O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv-metodik birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan 5340800 «Soliqlar va soliqqa tortish»

1-Bob. O’zbekistonda va xalqaro amaliyotda moliyaviy hisobotning mazmuni va ahamiyati

1.1. Moliyaviy hisobot to’g’risida tushuncha, uning mohiyati va ahamiyati

Bozor munosabatlari sharoitida korxonani samarali boshqarish uning xo’jalik faoliyati, mablag’laridan foydalanish, ularni tashkil etish manbalari to’g’risidagi iqtisodiy axborotlarni tezkorlik bilan olish va foydalanishni talab qiladi.

Bu boshqaruv xodimlaridan moliyaviy hisobotni o’qiy olish, ya’ni hisobot har bir moddasining iqtisodiy mohiyatini tushunish, uning korxona faoliyatidagi rolini baholash usullarini, balans va hisobotning boshqa shakllari moddalari bilan aloqasini, u yoki bu modda bo’yicha summalar o’zgarishi tavsifini va ushbu o’zgarishlar ahamiyatini baholash mahoratini bilishni talab etadi.

Moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, korxona to’g’risida ma’lumot olish, uning moliyaviy ahvoli va bozor faolligini tahlil qilish mumkin.

Moliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi ma’lumotlari, aniqrog’i moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning moliyaviy ahvoli to’g’risidagi axborotlar tashqi foydalanuvchilar uchun alohida ahamiyatga ega. Chunki ularni xo’jalik yurituvchi su’yektga o’z mablag’larini sarflash maqsadga muvofiqligini aniqlash o’ta ahamiyatli hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holatini (xarajatini qoplay olishini) yaqqol ko’rsatadi.

Хo’jalik yurituvchi su’yektlarda buxgalteriya hisobini yuritishdan ko’zlangan asosiy maqsad uning faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish va umumlashtirish asosida uning rahbariyati hamda manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslar uchun zarur ma’lumotlar to’plamini vujudga keltirishdan iboratdir.

Хo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati uchun zarur ma’lumotlar uning hisob yuritish siyosatida belgilangan ichki hisobot shakllari, boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqib o’rnatilgan boshqa hisobot shakllari, shuningdek, tezkor va statistik hisobot shakllari orqali uzatiladi.

Хo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyatidan manfaatdor bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarning ma’lumotlarga bo’lgan talab va ehtiyojlari moliyaviy hisobot orqali qondiriladi. Agar xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati uchun zarur ma’lumotlar ular belgilagan va talab qilgan sanaga tayyorlansa hamda uzatilsa, moliyaviy hisobot moliya vazirligi belgilagan sanalarga tuziladi hamda taqdim qilinadi. Moliyaviy hisobot ko’rsatkichlaridan xo’jalik yurituvchi su’yekt rahbariyati ham o’z faoliyatida keng foydalanadi. Ammo uning ma’lumotlari asosan tashqi foydalanuvchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish uchun mo’ljallangan. Moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari qat’iy belgilangan va unga o’zgartirishlar kiritish mumkin emas.

Moliyaviy hisobotda xo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari umumiy qabul qilingan va qat’iy qabul qilingan qoidalar hamda tartiblar asosida tuziladi. Moliyaviy hisobot xalqaro talablar asosida tuzilganda umumiy qabul qilingan qoidalar va tartiblar qo’llaniladi. Har bir mamlakatda moliyaviy hisobotni tuzish tartib va qoidalari belgilanadi. Agar mamlakatda moliyaviy hisobotni tuzish moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida amalga oshirilishi belgilansa, unda ushbu standartlar talablari va uning qoidalariga muvofiq tuziladi.

Umuman moliyaviy hisobot su’yekt faoliyatining oynasi hisoblanadi. Uning ma’lumotlari asosida su’yekt faoliyatiga baho beriladi va xulosa qilinadi. Moliyaviy hisobotda su’yektning aktivlari, majburiyati, kapitali, daromadlari, xarajatlari, foydasi (zarari) va boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlari o’z aksini topadi.

Iqtisodiy adabiyotlarda 1990 yilgacha moliyaviy hisobot tushunchasi emas, balki hisobot tushunchasi keng qo’llanilgan. Moliyaviy hisobot tushunchasi hisobot tushunchasidan farq qiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, moliyaviy hisobot moliyaviy buxgalteriya hisobi, aniqrog’i moliyaviy hisob ma’lumotlari asosida tuziladi. Hisobot esa buxgalteriya hisobi va boshqa hisob (statistik, tezkor) ma’lumotlari asosida tuziladi.

1.1.1-jadval

Hisobot va moliyaviy hisobotni ayrim belgilari bo’yicha taqqoslash

№	Тaqqoslash belgilari	Hisobot	Moliyaviy hisobot
1	Foydalanuvchilarga mo’ljallanganligiga qarab	Ichki va yuqori organlar	Тashqi foydalanuvchilar
2	Тijorat sirini fosh qilish bo’yicha	Fosh qiladi	Fosh qilmaydi
3	Reja ko’rsatkichlariga bog’liq	Reja ko’rsatkichlariga bog’liq	Bog’liq emas.
4	Hisobotni tuzishda foydalaniladigan manbalari bo’yicha	Buxgalteriya hisobi, statistik va tezkor hisob ma’lumotlari	Moliyaviy hisob ma’lumotlari
5	Shakli bo’yicha	Хalq xo’jaligi tarmoqlari va mulkchilik shakli bo’yicha har xil	Barcha xo’jalik yurituvchi su’yektlar uchun bir xil

1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, hisobot va moliyaviy hisobot shaklan va mazmunan, foydalanuvchilar, tijorat sirini mujassam qilishi, foydalaniladigan manbalari va reja ko’rsatkichlariga bog’liqligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Buning sababi markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitida uning talablari asosida tuzilgan bo’lsa, moliyaviy hisobot bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan sharoitda vujudga kelgan.

Iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish «hisobot» va «moliyaviy hisobot» tushunchalariga berilgan ta’riflarda ham tub farqlarning mavjuddigini ko’rsatdi, hamda ushbu ta’riflar ularning iqtisodiy mazmunini ochib beradi.

1.1.2-jadval

«Hisobot» va «Moliyaviy hisobot» tushunchalariga iqtisodchi olimlar tomonidan berilgan ta’riflarning qiyosiy tahlili

Тartib raqami	«Hisobot» tushunchasiga berilgan ta’riflar va ular keltirilgan manbalar	Тartib raqami	«Moliyaviy hisobot» tushunchasiga berilgan ta’riflar va ular keltirilgan manbalar
1	«Hisobot-bu asosiy fondlar, me’yorlashtiriladigan va me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablag’lar hamda ushbu mablag’larning tashkil topish manbalari holati, shuningdek ularni tavsiflovchi ko’rsatkichlari, moliyaviy natijalar va foydadan foydalanishi yo’nalishlarining o’zaro bog’langan va umumlashtirilgan tizimidir.» (Бухгалтерский учет. И.Е. Тишкев и др.- Минск: Высш. школа.,1991.стр.508-509)	1	Moliyaviy hisobot alohida mustaqil xo’jalik yurituvchi su’yekt bo’lishi yoki xo’jalik yurituvchi su’yektlarning uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar bajaradigan, xo’jalik yurituvchi su’yektga ta’sir ko’rsatuvchi moliyaviy hodisalarni va muomalalarni qayd qilish usuli hisoblanadi. (1-BХMS «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» 5-modda)
2	«Buxgalteriya hisoboti xo’jalik rejalarini bajarilishi ustidan nazorat qilib turish uchun kerakli umumlashtirilgan ko’rsatkichlar sistemasidan iborat» (Sotivoldiyev A.S. Buxgalteriya hisobi.Т.: Mehnat, 1991 y. 452-bet)	2	Moliyaviy hisobotlarda su’yektning o’z majburiyatlarini bajarishi va sarmoyalarni qaytarishi uchun daromad kelgusida pul tushumlarini olish qobiliyatini istiqbol qilishga yordam beradigan axborot aks ettirilishi kerak. (Moliyaviy hisob.Т.: «Korana» 2000 y. 8-bet)
3	«Sanoat korxonalarining hisobot umumlashgan ko’rsatkichlar sistemasidan iborat bo’lib, unda korxona moliya xo’jalik faoliyatining natijasi va ma’lum davrga reja ko’rsatkichlarining bajarilishi buxgalteriya, statistika va operativ-texnika hisobi ma’lumotlariga asoslanib xarakterlanadi.» (Umarova M. Buxgalteriya hisobi. Т.: O’qituvchi, 1992 y. 242-243-betlar)	3	«Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona bo’lishi yoki xo’jalik yurituvchi korxonalarning uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar, bajaradigan va su’yektga ta’sir ko’rsatuchi moliyaviy voqealarni va muomalalarni ko’rsatish usuli hisoblanadi.» (Karimov A.A. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi.Т.: Sharq, 410-bet)
4	«Ma’lum davrga bo’lgan hisob ko’rsatkichlarini umumlashtirish hisobot deb ataladi» (Qodirxonov S.B. Sanoat korxonalarida buxgalteriya hisobi. Т.: «O’qituvchi», 1993 y. 325-bet.)	4	«Moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy holati, mablag’lari va ularning manbalarini ma’lum sanaga aks ettirilishi tushuniladi.» (Палий В.Ф. СовременнQй бухгалтерский учет. Инфра-M, 2003 г. стр-48.)

2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, «hisobot» tushunchasiga berilgan ta’rifda asosan buxgalteriya hisobi va uning natijaviy ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi hisobotning markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitidagi vazifalaridan kelib chiqqan holda yondoshilgan. Ushbu ta’riflarda buxgalteriya hisobi va hisobotiga qo’yilgan talablar va ularning o’ziga xos tamoyillariga asoslanilgan.

«Moliyaviy hisobot» tushunchasi bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda, shuningdek uning asosiy vazifalaridan kelib chiqqan holda yoritilgan.

«Hisobot» va «Moliyaviy hisobot» tushunchalariga ta’rif berishda har bir muallif uning qaysidir jihati va tomonlarini asos qilib olgan va unga tayangan holda ta’rifni shakllantirgan. Ammo «Hisobot» tushunchasi yoritilganda asosan rejani bajarilishiga e’tibor qaratilgan bo’lsa, «moliyaviy hisobot» tushunchasiga ta’rif berishda esa bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ahamiyati asos qilib olingan.

Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy hisobotga berilgan ta’riflar uning mazmunini to’la ochib bera olmagan. Fikrimizcha moliyaviy hisobotga quyidagicha ta’rif berish mumkin: «Moliyaviy hisobot har bir mamlakatda qabul qilingan tartib-qoidalar asosida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish natijasida su’yektning mol-mulki, mablag’lari, majburiyatlari, kapital, daromaddari, xarajatlari, foydasi (zarari)ning umumiy qiymati hamda ularning tarkibi to’g’risidagi, shuningdek, foydalanuvchilar uchun zarur boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zida mujassam qilgan maxsus hisobot shakllarining yig’indisidir». Chunki, har bir mamlakatda xo’jalik yurituvchi su’yektlarning moliyaviy hisobot shakllari va ularning ko’rsatkichlari belgilab qo’yiladi.

Bizning mamlakatimizda «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunga muvofiq moliyaviy hisobotda quyidagi axborotlar bo’lishi lozim:

-investitsiya qarorlari va kreditlar berish to’g’risida qarorlar qabul qilishda kerak bo’ladigan axborot;

-su’yektning bo’lajak pul oqimlarini baholashda foydali axborot;

-su’yektga berilgan resurslar, majburiyatlar va ulardagi o’zgarishlar to’g’risida axborot.

Yuqoridagi axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma’lumotlar ham beriladi. 1-BHMA «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot»ga asosan, moliyaviy hisobot foydalanuvchilarga pul mablag’lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to’g’risida quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi zarur:

-korxonaning nazorati ostida bo’lgan aktivlar haqida;

-korxonaning passivlari haqida;

-korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o’tishdagi iqtisodiy imkoniyatilari va majburiyatlaridagi o’zgarishlar haqida;

-pul mablag’larining harakati haqida.

Ushbu ma’lumotlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyati to’g’risida batafsilroq va to’la axborot olish imkonini beradi. Moliyaviy hisobot ma’lumotlari hisobot davri tugagandan keyingi sanaga shakllantiriladi va unga qo’shimcha ma’lumotlar, izohlar va tushuntirishlar berilishini talab qilinadi.

Shunday qilib, moliyaviy hisobot xo’jalik yurituvchi su’yektning faoliyati to’g’risidagi asosiy ko’rsatkichlarni o’zida mujassamlashtiradi. Uning ko’rsatkichlari unda su’yektning tijorat sirini fosh qiluvchi ma’lumotlar mavjud emas. Shu bilan birgalikda moliyaviy hisobot uning ko’rsatkichlarini o’rganuvchilarning axborotlarga bo’lgan barcha talab va ehtiyojlarini to’la qondirish imkoniyatiga ham ega emas.