O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirli Buxoro davlat universiteti

4.5-rasmda ikkita diagramma qo’shilgan: chiziqlar metastabil 
(noturg‘un) holat temir-sementit va shtrixlik chiziq stabil temir-grafit 
holat diagrammasi bo‘ladi. 
Shunday qilib, temir-sementit holat diagrammasida oq cho‘yan 
olamiz va temir-grafitda kul rang cho‘yan olinadi. 

---

36 
Temir-grafit diagrammasida gorizontal chiziqlar E
1
S
1,
o‘
1,
va 
P
1
S
1
K
1 
birqancha yuqori, egri chiziqlar S
1
D
1
va E
1
S
1
shu chiziqlarni 
temir-sementit chizig‘idan chaproqda bo‘ladi.
Temir-grafit holat diagrammasida AS
1
D
1
likvidus chizig‘i. 
Sovitilganda suyuq qotishmadan AS
1
austenit ajralib chiqadi va S
,
D
,
– 
garfit (birlamchi( E
1
S
1
o‘ da 1153
0
S evtektika hosil bo‘ladi, u grafit va 
austenitdan iborat bo‘ladi va unga grafit evtektikasi deb aytamiz. S
1
E
1
– sovish natijasida uglerodning austenitda erishini kamayib borishini 
ko‘rsatadi. Yana ham temperatura pasaysa temir-grafit holat 
diagrammasida austenitdan grafit ajralib chiqadi va unga ikkilamchi 
grafit deb aytiladi.
P
1
S
1
K
1 
chizig‘ida 738
0
S austenitda 0,7% S bo‘lib, nuqtada 
parchalanib ferrit va grafitni hosil qiladi. Unga grafit evtektoidi deb 
aytiladi. 

---

37 
Mikroskop yordamida tuzilishini ko‘rganda ko‘pincha hosil 
bo‘lgan grafitni ko‘rib bo‘lmaydi, chunki u ayrim hosil bo‘lmasdan 
balki bir grafitning ustiga yopishadi va uni kattalashtiradi.
4.5. Uglerodning va doimiy aralashmalarning po‘lat xususiyatiga 
ta’siri 
Po‘lat ko‘p komponentli qotishma bo‘lib uning tarkibida 
ugleroddan tashqari yana ko‘p komponentlar va legirlovchi elementlar 
bo‘ladi. 
1. Uglerod – uning konsentratsiyasi konstruksion po‘latlarda 
0,8% gacha va instrumental po’latlarda 1,3% S gacha bo‘ladi. Uning 
po‘latga ta’siri tuzilishi va termik ishlovga bog‘liq. 
Yumshatilishdan so‘ng uglerodlik konstruksion po‘latlar ferrit-
perlit mikrotuzilishdan iborat bo‘ladi. 
Јattiq sementit donachalari dislokatsiyani siljishiga qarshilik 
ko‘rsatadi, ya’ni deformatsiyaga va qovushqoqlikni kamaytiradi. 
Uglerod miqdori ko‘paygan sari po‘latda sementit ham 
ko‘payadi. Uglerodning miqdori oshgan sari sovuq holda 
sinuvchanligi (xlodnolomkost) ko‘payadi, po‘latni zichligi kamayadi 
va elektr, issiqlik o‘tkazuvchanligi pasayadi. 
Ugleroddan tashqari doimiy aralashmalarga Mp, Si, S, P, O, H, 
N va boshqalar kiradi va po‘lat xususiyatiga ta’sir etadi. 
S, P cho‘yan va po‘lat eritish davrida qo’shilib qoladi va ajratib 
olish qiyin bo‘ladi.