O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Falsafa va fanning o‟zaro mutanosibligi va farqi. Falsafa nafaqat fan, balki ijtimoiy hayotning boshqa, 
chunonchi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, ilmiy jabhalari, san‘at va shu kabilar bilan ham uzviy bog‘liq. Biz 
falsafa va fan munosabatlarining genezisi haqida ularning birligi va farqlarini aniqlash maqsadida so‘z yuritamiz. 
Mazkur masalani mufassalroq o‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo ko‘rsatilgan tushunchalarning asosiy ma‘nolari 
va mazmunlarini aniqlab olamiz. 
Fanning mohiyatini tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, uning keng va tor talqinlari shakllangan.
Keng (yig‘ma) ma‘nodagi fan – bu butun inson faoliyati jabhasi bo‘lib, uning vazifasi borliq haqidagi 
ob‘ektiv bilimlarni o‘rganish va ilmiy nazariy tizimga solishdan iboratdir. Bu yerda ―fan‖, ―olim‖ tushunchalari 
muayyanlashtirilmaydi va umumiy, yig‘ma tushunchalar sifatida talqin qilinadi. ―Fan‖ tushunchasi falsafaga 
tatbiqan ko‘pincha ayni shu kontekstda qo‘llaniladi, faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu qisman o‘rinlidir.
Muayyan ilmiy fanlar, masalan, fizika, kimyo, biologiya, tarix, matematikani ifodalash uchun «fan» 
tushunchasiga torroq, binobarin, izchilroq ma‘no yuklanadi. Bu yerda fanga aniq ta‘rif berilgan, olim esa tor 
mutaxassis, muayyan bilim ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim emas, balki doim va albatta yo fizik, yo ximik, 
yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan muqarrar tarzda tabiat, jamiyat, tafakkurning u yoki bu ob‘ekti 
(hodisasi) haqidagi ilmiy bilimlarning qat‘iy tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi.
Bunday fanlarning har biri faqat ularning o‘zigagina xos bo‘lgan maxsus qonunlar va metodlarga, mazkur fan 
uchun yagona bo‘lgan til, kategoriyalar a‘‘arati va hokazolarga ega bo‘ladiki, bu yuz bergan jarayonlarni to‘g‘ri 
tavsiflash va tushuntirish, hozirgi davrni to‘g‘ri tushunish va bilimlarning tegishli sohasida albatta yuz beradigan 
yoki muayyan sharoitda yuz berishi mumkin bo‘lgan voqealar yoki jarayonlarni ma‘lum darajada aniq bashorat 
qilish imkonini beradi. U yoki bu fanning mazmuni ham, u erishgan natijalar ham barcha madaniyatlar va xalqlar 
uchun yagona bo‘lib, ayrim olimning yondashuvi, nuqtayi nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo bog‘liq emas. Ular 
mazkur sohada olg‘a siljish uchun o‘zlashtirish lozim bo‘lgan, vaqt va amaliyot sinovidan o‘tgan bilimlar yig‘indisi 
sifatida avloddan-avlodga o‘tadi.
Falsafada esa qadimda donishmandlik muxlislarining son-sanoqsiz savollariga tajriba yo‘li bilan olingan 
ba‘zi bir oqilona javoblar mavjud bo‘lgan. Bu javoblarni haqqoniy, ya‘ni amaliyot sinovidan o‘tgan, kundalik 
hayotda o‘z tasdig‘ini to‘gan, aniq bilim deb nomlash mumkin. Bunday javoblar masala «yo‘ilishi», kun tartibidan 
chiqarilishiga sabab bo‘lgan, boshqacha aytganda, aniq ta‘riflangan va boshqa javoblarni istisno etgan.
Bunga juda ko‘p misollar keltirish mumkin. Masalan, har qanday uchburchak burchaklarining yig‘indisi 180 
gradusga tengligi yoki suyuqlikka solingan jismga siqib chiqarilgan suyuqlik og‘irligiga teng kuch ta‘sir ko‘rsatishi 
aniqlangani zahoti bu masalalar o‘zining «ochiq» xususiyatini yo‘qotgan, ya‘ni ular o‘zining boshqa variantlarni 
istisno etadigan aniq yechimini topgan. Bu mazkur masalalar atrofida har qanday qo‘shimcha mushohada yuritish 
foydasizligi tufayli o‘zining har qanday ahamiyatini yo‘qotganligini anglatgan. Yechilgan masalalar va muammolar 
esa aniq, ishonchli bilim darajasiga o‘tgan va shu davrdan e‘tiboran o‘zining falsafiy tusini yo‘qotgan. XX asrda 
taniqli nemis faylasufi K.Yaspers bu muhim qoidani ta‘riflar ekan, shak-shubhasiz asoslardan birini har kim e‘tirof 
etgudek bo‘lsa, u shu tariqa ilmiy bilishga aylanadi va bundan buyon falsafa hisoblanmaydi, balki bilimning 
muayyan sohalariga tegishli bo‘ladi, deb qayd etdi.
Falsafa va fanning umumiy jihatlari shundaki, ular: 
-avvalo aqlga tayanadi va oqilona bilimni yaratishga harakat qiladi; 
-o‘rganilayotgan ob‘ektlar va hodisalarning qonunlari va qonuniyatlarini aniqlashga qarab mo‘ljal oladi; 
-kategoriyalar apparatini (o‘z tilini) yaratadi, o‘zlari ilgari surgan qoidalarni asoslaydi, ularga dalil-isbot 
keltiradi va yaxlit tizimlarni yaratishga harakat qiladi. 
Falsafa va fan o‘rtasidagi farq shunda namoyon bo‘ladiki: 
falsafa doim u yoki bu faylasuf nomi bilan bog‘lanadi, bunda uning g‘oyalari, asarlari o‘ziga to‘q bo‘lishi va 
ularga boshqa faylasuflar qo‘shilishi yoki qo‘shilmasligiga bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Fan esa, mohiyat e‘tibori 
bilan, jamoa mehnati mahsulidir; 
2
Karimоv I.A. Jamiyatimiz mafkurasi хalqni – хalq, millatni – millat qilishga хizmat etsin // Biz kеlajagimizni o‘z 
qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 1999. –B.98 

---

-falsafada (muayyan fanlardan farqli o‘laroq) yagona til va yagona tizim mavjud emas. Bu yerda fikrlar rang-
barangligi me‘yor sanaladi. Fanda esa monizm hukm suradi, chunki hech bo‘lmasa fanning u yoki bu muayyan 
sohasidagi asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi (til)ga nisbatan yondashuvlar birligi albatta mavjud 
bo‘ladi; 
-falsafa ilmiy bilimlar va dalillardan keng foydalanadi, biroq uning uzil-kesil xulosalari ishonchli deb 
hisoblanishi mumkin emas, zero ular asosan faylasuflarning sub‘ektiv fikrlari va mulohazalariga asoslanadi. Fan esa 
mohiyat e‘tibori bilan isbotlangan va sinashta bilimlar olishga harakat qiladi, bunda olingan bilimlarni tekshirish 
yoki rad etish imkoniyatining mavjudligi bu bilimlar haqiqiyligi va ilmiy jihatdan asosliligining muqarrar sharti 
hisoblanadi; 
-falsafiy bilimlarni tajribada sinash mumkin emas (aks holda ular ilmiy bilimlarga aylanadi); 
-falsafa aniq ‗rognoz bera olmaydi, ya‘ni u ishonchli bilimlarni kelajakka tatbiq etishga qodir emas, zero unda 
bunday bilimlar yo‘q. Ayrim faylasuf falsafiy qarashlarning muayyan tizimi yordamida faqat bashorat qilishi 
mumkin, lekin u olim kabi ‗rognoz qilish yoki modellashtirishga qodir emas.