O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi andijon davlat universiteti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI

MAGISTRATURA BO`LIMI

MUSTAQIL ISH

Mutaxasislik 5А140501 – Kimyo (yo`n`lishlar bo`yicha)

KIMYONING ZAMONAVIY MUAMMOLARI fanidan

Mavzu: “Organik sintez: maqsadi, usullari, strategiya va taktika”

Bajardi: I- kurs magistranti N.Jumayev

Tekshirdi: Sh. Abdullayev

Andijon 2021

Mavzu: Organik sintez: maqsadi, usullari, strategiya va taktika

Reja

1. 
   Organik sintez haqida tushuncha.
   
2. 
   Organik moddalar sintezi tarixi
   
3. 
   Organik sintezning hozirgi kundagi vazifalari va istiqbollari
   
4. 
   Hulosa
   

Gey-Lyussakning shogirdi bo‘lgan farang kimyogari Teofil Jyul Peluz (1807-1867) tomonidan 1834-yilda kaliy sianid ta’sirida alkilsernokislota tuzlari orqali sianidli alkillarni tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi. O‘sha yilning o‘zida Jan Batist Dyuma (1800-1884) tomonidan o‘yuvchi kaliy ta’sirida xloroformdan chumoli kislotasi hosil bo‘lishi aniqlandi. Shu tariqa, Dyuma galogen hosilalaridan gidroliz usuli bilan kislotalarni olish yo‘lini topgan edi.

1842-yilda ishqoriy metallarning amalgammasi orqali galogen hosilalarini tiklash usulini Melzens ismli kimyogar taklif qildi. Oradan besh yil o‘tib, 1848-yilda bir guruh olimlar – Jan Batist Dyuma, Malaguti, Leblan, Frankland hamda, Kolbyelar tomonidan kam uglerodli birikmalardan nitrillar vositasida kislotalarni olish usuli taklif qilindi. Shu paytning o‘zida, olmon kimyogari Erxald Micherlix (1794-1863), tarixda birinchi marta, to‘yingan azot kislotasi va oltingugurt kislotasi aralashmasi orqali, nitrobenzol va benzol moddalarini sintez qilishga muvaffaq bo‘ldi.

 

1832-yildayoq, nemis kimyogarlari Yustus Libix va Fridrix Vyoler tomonidan, ishqor mavjud bo‘lganida, benzaldegidning benzoy kislotasiga aylanishini kuzatishgan edi; 1853-yilga kelib, ushbu jarayonda tegishli spirt turi ajralib chiqishini italyan kimyogari Stanislao Kannissaro (1826-1910) isbotlab berdi. Shuningdek, platina tishqori (qora kukuni) mavjud bo‘lgan sharoitda uglevodlar va spirtlarning kislotaga oksidlanishi hodisasining kashf qilinishini ham albatta eslab o‘tish joiz.

Shu va shu kabi misollar, organik birikmalarning olinishi borasida katta istiqbollar mavjudligiga ishora qilib turar edi. Olimlar borgan sari, organik moddalarni sun’iy sintez qilish amaliyoti muvaffaqiyat bilan amalga oshadigan payt yaqin qolganiga qat’iy ishona boshlashdi.

1854-yilga kelib, Kolbye tomonidan mochevinaning sintez qilinishidan keyin, avvallari kimyogar tomonidan moddalarni tasniflashda qo‘llab kelingan tabiiy chegara – organik va noorganik birikmalar chegarasi yo‘qqa chiqdi. Bunda, avvallari kimyogarlar organik birikmalarni noorganik birikmalardan sun’iy sintez qilishning imkoni yo‘q deb qarashar edi. Mochevinani sintez qilishni uddalangani esa, bunday chegarani olib tashladi.

Organik sintez sohasining yangi bosqichda rivojlana boshlashida ayniqsa farang kimyogari Marselen Bertlo (1827-1907) katta hissa qo‘shdi. Adolat yuzasidan aytish joizki, Bertloning ilmiy ishlaridan avval, kimyo fanida organik sintez bo‘limi mustaqil bo‘lim sifatida mavjud bo‘lmagan. Bertlo ilk bora, organik sintez sohasini yagona tizimga solishni boshlab berdi.

Haqiqatan ham, Bertloning 1860-yildan nashrdan chiqqan «Sintezga asoslangan organik kimyo» asaridan avval, bu borada birorta ham sistematik tadqiqot bajarilmagan. Bungacha bo‘lgan davrda elementlardan organik moddalarni to‘liq sintez qilish borasida faqat ikkita muhim ilmiy ish qilingan edi. Ularning birinchisi Fridrix Vyoler tomonidan mochevina olinishi bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchisi, Kolbye tomonidan sirka kislotasi sintez qilingani bo‘lgan. Ushbu sintezlar kimyo fani uchun g‘oyat qiziq jihatlarni ochib bergan bo‘lsa-da, lekin, ular qandaydir xususiy hol sifatida qaralishi kerak va haqiqatan ham, har ikkala jarayondan keyin ham, kimyogarlar naqadar yirik ilmiy yo‘nalish ustida turganliklarini, ya’ni, tamomila yangi fan sohasi – organik sintezni ochishga yo‘l topganliklarini o‘zlari tushunishmagan. Ushbu tadqiqotlarda organik sintez borasida biror tayinli umumiy usul taklif qilinmagan.

Marselen Bertlo 1827-yilda Parijda, o‘rtahol oilada tug‘ilgan. Uning otasi vrach bo‘lgan. Litseyda ta’lim olgan yillarida u eng a’lochi, eng ilg‘or o‘quvchilardan biri bo‘lgan. U shuningdek, Kollej de Frans kollejida Jerom Balar, Klod Bernar va boshqa yetuk olimlardan dars olgan.

1848-yilda u ham o‘z otasining yo‘lidan borishga qaror qiladi va universitetga, tibbiyot yo‘nalishiga o‘qishga kiradi. Biroq, birinchi yil ta’limdan keyin u tibbiyot sohasidagi bilim berish darajasidan qoniqmaganligi uchun o‘qishni tashlashgan qaror qiladi. Unga nisbatan chuqurroq ta’lim bera oladigan, kuchliroq oliygoh kerak edi. Shu sababli u, endi kimyoni ko‘proq va yaxshiroq o‘rgana boshlaydi. Bir necha oylik izlanishlardan keyin, Bertlo, maqolamizning eng boshida yodga olib o‘tilgan olim - Teofil Jyul Peluz laboratoriyasiga shogird bo‘lib joylashadi. Vaqt o‘tishi bilan, Bertlo ustozi Peluzning eng yaqin yordamchisi va ilmiy hamkoriga aylanadi.

Laboratoriyadagi faoliyatining dastlabki yillarida Bertlo asosan fizik kimyo bilan mashg‘ul bo‘lgan va xususan, gazlarni suyultirish masalalari bilan shug‘ullangan. O‘zining ilk ilmiy tadqiqotlarini u 1850-yilda e’lon qilgan. Bertlo ta’bir joiz bo‘lsa, insoniyat tarixidagi eng sermahsul ilmiy faoliyat yuritgan, favqulodda mehnatkash va samarador olim bo‘lgan deyish mumkin. U umumiy hisobda 60 yilga yaqin ilm-fan ichida bo‘ldi va jami 2800 dan ziyod ilmiy ishlarni e’lon qildi. Ushbu ilmiy ishlarda deyarli barcha fan sohalariga taalluqli masalalar yoritilgan edi. Albatta, tabiiyki, mazkur ilmiy ishlarning katta qismini kimyoga bag‘ishlangan maqolalar va monografiyalardan iborat bo‘lgan; biroq, olimning biologiyaga, agrokimyo, tarix, arxeologiya va hatto lingvistika va pedagogika fanlariga oid mukammal maqolalarini ham alohida qayd etib o‘tish joiz.

Bertlo ustozi Peluzning ishlari orqali, eng avval boshdanoq, organik birikmalarini noorganik moddalardan va tirik hujayralar ishtirokisiz ham sintez qilsa bo‘ladi degan maslakni qat’iy ushlagan edi. U laboratoriyadagi ilmiy faoliyatdan tashqari, Kollej de Fransda muntazam tashkil qilinadigan anjuman va ma’ruzalarda ham qoldirmay qatnashib borgan va bundan maqsad, zamonaviy ilm-fanning ilg‘or qanoti bilan hamnafas bo‘lish bo‘lgan. Haqiqatan ham, ushbu kollejda davriy ravishda tashkil qilinadigan ma’ruza va konferensiyalarda, butun dunyo ilm-fani erishgan eng so‘nggi yangilik va kashfiyotlar haqida ma’lumotlar berib borilar edi va o‘z sohasining eng yetuk olimlari, mutaxassislari bilan uchrashish imkoni bo‘lardi. Shunday uchrashuvlardan birida Bertlo professor Antuan Balar bilan yaqindan tanishgan va undan Kollej de Fransda ishlash taklifini olgan.

Yosh olim Bertloning muvaffaqiyatlari tarixan ilk bora kamforani sun’iy sintez qilishni uddalaganligi bilan boshlangan. Bu daraxtlardan ajralib chiqadigan yopishqoq shiraning sun’iy olingani bo‘lib, terpenlar guruhiga mansub birikmadir. Bertloning kamfarani sintez qilishga muvaffaq bo‘lgan haqidagi xabar butun ilmiy jamoatchilik ichida shov-shuv bo‘lib tinib ulgurmasidan, uning yana bir eng katta muvaffaqiyatli ilmiy tajribalaridan biri amalga oshdi. U 1853-yilda yog‘ni sintez qilishga erishdi!

Yog‘ni sun’iy sintez qilishga erishilgani va tajribaning ilmiy asoslari bayon qilingan maqolani Bertlo Parij fanlar akademiyasiga taqdim etganida, bu narsa butun jahon ilm-fanida mislsiz yangilik, katta sensatsiya o‘laroq qabul qilingan. Unga darhol, fizika fanlari doktori darajasi berilgan. Navbatdagi vazifa sifatida Bertlo o‘z oldiga etilen va suv orqali etil spirtini sintez qilish vazifasini qo‘yadi.

Dastlabki tajribalari omadsiz chiqqaniga qaramay, Bertlo sinchkovlik bilan tadqiqotlarni davom ettirgan. U sintez yuzaga kelishi taxmin qilingan muhit va sharoitni oz-ozdan o‘zgartirib, etilenni turli eritmalar orqali o‘tkazib ko‘rgan. To‘yingan oltingugurt kislotasi bilan o‘tkazilgan tajribalarning birida u 70 ℃ ga yaqin haroratda etilenning intensiv yutilishi boshlanganini payqab qoladi. Reaksiya yakunlangach, olim aralashmani suv bilan chayqatib, so‘ngra haydash amaliyotini bajaradi. Natijada, distillyatsiya orqali olingan kondensat sof etil spirti bo‘lib chiqadi. Bu orqali, Bertlo haqiqatan ham organik moddalarni noorganik moddalar orqali sintez qilish mumkinligini qat’iy isbotlagan edi. Olim o‘zi olgan mazkur natijadan baxtiyor ekanini yashirmay, yaqinlariga katta mamnuniyat bilan xabar qilganini ham keyinchalik xotiralarida eslab o‘tgan. U «organik moddalar noorganik moddalardan mohiyatan hech qanday farqqa ega emas, ularni ham bir xil usullar bilan olish mumkin. Hech qanday «tiriklik kuchi» mavjud emasligiga olimlar ishonishi kerak. Kimyogar, reaksiyani o‘z xohishiga ko‘ra boshqarishi mumkin» - deb aytgandi o‘shanda.

Albatta, ilm-fan har bir olingan natijaning qayta va qayta tekshirib ko‘rilishini, dalil va faktlar bilan mustahkamlanishini taqozo etadi. Shu jihatdan, Bertloning etil spirti bilan amalga oshirgan natijasi ham hali ko‘p tekshirishlardan o‘tishi lozim edi. Lekin, ro‘y bergan hodisaning asosiy mohiyat ahamiyati faqat etil spirtining sun’iy olingani emas, balki, organik sintez uchun jiddiy ilmiy asosga ega uslub-metodika yaratilgani bilan bog‘liq edi. Uning o‘zi yaratgan usullar bilan bajargan keyingi tajribalari orqali haqiqatan ham organik sintez sohasi mustaqil fan sifatida oyoqqa turdi va XIX-asrning 60-yillarida ta’bir joiz bo‘lsa, fantastik natijalarni taqim eta boshladi. Devill pechlari orqali uglerod va vodorod elementlarini o‘zaro reaksiyaga kiritishga bo‘lgan urinishlar samara bermagach, Bertlo elektr toki yordamiga murojaat qila boshlaydi. Tok va elektr uchqunlari bilan o‘tkazilgan qator samarasiz eksperimentlardan keyin, Bertlo elektr yoyidan foydalanishni ham sinab ko‘rgan. Unda, ikkita ko‘mir elektrod orasida hosil qilingan elektr yoyi vodorod gazi saqlanadigan idishga tushirilsa, idishdan chiqayotgan gazdan atsetilen olinishi mumkinligi aniqlanadi. Atsetilenni shu tariqa olishni o‘rgangan olim unga vodorod biriktirish natijasida avvaliga etilen, so‘ngra esa etan olishni ham uddalaydi.

Bertlo atsetilendagi vodorod va uglerod miqdori, xuddi shu elementlarning benzoldagi miqdori bilan teng ekanini yaxshi bilardi. Bu mulohaza esa unga atsetilendan benzol sintez qilish mumkinligi haqidagi g‘oyani tekshirib ko‘rishga undardi. Agar bu ish uddalansa, yog‘lar va aromatik birikmalar orasidagi chegara ham olib tashlanishi mumkin bo‘lardi. Bertlo sistematik tahlil orqali, bu tajribani yaxshisi, yuqori harorat muhitida bajarish samara berishi mumkinligini tushunib yetdi. U shisha retortadagi atsetilenni zich holatda kavsharlab, qizdira boshlagan va 550-600 ℃ haroratda qizitilgan atsetilen polimerlanishi jarayoniga kirishganini kuzatgan. Retorta yana sovutilgandan keyin, uning tubida oz miqdorda sariq suyuqlik yig‘ilib qolgan bo‘lgan. Faqat bu suyuqlik juda oz miqdorda bo‘lgani uchun, u orqali xulosa qilishga kifoya qilmagan va Bertlo bu tajribani yana o‘nlab marotaba qayta-qayta qilib ko‘rib, analiz uchun yetarli darajadagi sariq suyuqlikni yig‘ishga harakat qilgan.

Olim ushbu yig‘ilgan sariq suyuqlikdan nafaqat benzol, balki, toluol va boshqa aromatik birikmalarning ham mavjudligini aniqladi. U bu bilan parallel ravishda o‘tkazgan yana bir kimyoviy tajribada, aromatik birikmalarni yog‘ qatorlaridagi uglevodorodlar orqali olish mumkinligi tasdiqlandi. Bunda Bertlo maxsus shisha idishlarda metanni uzoq muddat mobaynida qizdirgan va shisha eriy boshlaydigan haroratlargacha tajribani davom ettirgan. Tajribani tugallab, idish sovutilgach esa, unda o‘tkir hidli modda hosil bo‘lganini ko‘rgan olim, tahlil orqali, bu narsa naftalinning sun’iy sintezi bo‘lganini aniqlagan. Bu ham organik sintez borasidagi yana bir muhim qadam bo‘lgan edi.

Shu tariqa Bertlo juda ko‘p sintez tajribalarini amalga oshirdi. O‘sha zamonda olimning hamkasblari, «masala to‘g‘ri qo‘yilsa bo‘ldi, Bertlo istalgan narsani sintez qila oladi» deb hazil qilishardi. Olim uglevodorodlar, uglevodlar va bijg‘ish orqali olinadigan spirtlarni o‘rganish borasida mukammal va kuchli ilmiy asosga ega tajribalarni amalga oshirib, misli ko‘rinmagan yutuqlarga erishdi. U yodli vodorod yordamida organik birikmalarni tiklash metodini fanga joriy qildi va yana ko‘plab boshqa innovatsiyalarni kimyoga olib kirdi. 1867-yilda unga ilm-fandagi mislsiz yutuqlari uchun ikkinchi bora «Jaker» mukofoti topshirilgan. Unga birinchi «Jaker» 1860-yilda berilgan edi.

Bertloning muhim ilmiy ishlarini uch guruhga bo‘lish mumkin. Birinchisida olim tabiiy organik birikmalarni – yog‘lar va moylarni sintez qilishning ilmiy asoslarini ochib beradi. Ikkinchi turkum ishlarida Bertlo oddiy organik moddalarni sintez qilish uchun zarur bo‘ladigan elementlarni tasniflaydi va uchinchi guruhga mansub ishlarida u uglevodorodlarning pirogen sintezi borasidagi amaliy tajribalari va nazariy mulohazalarini bayon qiladi. Yo‘l-yo‘lakay u o‘zi ish olib borgan birikmalarning barchasining oksidlanish va qaytarilish jarayonlarini ham o‘rganib, turli organik birikmalarning xossalarini ham tadqiq qilib ketgan.

1860-1864 yillarda Bertlo o‘zi o‘tkazgan ko‘p sonli organik sintez tajribalariga oid usul va yo‘riqnomalarni umumlashtirib, «Sintezga asoslangan organik kimyo» va «Organik kimyoda umumiy sintez usullari haqida ma’ruzalar» nomli ikkita kitob chiqargan.

Hozirda sintez bu – kimyo sanoatining eng asosiy poydevoridir. Masalan, oziq-ovqat xavfsizligi garovi bo‘lgan mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarilishi – ammiak sinteziga asoslanadi va ho kazo. Sintetik tola, sintetik yoqilg‘i, moylash va oqartiruv materiallari va ho kazolarning esa adog‘i yo‘q. Shu ma’noda, Marselen Bertlo va uning organik sintez borasidagi kashfiyotlari, shubhasiz insoniyat tarixidagi eng buyuk hodisalardan biri o‘laroq haqli ravishda e’tirof etiladi.

Organik va neft kimyosi sintezi tarmog‘ining asosiy vazifasi turli xil monomerlar, erituvchilar, dorivor preparatlar, o‘simliklami himoya qiluvchi vositalar va ularni sintez qilish uchun qo`llaniladigan xomashyo mahsulotlarini eng oddiy, arzon usullar bilan olish texnologiyasini o ‘rganishdan iborat. Shuningdek, ishlab chiqarish ko‘p tonnali bo`lgani uchun texnologiyalar ekologik tomondan zararsiz bo'lishi kerak. Shunday qilib, asosiy organik va neft kimyosi sintezi yetakchi tarmoqlardan biri bo‘lib, kimyo sanoatining rivojlanishda muhim o ‘rinni egallaydi. Asosiy organik sintez sanoati chiqaradigan mahsulotlar sifati boshqa tarmoqlarda sotuvga va oraiiq mahsulotlar chiqarish sifati bilan belgilanadi. Biroq, yangi mahsulot ishlab chiqarish uchun arzon xomashyo va sifatli mahsulot sanoat texnologiyasi talab qilinadi. Organik moddalar ishlab chiqarish qadim zamondan ma’lum bo`lib, xomashyo sifatida o ‘simlik va hayvonotdan foydalanilgan. Masalan, shakar, yog‘, sovun, spirt va h.k. ishlab chiqarish. Oddiy m oddalar asosida murakkab organik moddalar sintez qilish XIX asr o ‘rtalarida paydo bo‘ldi. Toshko‘mir smolasidan aromatik uglevodorodlar sintez qilina boshladi. Keyinchalik XX asrga kelib, organik birikmalar olishda, xomashyo manbai sifatida, neft va tabiiy gaz muhim o ‘rinni egalladi. Shunday qilib, yuqoridagi uchta xomashyo: toshko‘m ir neft, gaz asosida organik sintez sanoati rivojlanmoqda va takomillashmoqda. Shu uchta xomashyoning fizik bo`linishi, kokslanishi asosida bir necha minglab boshqa kimyoviy birikmalar sintez qilishda qo`lIaniladigan quyidagi beshta asosiy xomashyo moddalari olinadi:

1) parafinlar (metan C H₄dan boshlab C₁₅-C₄₀-gacha);

2) olefinlar ( C₂H₄ , C₃H₆, C₄H₈ , С₅Н₁₀ va h .k .);

3) aromatik uglevodorodlar (benzol; toluol; ksilol, naftalin va h.k.);

4) atsetilen (CH=CH);

5) uglerod oksid va sintez gaz (CO va H₂ aralashmasi).

Rivojlanish natijasida organik sintez bir nechta tarmoqlarga bo`linadi (bo'yoqlar texnologiyasi, dori moddalari, plastmassalar, kimyoviy tolalar texnologiyasi va h.k). Bu tarmoqlar orasida asosiy organik va neft kimyosi sintezi sanoati muhim o'rinni egallaydi. Asosiy yoki o g ‘ir organik sintez degan iborani m a’nosi - bu ko‘p tonnali mahsulot ishlab chiqarish bo'lib, ular boshqa organik mahsulotlar olish texnologiyalari uchun asos hisoblanadi. Asosiy organik sintez sanoati mahsulotlarining turli xil tuzilishga, xossalarga egaligi va ko‘p sohalarda qo`llanilishi bilan boshqa sanoat mahsulotlaridan farq qiladi. Asosiy organik sintez sanoati mahsulotlari - bu turli xil uglevodorodlar, xlor va ftorli birikmalar, spirtlar va fenollar, oddiy efirlar, aldegidlar va ketonlar, karbon kislotalar va ularning hosilalari, aminlar va nitrobirikmalar, oltingugurt, ftorli va h.k. moddalardir. Q o‘llanilishi bo'yicha yuqoridagi birikmalar ikki guruhga boMinadi: oraliq mahsulotlar (boshqa moddalar sintezi uchun qo`llaniladi) va turli tarmoqlarda qo`llaniladigan maqsadli mahsulotlar. Oraliq mahsulotlar. Ular xalq xo‘jaligida biror maqsadlar uchun qo`llanilmaydi, lekin ular asosida boshqa kerakli birikmalar sintez qilinadi. Bunday mahsulotlarni - organik sintez oraliq mahsulotlari deyiladi. Masalan, etilendan 1,2-dixloretan, uni degidroxlorlash bilan esa vinilxlorid olish mumkin:

Oraliq mahsulotlar assortimenti juda keng, chunki oddiy va murakkab organik birikmalar sintezida oraliq mahsulotlar hosil boMadi. M onom er va polim er m ateriallari uchun xom ashyolar. Organik sintez va neft kimyosi sintezida bu birikmalar eng muhim o'rinni egallaydi. Ular plastmassalar, sintetik kauchuk, sintetik laklar, kleylar, plyon-ka materiallari, sintetik tolalar olishda xomashyo sifatida qo'llaniladi. Barcha sintetik polimerlar asosan ikki usul - polimerlanish va polikondensatsiya yo‘li bilan olinadi. Polimerlanish reaksiyalari uchun monomerlar qo'llaniladi. Monomerlar issiqlik, yorug'lik, nurlanish, katalizator, initsiator ishtirokida o'zaro birikishi natijasida elementlar zvenosi monomerga o'xshash yuqori molekulali birikma hosil qiladi.

Sopolimerlanish reaksiyasida 2 va undan ortiq monomerlami o'zaro birikishi natijasida hosil bo'lgan yuqori molekulali birikmani quyidagicha ifodalash mumkin:

nX + mY —-X-Y-X-X-Y-X-Y-X-X-X

Polikondensatsiya reaksiyasida funksional guruhlami o'zaro birikishi natijasida polimer va past molekulali modda hosil bo'ladi.

nX + mY—> -X-Y-X-X-Y-X-Y-Y-X-X-X- + H₂O , HCI va h.k.

Hosil bo'lgan polimerlar tarkibi reaksiya uchun qo'llaniladigan reagentlar tarkibidan farq qiladi. Monomerlami quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

. Plastifikator (yoki yumshatgichlar) deb, ba’zi bir polimerlami plastik, elastik xossalarini yaxshilash uchun 30-40% gacha qo‘shiladigan moddalarga aytiladi. Bu plastifikatorlar, asosan presslash, valslash va boshqa usullar yordamida polimerlami qayta ishlash jarayonlarida qo'llaniladi, chunki ishlov berishda polimerlar yetarli darajada oquvchan bo‘lishlari, tayyor mahsulotlar elastik xususiyatlari yuqori bo‘lishi kerak. Plastifikatorlaming eng muhim vakillariga misol qilib yuqori haroratda qaynovchi murakkab efirlardan dibutil—dioktil ftalatlami, yuqori spirtlami dikarbon yoki yuqori karbon kislotalar bilan hosil qilingan efirlarni olish mumkin. S intetik faol va yuvish vositalari. Tarkibida gidrofil va gidrofob guruhlari boMgan organik moddalar sirt-faollik xususiyatlarini namoyon qiladi. Oddiy sovun-stearin yoki palmitin kislotaning natriyli tuzida RCOONa bunday sirt-faollik xususiyatini karboksilat guruhi bajaradi. Suvli eritmalarda sirt-faol moddalardagi gidrofob guruhi sistemasidagi yog‘-m oy komponenti, gidrofil guruhi esa suvga tomon qaratilgan boMadi. Sirt-faol va yuvish vositalari ikki turga boMinadi: noionogen va ionogen. Ionogenlar suvli eritmalarda dissotsiatsiyalanadi. lonogen moddalar ham o ‘z navbatida anion va kation aktiv moddalarga ajraladi. Anion aktiv moddalarga misol qilib sovunni, alkilarensulfonatlar -, alkilsulfonatlar - va alkilsulfonatlami olish mumkin. Kationaktiv yuvish vositalariga misol qilib, aminlar yoki to ‘rtlamchi tuzlami olish mumkin. Asosiy organik va neft-kimyosi sintezining ko‘pchilik mahsulotlari avtomobil taransporti, aviatsiya, raketa texnikasi va boshqa sohalarda keng qo`llaniladi. Bu mahsulotlarga sintetik motor va raketa yoqilgMIari, antifrizlar, motor va tormoz suyuqliklari kiradi. Hozirgi vaqtda raketa texnikasida sintetik yoqilg'idan keng foydalaniladi (metanol, etanol, etilaminlar, metallorganik birikmalar) Surkov moylari, asosan neftdan olinadi. Turli prisadkalar yoqilg`I va moylami ekspluatatsiya xossalarini yaxshilash uchun qo`llaniladi. Erituvchi va ekstragentlar. Ilgari erituvchilar sifatida benzin, benzol va etanol ko‘p qo`llaniladigan. Sanoat xalq xo‘jaligi rivojlanishi bilan erituvchi va ekstragentlarga bo`lgan tilab oshib bormoqda. Sintetik erituvchilar arzon, zararsiz boMishi kerak. Ularni qaynash temperaturasi juda ham past yoki baland bo`lmasligi lozim. Hozirgi davrga kelib, erituvchi va ekstragentlar, neft mahsulotlaridan aromatik uglevodorodlar ajratishda; azeotrop haydashda; tabiiy moddalardan yog‘ va moylami ajratishda keng qo‘llanilmoqda. Kimyo sanoatida esa erituvchi va ekstragentlar qayta kristallash va tozalash jarayonlari uchun polimerlar olishda qo`llaniladi.