O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sirtqi ta’lim bo’limi tarix ta’lim yo’nalishi

O’zbeklarning xalq sifatida shakllanishi haqida fandagi mavjud qarashlar
O’zbek xalqi shakllanishining keyingi, yana bir muhim davri IX-XII asrlar hisoblanadi. X asrning oxirlarida turkiy etnik qatlamning Movarounnahrning barcha hududlarida ustunligini ta’minlovchi tarixiy voqealar sodir bo’ldi. ArQu, tuxsi, qarluq, chiQil va yaQmo qabilalari ittifoqidagi qoraxoniylar davlati yuzaga kelib, bu davlat 999 yili Movarounnahrni o’z ilkiga kiritdi. Јoraxoniylar davlatida qarluq-chiQil turkiy til lahjasi keng tarqaldi. Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Mahmud KoshQariy «eng ochig’ va ravon til» deb atagan. Turkiy tilda IX-XII asrlar mobaynida bir qator asarlar yozilgan bo’lib, Ahmad YUgnakiyning (775-869) «O’ibatul-haqoyiq» (O’aqiqatlar tuhfasi) dostoni, YUsuf Xos xojibning (XI asr, «ЈutadQu bilik» (Saodatga yo’llovchi bilim) asari, Mahmud ЈoshQariyning mashhur «Devonu luQatut-turk» asari, Ahmad YAssaviyning (1041-1167) «O’ikmatlar»i hamda «O’Quznoma», «Alpomish», «Go’ro’Qli» kabi dostonlar shular jumlasidandir.
Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy tilida so’zlashuvchi aholisi X asrdan boshlab o’zini «tozik» — ya’ni «tojik» deb yurita boshlaydi. Somoniylar va Јoraxoniylar (IX asr o’rtalaridan -1213 yilgacha) dan tashqari hukmronlik qilgan keyingi sulolalar, qaznaviylar (997-1187), Saljo’qiylar (1040-1157), Xorazmshoh-anushteginiylar (1097-1231) ning barchasi turkiy qavmga tegishli bo’lib, o’z vaqtida nafaqat O’rta Osiyo, balki O’rta SHarqda ham hukmronlik mavqeiga ega bo’lganlar. Mo’Qullar istilosi garchi aholi boshiga nihoyatda oG’ir kulfatlar va yo’qotishlar olib kelgan bo’lsa-da, tadqiqotchilar fikricha, o’zbek xalqi etnogenezi va irqiga deyarli ta’siri bo’lmadi.
Movarounnahr va Xorazmdan shimolda joylashgan viloyatlarni, musulmon mualliflari Dashti Јipchoq-Јipchoq cho’li deb atashgan. Јadimdanoq bu erlarda asosan turkiy xalqlar va turklashgan mo’Qullar istiqomat qilar edilar. CHingizxon bosqinidan so’ng bu erlar katta o’Qil Jo’chining ilkiga tushgan edi. Keyinchalik bu hudud ikki qismga bo’linib ketdi. Jo’chining o’G’li bo’lmish SHaybonning avlodidan bo’lgan Sulton Muhammad 13 yoshida (1312-1341) Og’ O’rdaga hukmdor bo’ladi. Sulton Muhammadga O’zbekxon deb taxallus berilgan.
K´pchilik tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda ´lkamiz hududlarida eng qadimgi davrlarda yashagan ´troq mahalliy aholi – s´²diylar, xorazimiylar, baqtriylar, saklar, massagetlar, hozirgi ´zbek xalqining asosini tashkil etadi. Tarixning qadimgi davrlarida aholi k´p hollarda ´zlari yashagan joy nomi bilan atalgan b´lib, ´rta asrlarga kelib bu nomlar ´zgaradi. Xususan, Dashti £ipchoq hududlarida yashagan turkiy aholi Movarounnahr erlariga kelib, bu erda yashayotgan ´troq aholi bilan uy²unlashib ketgan va aholi ´z nomini ´zbek deb atagan. O’rta asrlar tarixiy adabiyotlarida ham bu nom «´zbek», «´zbeklar» sifatida tilga olinadi. Ammo, shu narsa aniqki, Dashti £ipchoq hududlaridan kelgan turkiy qabilalar mahalliy aholi etnogeneziga, urf-odat va an’analariga sezilarli darajada ta’sir etmadilar, aksincha uning orasiga singib ketib yuqori darajadagi madaniyat ta’sirida b´ldilar.
Tadg’ig’otchi Abdug’ahhor Ibrohimovning yozishicha, ´zbek xalg’i asosan ikki etnik g’atlamdan tashkil topgan. Birinchi g’atlam Turon-Turkiston hududlarida shakllangan. Ikkinchi g’atlam esa Volga (Itil) daryosi b´ylaridan tortib, to Xorazmning shimoli, Sirdaryoning ´rta va g’uyi og’imlarigacha b´lgan hududlarda shakllangan, bu makon ´tmishda turli nomlar bilan, chunonchi £ipchog’ dashti, Oltin O’rda, ´zbek viloyati, ´zbek mamlakatlari, ´zbek ulusi deb atalgan. Xalqimizning bu qatlamini ju²rofiy ´rin jihatidan shartli ravishda shimoliy qatlam deb atash xam mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, o’zbek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jarayondir. O’zbek xalqining asosini hozirgi O’zbekiston hududlarida bir necha ming yillar davomida yashab kelgan mahalliy so’Qdiylar, qanQlar, baqtriylar, xorazmiylar, dovonliklar, saklar va massagetlar tashkil etadi. Turli davrlarda bu hududlarga kirib kelgan qabilalar, elatlar va xalqlar davr o’tishi bilan mahalliy aholiga o’z ta’sirini qisman o’tkazgan. O’zbek xalqi shakllanish jarayonining barcha bosqichlarida mahalliy aholi chetdan kelgan (kelgindi) aholiga nisbatan ustun bo’lgan.
Bu fikrimizni isbotlovchi dalillardan biri, keyingi uch-ikki ming yil davomida O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda mahalliy aholining tili uch marta o’zgardi. Xususan, sharqiy eroniy tillar o’rniga Qarbiy eroniy tillari (fors tili) va eramizning boshlaridan boshlab turkiy tillar keng tarqala boshladi. Ammo mahalliy xalqning «qoni», ya’ni genetikasi aytarli o’zgarmadi va qadimiy xalqlarga xos ko’pgina antropologik xususiyatlar shu kunlarga qadar saqlanib kelmoqda.
O’zbek xalqi kelib chiqishining asosini eng qadimgi davrlardan boshlab o’lkamiz hududlarida yashab kelgan xalqlar va elatlar tashkil etgan. Ikki ming yil davomida mahalliy aholiga kelib qo’shilgan turkiy tilli elat va xalqlar o’zbek xalqining shakllanishida asosiy tarkibiy qism sifatida qatnashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000.
   

2. 
   Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003
   

3. 
   Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003.
   

4. 
   Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012.