Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаlim vаzirligi buxoro dаvlаt universiteti

2-jadval
Savdo foydasining omilli tahlili - hisoblash misoli

Korsatkich	Asosiy davr, ming rubl	Hisobot davri	Mutlaq ozgarish	Nisbiy ozgarish, %
Daromad	57700	54200	-3500	-6,2
Mahsulot tannarxi	41800	39800	-2000	-4,9
Sotish xarajatlari	2600	1400	-1200	-43,6
Mamuriy xarajatlar	4800	3700	-1100	-21,8
Foyda	8500	9100	600	7,4
Narx ozgarishi	1,05	1,15	0,10	15
Sotish hajmi	57800	47100	-10700	-18,5

Yuqorida sanab otilgan omillar foydaga quyidagi tasir korsatdi:

1. 
   Sotilgan mahsulot hajmi - -1578 ming rubl.
   
2. 
   Sotilgan tovarlarning xilma-xilligi - -1373 ming rubl.
   
3. 
   Narxlari - -5679 ming rubl.
   
4. 
   Tijorat xarajatlari - +1140 ming rubl.
   
5. 
   Mamuriy xarajatlar - +1051 ming rubl.
   
6. 
   Narxlar - +7068 ming rubl.
   
7. 
   Barcha omillarning tasiri - +630 ming rubl.
   

Soliqdan oldingi foydaning omilli tahlili
Soliqlarni tolashdan oldingi foyda miqdoriga tasir qiluvchi omillar quyidagilardir:

• 
  Sotilgan tovarlar sonining ozgarishi;
  
• 
  Sotilgan tuzilmani ozgartirish;
  
• 
  Sotilgan tovarlar narxining ozgarishi;
  
• 
  Tijorat va boshqaruv xarakteridagi xarajatlar;
  
• 
  Xarajat narxi;
  
• 
  Xarajatlarni tashkil etuvchi resurslar narxining ozgarishi.
  

3-jadval

Soliqdan oldingi foydaning omilli tahlili

Korsatkich	Baza davri	Hisobot davri	Burilish	Tasir hajmi
Sotishdan olingan foyda	351200	214500	-136700	-136700
Debitorlik qarzi	3500	800	-2700	-2700
Tolanadigan foizlar	—	—	—	—
Boshqa daromad	96600	73700	-22900	-22900
Boshqa xarajatlar	112700	107300	-5400	-5400
Soliqlarni tolashdan oldingi foyda	338700	181600	-157100	-157100

Jadvaldan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:

1. 
   Hisobot davrida soliqlarni tolashdan oldingi foyda bazaviy davrga nisbatan
   

157 047 ming rublga kamaydi. Bu, asosan, mahsulot sotishdan tushgan foyda miqdorining kamayishi bilan bogliq edi.

2. 
   Bundan tashqari, debitorlik foizlari (2700 ming rublga) va boshqa daromadlar (22900 ming rublga) kamayishi salbiy tasir korsatdi.
   
3. 
   Faqat boshqa xarajatlarning kamayishi (5 400 ming rublga) soliqlardan oldingi foydaga ijobiy tasir korsatdi.³
   

Xorijiy invеstitsiyalar qoshma korxonalarda oz hissasi bilan qatnashib, xorijiy invеstorlarga toliq tеgishli bolgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda qatnashish, xorijiy shеriklar bilan bank tuzish, qimmatbaho qogozlarni sotib olishi, еr va boshqa tabiiy rеsurslardan foydalanish huquqiga ega bolishi, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishlari mumkin.
Xorijiy invеstitsiyalarga asosan 2 guruh omillar tasir korsatadi:1
1) Iqtisodiy omillar:
-ishlab chiharishning rivojlanishi va iqtisodiy osish suratlarining bir maromda ushlab turilishi;
-jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniksa, fan-tеxnika taraqqiyoti yutuqlari va jaqon xizmatlar bozori taraqqiyoti tasiri ostida olib borilishi);
-ishlab chiharishni xalharo ixtisoslashuvi va koopеratsiyalashuvining chuqurlashuvi;
-jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishini osib borishi (AQSh Transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mahsulot ishlab chiharish hajmi AQSh tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir);
-ishlab chiharishning baynalminallashuvi va intеgratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi;
-xalharo iqtisodiy munosabatlar (XIM)ning faol rivojlanishi va boshqalar.
2) Siyosiy omillar:
-kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIH), offshor hududlari va boshqalar.);
-rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish;
-iqtisodiy islohotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sеktorni va kichik biznеsni qollabquvvatlash);
-bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar⁴
3.Natijaviy korsatkichga tasir etuvchi koplab omillar
Dastlabki nazariy tahlil bosqichi. Bu bosqichda eng oldin tadqiqot qismini kerak bolgan obyekt bilan umumiy tanishiladi va qoyilgan maqsaddan kelib chiqib, tadqiqot vazifalari aniqlanadi. Shundan keyin organilayotgan xodisalarda faktorli bogliqlik bolishi mumkinligi aniqlanadi. Ba`zi paytlarda boshlangich ma`lumotlarni dastlabki organishi yoki bu bogliqlikning borligini korsatadi, ularning chuqur tahlili esa buni tasdiqlaydi. Bunday soxta bogliqlik bir qator hollarda kelib chiqishi mumkin, masalan, dinamik bir-biriga yaqin joylashgan yoki aralash darajalari ortasida bogliqlik hamma vaqt mavjud, chunki taqqoslanuvchi darajalar kop hollarda bitta sababdan kelib chiqib, aniqlanadi. Ikki yoki undan ortiq korsatkichlarning bitta sababga bogliqligi soxta korrelyatsiyani keltirib chiqaradi.
Masalan, ishlab chiqarish korxonasining kop iqtisodiy korsatkichlari korxonaning kattaligiga bogliq boladi, korxonada asosiy fondlar va ishchilar qanchalik kop bolsa, shunchalik kop mahsulot ishlab chiqiladi, oylik ish haqi, foyda va hokazolar shuncha kop boladi. Bunday bogliqliklar hamrox bogliqliklarga kiradi. Bevosita korrelyatsiyali tahlil nazariyasi esa faktorli korrelyatsiyali bogliqliklarni aniqlashda qollaniladi.
Haqiqatdan ham jamoa xojaligi maxsulotining hajmi va tan narxi ortasidagi bogliqlikni organishda ma`lumotlarni bilimlar va formalar boyicha olish mumkin emas, chunki ularda mahsulotni ishlab chiqarishda boladigan hamma xarajatlar ozining tola aksini topmaydi; kursatkichlarni butun jamoa boyicha olib organishgina togri bolib hisoblanadi. Jarayonlarni organishda tajriba birliklari shunday olinishi kerakki, unda tasodiflar yetarli darajada kamaytirilgan bolishi kerak.⁵
Natijaning ozgarishiga miqdor omilining tasirini aniqlash uchun hisobot davridagi iniqdor omil bilan bazis davridagi (yoki rejalashtirilgan) miqdor omil orasidagi farqni bazis davridagi sifatiy ornilga kopaytiriladi. Masalan, ish haqi fondining ozgarishiga xodimlar soni tasirini aniqlashni misol qilib korsatish mumkin:

bu yerda, T_t- hisobot yilidagi xodimlar soni; T₀ - bazis yili (yoki reja)dagi xodimlar soni; P₀ - bazis davridagi ortacha bir xodimning ish haqi. Natijaning ozgarisltiga sifatiy omilning tasirini aniqlash uchun hisobot davridagi sifat omil bilan bazis davridagi sifat omi! orasidagi farqni hisobot davridagi miqdoriy omilga kopaytiriladi. Masalan, ish haqi fondi ozgarishiga ortacha ish haqi darajasi ozgarishining tasirini aniqlashni misol qilib korsatish mumkin:
Korsatkichlami qatorlashda, tahliliy jadval tuzishda dastlab miqdor korsatkichlar, songra sifat korsatkichlari joylashtiriladi. Boshqacha aytganda, dastlabki qatordagi korsatkichlar haqiqiy qatordagi korsatkichlar bilan joy almashib, oxirgi qatordagi haqiqiy korsatkichlar holatiga kcltiriladi. Bunda birinchi qator korsatkichlar har doim reja (bazis yili)dagi korsatkichlar (dastlabki korsatkichlar)ni, oxirgi qator esa haqiqiy (hisobot yilidagi) korsatkichlami ifodalaydi. Birinchi qator bilan oxirgi qator orasidagi qatorlar «shartli korsatkichlar» hisoblanadi. Yonma-yon turgan qatorlar orasidagi ozgarish natijaning ozgarishiga tasir etuvchi bir omilning tasir darajasini korsatadi. Omillar tasirining yigindisi har doim umumiy ozgarish (natijaning ozgarishi)ga teng kelishi kerak.
Buni ish haqi fondini tahlil etish uslubi misolida korib chiqamiz. Ish haqi fondining ozgarishiga uch omil tasir qiladi:
1. Ishlovchilaming ortacha yillik soni (T)nin,g ozgarishi.
2. Bir ishlovchining ortacha yillik ishlagan kishi-soatlar (Ch) ozgarishi.
3. Bir kishi-soat hisobiga hisoblangan ish haqi darajasi (Z) ozgarishi. Ushbu korsatkichlaming ozaro kopaytmalari yigindisi ish haqi fondi hajmiga teng boladi:
Demak, ish haqi fondining ozgarishiga uch omil tasir qiladi. Bularning tasirini aniqlashdan oldin, quyidagi bogJanish korsatkichilari (yani, ish haqi fondi kOrsatkichilari) aruqJab olinadi:
Ish haqining umumiy ozgarishi:

1. 
   - bazis davridagi ish haqi fondi.
   
2. 
   - shartli ish haqi fondi (l-shartli).
   
3. 
   - shartli ish haqi fondi (2-shartli).
   

IV. - hisobot davridagi ish haqi fondi. Shundan song omillar tasiri quyidagicha aniqlanadi:
Shundan song omillar tasiri umumlashtirilib, natija ozgarishiga baho berilgan hold a imkoniyatlar korsatiladi. Iqtisodiy tahlilda statistik usullar bilan bir qatorda matematik usullar ham qollaniladi. Shular jumlasiga korrelatsiya, dispersiya, integral usullarini korsatish mumkin.
Matematik usulni qollash asosida:
• iqtisodiy tahlilni bajarish muddati tezlashadi;
• ozgarishlar va ularning tasirini aniq hisoblash mumkin boladi;
• oddiy, ananaviy usullar bilan hisoblab bolmaydigan murakkab omillar va kop omilli korsatkichlarni toliq organish imkoniyati tugiladi;
• hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va h.k.⁶