub> dir.
Laboratoriya sharoitida ammiak odatda ammoniy xlorid bilan so`ndirilgan ohak aralashmasini ohista qizdirish orqali olinadi:
2NH₄Cl + Ca(OH)₂ = CaCl₂ + 2NH₃↑ + 2H₂O
Sanoatda ammiak azot bilan vodorodni sintez qilish orqali olinadi:
N₂ + 3H₂ ↔ 2NH₃, ∆H⁰ = –92,4 kJ.
Ammiak o`ziga xos o`tkir hidli rangsiz gaz, havodan deyarli ikki marta yengil. Bosim oshirilganda yoki ammiak sovitilganda u osonlik bilan rangsiz suyuqlikka aylanadi (T_qaynash= –33,4 ⁰C). Suvda juda yaxshi eriydi (20 ⁰C da 1 hajm suvda 700 hajm NH₃ eriydi). Uning suvdagi eritmasi ammiakli suv yoki navshadil spirti deyiladi.
NH₃ + H₂O ↔ NH₃•H₂O (NH₄OH) ↔ NH₄⁺ + OH^–
Ammiak kislotalar bilan o`zaro ta`sirlashib ammoniy tuzlarini hosil qiladi:
NH₃ + HCl = NH₄Cl NH₃ + H₃PO₄ = NH₄H₂PO₄
Ammiak kislorodda va qizdirilgan havoda yonib, azot hamda suv hosil qiladi: 4NH₃ + 3O₂ = 2N₂ + 6H₂O
Katalizator ishtirokida ammiak kislorod bilan ta`sirlashib azot (II)–oksid va suv hosil qiladi: 4NH<sub>3</sub> + 5O<sub>2</sub> = 4NO + 6H<sub>2</sub>O
Qizdirilganda ammiak mis (II)–oksidni qaytaradi, o`zi esa erkin azotga qadar oksidlanadi: 3CuO + 2NH₃ = 3Cu + N₂ + 3H₂O
Ammoniy tuzlari ammoniy kationi bilan kislota anionidan tarkib topgan. Ammoniy tuzlari ammiakni yoki uning suvdagi eritmalarini kislotalar bilan o`zaro ta`sir ettirib olinadi. Masalan,
NH₃ + HNO₃ = NH₄NO₃ ; NH₃•H₂O + HNO₃ = NH₄NO₃ + H₂O
Ammoniy tuzlari ishqorlar, kislotalar va boshqa tuzlarning eritmalari bilan reaksiyaga kirishadi:
NH₄Cl + NaOH = NaCl + H₂O + NH₃↑ ; 2NH₄Cl + H₂SO₄ = (NH₄)₂SO₄ + 2HCl↑
(NH₄)₂SO₄ + BaCl₂ = BaSO₄↓ + 2NH₄Cl
Ammoniy tuzlarining hammasi qizdirilganda parchalanadi yoki haydaladi masalan: (NH₄)₂CO₃ = 2NH₃↑ + H₂O + CO₂↑
Azot (II)–oksid NO–rangsiz gaz, suvda yaxshi erimaydi. Havo kislorodi bilan bevosita birikib, qo`ng`ir gaz–azot (IV)–oksid hosil qiladi: 2NO + O₂ = 2NO₂
Laboratoriya sharoitida NO suyultirilgan HNO₃ bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi: 3Cu + 8HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 2NO↑ + 4H₂O
Cu – 2e^– = Cu²⁺ │2 │3
N⁵⁺ + 3e^– = N²⁺ │3 │2
Azot (IV)–oksid NO₂–o`ziga xos hidli qo`ng`ir gaz, havodan og`irroq, zaharli, nafas yo`llarini yallig`lantiradi. Laboratoriya sharoitida konsentrlangan HNO₃ bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi:
Cu + 4HNO₃ = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂↑ + 2H₂O
Cu – 2e^– = Cu²⁺ │2 │1
N⁵⁺ + e^– = N⁴⁺ │1 │2
Azot (IV)–oksid suv bilan o`zaro ta`sir ettirilganda HNO₂ va HNO₃ lar hosil bo`ladi: 2NO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O = HNO<sub>3</sub> + HNO<sub>2</sub>
N<sup>4+</sup> – e<sup>–</sup> = N<sup>5+</sup> │1 │1
N<sup>4+</sup> + e<sup>–</sup> = N<sup>3+</sup> │1 │1
2N<sup>4+</sup> = N<sup>5+</sup> + N<sup>3+</sup>
HNO<sub>2</sub> beqaror kislota, shuning uchun qizdirilganda tez parchalanib ketadi. NO<sub>2</sub> issiq suvda eritilganda HNO<sub>3</sub> va NO hosil bo`ladi:
3NO₂ + H₂O = 2HNO₃ + NO
N⁴⁺ – e^– = N⁵⁺ │1 │2
N⁴⁺ + 2e^– = N²⁺ │2 │1
3N⁴⁺ = 2N⁵⁺ + N²⁺
Kislorod mo`l bo`lganda faqat HNO₃ hosil bo`ladi:
4NO₂ + 2H₂O + O₂ = 4HNO₃
N⁴⁺ – e^– = N⁵⁺ │1 │4
O₂⁰ + 4e^– = 2O^2– │4 │1
4N⁴⁺ + O₂⁰ = N4⁵⁺ + 2O^2–