O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Umumiy (asosiy) byudjet

Umumiy byudjet umuman tashkilot uchun barcha bo’linmalar bo’yicha yoki vazifalar bo’yicha muvofiqlashtirilgan ish rejasidir. U ikki asosiy byudjetdan — operativ va moliyaviy byudjetdan iborat.
Operativ byudjet. U yana joriy, davriy byudjet deyiladi. Operativ byudjet kompaniyaning segmenti uchun yoki alohida vazifasi uchun kelgusi yilga rejalashtirilayotgan operatsiyalarni ko’rsatadi. Uni tayyorlash jarayonida faraz (prognoz) qilinayotgan sotuv va ishlab chiqarish hajmlari kompaniyaning ishlab turgan har bir bo’linmasi uchun daromadlar va xarajatlarning miqdoriy bahosiga aylanadi. Operativ byudjet foyda va zararlar to’g’risida byudjet (faraziy) hisobotini o’z ichiga oladi, o’z navbatida bu hisobot sotuv byudjeti (daromadlar byudjeti), ishlab chiqarish byudjeti (ishlab chiqarish xarajatlarining barcha asosiy elementlari bo’yicha ayrim byudjetlarda tafsillashtirilgan holda), tovar moddiy zahiralar byudjeti hamda tijorat va umumiy, ma’muriy sarflar byudjeti asosida tuziladi (shakllanadi).
A. Sotuv byudjeti. Sotuv hajmining farazi byudjetni tayyorlash butun jarayonining boshlang’ich va eng nozik paytidir. Sotuv rejasi yuqori rahbariyat tomonidan marketing bo’limini tadqiq qilish asosida aniqlanadi. Ko’p hollarda sotuv hajmi mavjud ishlab chiqarish quvvatlari bilan cheklanadi. Sotuv hajmi byudjeti va uning tovar tuzilishi kompaniyaning butun faoliyati darajasini va xarakterini belgilash bilan birga boshqa byudjetlarning ko’piga ta’sir qiladi, chunki boshqa byudjetlar sotuv byudjetida belgilangan axborotga asoslanadi. Sotuv xajmi bahosini aniqlash va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar bilan bog’liq muammolar keyinroq batafsil ko’rib chiqiladi.
B. Tijorat sarflari byudjeti. Bu byudjetda kelgusi davrda xizmat va mahsulotni sotish bilan bog’liq barcha taxminiy sarflar tafsillashtiriladi. Komission haq va transport xarajatlari kabi ba’zi sarflar o’zgaruvchan bo’lishi mumkin, reklama xarajatlari va katta nazoratchilarning ish haqi kabi ayrim sarflari doimiy sarflardir. Tijorat sarflari byudjetini tuzish va so’ngra uning ijrosi uchun sotuv bo’limi ma’suldir.