O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus talim vazirligi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA ORTA MAHSUS TALIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI

SIRTQI BO`LIMI

"IQTISODIYOT" BO'LIMI

Mavzu: Moliyaviy taxlil

Bajardi: 5- kurs Mek-72 Xasanov Bunyod Izzatillayevich

Tekshirdi:

Toshkent-2023

Moliyaviy taxlil

Reja:

1. 
   Moliyaviy natijalar taxlili mazmuni va vazifalari xamda taxlil manbalari
   
2. 
   Moliyaviy natijalarning shakllanishi, asosiy kursatkichlar va ularning turlari
   
3. 
   Maxsulot (ish, xizmatlarni) sotishdan olingan moliyaviy natijalar taxlili
   
4. 
   Davr xarajatlarining taxlili
   
5. 
   Asosiy faoliyat va operatsion jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlar taxlili
   
6. 
   Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va yukotishlar taxlili
   
7. 
   Favkulodda foyda va zararlar, korxona xisob foydasi (solik tuloviga kadar foyda)xamda sof foyda va uning uzgarishini omilli taxlili
   

1. Moliyaviy natijalar taxlili mazmuni va vazifalari xamda taxlil manbalari

Foyda (daromad) iutisodiy xarakatning zaruriy sharti mausadi sifatida karaladi. Jaxon amaliyotida foyda deyilganda kupincha biznes samaradorligining tadbir vositasi sifatida karaladi. Foyda bu daromadlar va xarajatlar farklanishidagi yuuori uzgaruvchanlikdir.Ular orasidagi kuyi uzgaruvchanlik esa zararni ifodalaydi.
Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijlarni xarakterlovchi foydani ulchashga daxldor bulgan elementlar xisoblanadi. Daromadlar va xarajatlarni, ya’ni foydani aniklash va ulchash - korxona uz moliyaviy xisobotini taiyorlashda foydalaniladigan kapital konsepsiyasi xamda kapitalning saulanishiga boglik buladi.
Daromadlar va xarajatalar elementlari kuyidagicha aniklanadi.
Daromadlar - bu xisobot davrida iutisodiy foydaning aktivlarning okimi yoki kupayishi shaklida usishi yoki passivlarning katnashchilarning kapitaldagi omonatlaridan fark etuvchi usishiga olib keluvchi kamayishidir.
Xarajatlar – xisobot davrida iutisodiy foydaning aktivlarning chiuib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, katnashchilar urtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Daromad va xarajatlarni aniklash ularning asosiy xususiyatlarini belgilaydi, ammo ularni moliyaviy natijalar xisobotida aks ettirishda talab uilinadigan mezonlarni aniklashni mausad uilib kuymaydi.
Moliyaviy natijalar taxlilida daromad va xarajatlarning uzaro farklanishidagi xolatga baxo beriladi. Moliyaviy natijalar foyda va zararlarning shakllanish katorlari buyicha uzgarishlari urganiladi. Foyda va zararlarning omilli taxlili olib boriladi. Korxonada moliyaviy natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi va ularni yulga kuyishning chora va tadbirlari belgilanadi. Korxonaning foydalilik darajaasini xarakterlovchi rentabellik kursatkichi va uning omilli taxlili utkaziladi.
Taxlil moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotni uuish, vertikal taxlil, gorizontal taxlil, trendli taxlil va kursatkichlarni aniklash usullarida olib boriladi. Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotni uuishda uning satrlar buyicha kursatkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy katorlarning kiymat ifodasi, xisobot davri va utgan yilning shu davri buyicha ma’lumotlarga umumiy izox beriladi.
Vertikal taxlilda moliyaviy natijalarning shakllanishini bir katorli va kup katorli usullarida uzaro farklanishlarga va nisbiy uzgarishlar baxo beriladi.
Gorizontal taxlilida esa moliyaviy natijalarning buylamasiga tarkiblanishi va ularning uzgarishlari urganililadi.
Asosli yoki trend taxlilida moliyaviy natijalar va ularning yillir buyicha uzgarishi, dinamikasi yoki asos yiliga nisbatan uzgarishlariga baxo beriladi.
Moliyaviy natijalar taxlilida kullaniladigan asosiy kursatkichlar katoriga esa korxona foydaliligi yoki natijaviyligi kursatkichlari, bozor aktivligi kursatkichlari kiritiladi. Korxona foydaligini xarakterlovchi asosiy kursatkichlar sifatida rentabellik kursatkichlari olinadi. Bozor aktivligi kursatkichlariga aksiyalar, kimmatli ko\ozlarning foydalilik darajasini xarakterlovchi kursatkichlar kiritiladi. Ular katoriga bitta aksiyaga tugri keladigan xisob foydasi (solik tuloviga kadar bulgan foyda), bitta aksiya tugri keladigan sof foyda, bitta aksiyaga tugri keladigan divided summasi, aksiyaning baxosi va foydasi orasidagi nisbat koeffitsiyentlari kiradi.
Moliyaviy natijalar taxlil tashui va ichki subyektlar tomonidan olib boriladi. Ichki subyektlar tomonidan olib boriladigan taxlil ichki moliyaviy taxlil katoriga kiritilib fakat shu korxonaning xodimlari tomonidan olib boriladi.
Moliyaviy xisobotning betarafligi shundaki undan xam ichki xam tashki axborot foydalanuvchilarning manfaatlari mujassamlashgan. Ichki moliyaviy taxlilda korxonada kuprou moliyaviy natijalarni yuzaga chiuish urni, shakli buyicha uzgarishlariga axamiyat beriladi. YA’ni ularning analitik katoriga kuprou axamiyat beriladi.
Tashui taxlil subyektlariga esa solik organlari, bank tashkilotlari, aksionerlar, mulk egalari, investorlar, shuningdek korxona faoliyati bilan bilvosita uiziuuvchi uchinchi shaxslar, erkin soxibkorlar kirishi mumkin.
Ularni kuproq korxonaning foydalilik darajasi va uning yillar buyicha uzgarishlari qiziutiradi. Agar aksiya egasi buladigan bulsa Sof foyda va dividend tuloviga tortiladigan foyda summasi, solik idorasini solik tuloviga kadar bulgan foyda va unga kayta uushiladigan xarajat moddalari, karshi tomon, xaridor va buyurtmachilar yoki sheriklarni korxonaning yil yakuni buyicha iutisodiy foydasi va x.k.
Moliyaviy natijalar taxlili uchun zarur ma’lumotlar 2- shakl «Moliyaviy natijalar tugrisidagi» xisobot va unga berilgan izoxlardan olinadi.

2. Moliyaviy natijalarning shakllanishi, asosiy kursatkichlar va ularning turlari

Moliyaviy natijalar tugrisidagi umumlashgan ma’lumotlar moliyaviy xisobotning muxim shakli 2- shaklda «Moliyaviy natijalar tugrisidagi» xisobot shaklida ifodalanadi.

Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot choraklik xisobot shakliga kirib barcha xujalik yuritiuvchi subyektlar tamonidan tuziladi. Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot va uni tuldirish tartibi uzbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140- sonli yuriunomasi asosida belgilanadi.
Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot shaklining asosiy kursatkichlariga kuyidagilar kiritiladi.
Maxsulot sotishdan yalpining yalpi foydasi(zarari), davr xarajatlari jami, asosiy faoliyatning foyda (zarar)si, moliyaviy faoliyat buyicha daromad (xarajat)lari, mumxujalik faoliyatining foyda (zarar)si, favkulodda foyda (zarar)lar, daromad (foyda) soli\ini tulangunga kadar foyda (zarar), xisobot davrining sof foyda (zarar)si.
Daromad va xarajatlarni bu tarkibda turkumlanishi kuyidagilarga imkon beradi;
- Ishlab chikarish xarajatlarini boshka xarajatlardan farklash va korxona ishlab chikarish faoliyati samaradorligiga baxo berish,
- Moliyaviy boshkaruv yuzasidan operatsion xarajatlarni boshka xarajatlardan farklash
- Korxona tomonidan olinadigan daromadlarni ularning yuzaga kelishi yoki shakllanishi buyicha aloxida tarkiblash asosiy faoliyatdan, moliyaviy faoliyatdan xamda kutilmagan xolatlardan.
Moliyaviy natijalar tugrisidagi yangi xisobot shakli ularning xar bir shakllanish katori buyicha tuliu axborotlarni olish imkonini beradi. Bu axborotlar ichki va tashui axborot foydalanuvchilarining manfaatlar tuunashuvini keltirib chikarmaydi. Agar shunday bulgan edi moliyaviy xisobotni tuzish uoidasi buzilgan bular edi. Negaki moliyaviy xisobotdagi ma’lumotlarda xech kachon bir turkum axborot foydalanuvchilar foydasiga boshka turkum zarari xisobiga aks ettirishlar bulmasligi talab etiladi. Ushbu uoida «Buxgalteriya xisobi tugrisidagi» Respublika uonunining 6- moddasida xam berib utiladi. YA’ni moliyaviy xisobotlarni tuzishdagi betaraflik uoidasi.
- Maxsulot (ish, xizmat)larni sotishning yalpi foyda (zarar)si . Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot shaklining 030 satridan olinadi. Maxsulot (ish, xizmat)larni sotishning yalpi foyda (zarar)sini aniklash uchun sotilgan maxsulot (tovar,xizmat)larning tannarxini chegirish asosida aniklanadi.
Sotishga soliklar, tulovlar, ajratmalarga kuyidagilar kiritiladi. uushilgan kiymat soli\i, aksiz soli\i, reklama soli\i, maxsulot xajmidan ijtimoiy sugurta bulimiga ajratma va x.k.
Maxsulot (ish va xizmat)larni sotilgan katorga kiritishning odatda ikkita sharti xarakterlanadi. Bular kassali va xisobga olish usullaridir. Kassali usulning moxiyati shundaki, bunda maxsulotlar ortib junatilib xisob xujjatlari taudim etilgan va ularning xisob schetlariga puli kelib tushgandan keyingina sotilgan xisoblash va tushum katoriga uushish, sotishga soliklar summasini xam ularning amalga oshish davriga muvofik xisoblashni xarakterlaydi. «Buxgalteriya xisobi tugrisidagi» uonunning kabul uilinishiga kadar respublikamizda ushbu usul kullanib kelindi.
Maxsulot (ish va xizmat) larni sotilgan katorga kiritishning yoki daromadlarni tan olishning xisobga olish usuli esa ularning ortib junatilib xisob xujjatlari taudim etilgan vauti buyicha xisobga olishni xarakterlaydi. Bunda pul tushumlar yoki tulovlarning amalga oshish vautiga axamiyat berilmaydi. Sotishga soliklarning xisob- kitobi xam bevosita ularning tushum sifatida tan olish vauti buyicha xisobga olinadi.
- Maxsulot sotishdan yalpi foyda. Bu kursatkich moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotning 030-satrida kursatilgan. Maxsulot sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija foyda yoki zarar kuyidagi boglanishlar asosida aniklanadi. YA’ni maxsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan sof tushumdan shu maxsulot (ish va xizmat)larning ishlab chikarish tannarxini chegirish asosida aniklanadi.
Korxona foydasining asosiy uismini bevosita maxsulot (ish va xizmat) lardan olingan foyda tashkil etadi.
- Asosiy ishlab chikarish faoliyatning moliyaviy natijasi. (Foyda yoki zarar).-110 – satr. Asosiy ishlab chikarish faoliyatining moliyaviy natijasi kuyidagi boglanishlarda aniklanadi. YA’ni, Maxsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan foyda summasidan davr xarajatlari tarkibiga kiruvchi sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, va boshka umumxujalik xarajatlarini chegirish xamda, asosiy faoliyatning boshka jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlarni tartibli farklash asosida aniklanadi.
- Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar).
Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar katoriga moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotda kuyidagi umumlashgan kursatkichlar kiritilgan.
-Shu’ba va assosiatsiyalangan korxonalardan olingan dividendlar-120-satr, Boshka olingan dividendlar-125-satr, Shu’ba va assosiatsiyalangan korxonalar berilgan va olingan karzlar buyicha foizlar-130-satr, Boshka tulangan va olingan foizlar-135-satr, Valyuta kursining uzgarishidan farklar-140-satr, Moliyaviy faoliyatdan boshka daromadlar va xarajatlar-145-satr, Asosiy ishlab chikarish faoliyatining moliyaviy natijasiga moliyaviy faoliyatdan olingan natijani uushish asosida umumxujalik faoliyatidan moliyaviy natija (foyda, zarar) aniklanadi.-150-satrlar.
- Umumxujalik faoliyatidan moliyaviy natija. Umumxujalik faoliyatidan olingan moliyaviy natija solik tuloviga kadar foyda summasidan yoki xisob foydasi summasidan favkulodda foyda va zararlar summasiga fark uiladi. Umumxujalik faoliyatidan olingan foyda summasi moliyaviy natijaning shakllanish katori emas balki uni jamlovchi kator sifatida tarkiblanadi.
- Favkulodda foyda (zarar)-160-satr. Favkulodda foyda (zarar) – korxona tomonidan odatiy xol xisoblangan va uch yillik oralikda bunday faoliyat bilan shugullanmagan xolatlardan oladigan daromad va yukotishlar favkulodda foyda va zararlar katoriga kiritiladi. Favkulodda foyda va zararlar moliyaviy natijalar shakllanishining uchinchi tarkibi sifatida karaladi.
Kutilmagan suv toshuini, yonYoinlar, tabiiy ofatlar ta’siridagi yukotishlar xam ushbu katorga kiritiladi. Ular buyicha foyda va zararlarning boshka shakllanish katorlarida soliklanish buyicha xech kanday farklanish yuk. Agar foyda olinadigan bulsa u buyicha xam 26 foiz darajasida solik tulanadi, zarar olinadigan bulsa Umumxujalik faoliyatidan olinadigan foyda summasi zarar summasiga kamaytiriladi.
Lekin amaliy kuzatishlar natijasi shuni kursatadiki ularning shakllanish extimoli nixoyatda kiska yoki kam. Bulgan taudirda xam fakat zarar shaklida bulmouda.
- Solik tuloviga kadar foyda (zarar). Solik tuloviga kadar foyda (zarar) summasi umumxujalik faoliyatidan foyda (zarar) summasiga favkulodda foyda (zarar) summasini uushish asosida aniklanadi.
Solik tuloviga kadar foyda summasi axborot iste’molchilari etiboridagi va kuzatuvidagi kator xisoblanadi. U bevosita asosiy faoliyatning moliyaviy natijasidan, moliyaviy faoliyatning moliyaviy natijasidan xamda favkulodda foyda va zararlar jamlangan summasidan iborot buladi.
- Sof foyda (zarar)-200-satr. Sof foyda korxona ixtiyorida uoladigan foyda summasini ifodalaydi. Ushbu kator solik tuloviga kadar bulgan foyda summasidan foyda (daromaddan) tulangan soliklar va boshka solikli tulovlarni chegirish asosida aniklanadi.
Sof foyda korxonaning erkin tasarruf shartidagi va foydalanishidagi foyda summasidir. Lekin sof foyda summasi xam turli tulovlar va ajratmalar bazasi sifatida olinishi mumkin ekan. Masalan korxona sof foydasidan olinadigan ijtimoiy infrastrukturani rifvojlantirishga ajratmalar, futbol federatsiyasiga ajratmalar va boshka tulovlar va ajratmalarni shular katoriga kiritish mumkin.
Sotilgan maxsulotning ishlab chikarish tannarxi kursatkichi moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotning – 060 satrida joylashagan. Bu katorda sotilgan fakat sotilgan maxsulotningina ishlab chikarish tannarxi aks etadi. Maxsulotning ishlab chikarish tannarxi esa uning uchun ketgan barcha xarajatlarning kiymatini uzida ifodalaydi. Maxsulotning ishlab chikarish tannarxi xam xisobga olish usulida ushbu katorga urinlanadi.
Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobotning 080-090-100 – satrlarida maxsulotlarni ishlab chikarish bilan boglik bulmagan xarajatlar uz ifodasini topadi.
Davr xarajatlari katoriga sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar va operatsion xarajatlar kiradi. Moliyaviy faoliyat buyicha xarajatlar katoriga foizlar buyicha xarajatlar, bank xizmat xaui xarajatlari, valyuta kursining tushib ketishidan yukotishlar va boshka sarflar kiradi. Favkulodda xarajatlar katoriga kutilmagan xolatlar ta’sirida yuzaga keladigan xarajatlar kiritiladi.
Moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot yil buyicha xar bir chorakka jamlangan xisobda tuziladi. Uni topshirish organlariga solik idoralari, bank tashkilotlari, yuuori tashkilotlar kiritiladi. £lchov kiymati ming sum xisobida xisobga olinadi. Shuningdek ushbu xisobot shakliga spravka, ma’lumotnoma shaklida byudjetga tulovlari xisobi xam kiritilgan. Unda korxona tomonidan respublika va maxalliy byudjetga tulaydigan soliklar tulovi buyicha xisobga olingan va tulangani tugrisidagi ma’lumotlar kursatiladi.
Moliyaviy natijalarning shakllanish katorlariga kuyidagilar kiritiladi.
- Asosiy faoliyatdan moliyaviy natija
- Moliyaviy faoliyatdan natija
- Favkulodda kutilmagan xolatlardan natija
Moliyaviy natijalarning bu tarkib turkumlanishini xalkaro xisob andozalariga nisbatan berilgan deyish mumkin. Bunda asosiy faoliyat moliyaviy natijalar katoriga korxonaning maxsulot sotishdan oladigan natijasi, asosiy vositalarni sotishdan oladigan natijasi va boshka aktivlarni sotishdan oladigan moliyaviy natijasi aks etadi. Davr xarajatlari ulardan chegiriluvchi kator sifatida olinadi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar katoriga korxonaning moliya bozoridagi faolligidan oladigan daromadlari va mulkiy munosatlardagi ishtirokidan olinadigan daromadlar, erkin almashtiriladigan valyuta resurslarini boshkarishdan oladigan daromadlari, korxonaning moliyaviy faoliyatidan kelib chikadigan turli xarajatlar kiritiladi. Ularning korxona xisob foydasidagi salmogi sunggi yillarda tobora oshib bormouda.
Favkulodda kutilmagan xolatlardan daromadlar va xarajatlar katoriga korxonaning asosiy va moliyaviy faoliyatidan tashkari, tasodifiy xolatlar buyicha oladigan daromad va xarajatlari kiritiladi. Ularning tarkibiga kiritiladigan aniu kursatkichlar yangi Nizomda ifoda etilmagan. Fakat ularning farklanishiga ta’rif berilgan xolos. Bu tarif esa yuuorida bayon etilgan edi. YA’ni korxona uchun yauin uch yillik oraliuda odatiy xol yoki faoliyat turi xisoblanmagan xolatlar oladigan daromadlari yoki yukotishlar ushbu katorga kiritiladi. Shuningdek tasoddifiy xolatlar xam. Moliyaviy natijalarning shakllanish buyicha taxlilni kuyidagi ma’lumotlari asosida berish mumkin (48-jadvalga qarang).