O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

15-chizma. Iqtisodiy indekslarning tasnifi 
Asosiy indekslarni tuzish uslubiyati bilan tanishib chiqamiz 
 
11.3. Yakka indekslar va ularning turlari. 
Yakka indekslar to`plam doirasida ayrim hodisalarning o`zgarishini 
ifodalaydi. Buning uchun joriy davr ko`rsatkichi bazis davr ko`rsatkichi bilan 
taqqoslanadi: 
miqdoriy ko`rsatkichlar uchun yakka indekslar: 
i
q
q
q

1
0
(11.1) 
sifat ko`rsatkichlari uchun esa: 
i
p
p
p

1
0
(11.2) 
Miqdoriy ko’rsatkichlar 
indeksi 
Sifat ko’rsatkichlari indeksi
Rejani bajarish 
indekslari 
Hududiy 
indekslar
Xalqaro 
indekslar
Zanjirsimon 
indekslar 
O`zgaruvchan 
asosli indekslar
O`zgarmas 
asosli ndekslar 
Якка индекслар 
Умумий 
индекслар
Гуруҳий 
индекслари
O`zgaruvchan 
tarkibli 
indekslar 
O`zgarmas 
tarkibli 
indekslar 
Agregat shaklli
indekslar
Arifmetik 
o’rtacha shaklli
indekslar
ар
Garmonik
o’rtacha 
indekslar
Geometrik 
o’rtacha shaklli
indekslar
Vaznsiz 
indekslar 
Vaznli
indekslar 
Bazis vaznli 
indekslar
Joriy vaznli 
indekslar
To’plama yoki 
o’rtacha vaznli 
indekslar
Iqtisodiy indeks turlari 
Dinamika indeks 
lari 

---

103 
Ularni hisoblash tartibi 15-jadvalning oxirgi ikkita ustunida namoyish 
etilgan. 
15-jadval 
Toshkent xususiy do`konlarida savdo hajmi va baholari 
Mahsulot 
turlari 
o`lchov 
birligi 
Mahsulot 
miqdori 
1kg yoki dona 
bahosi so`m 
Yakka indekslar 
% % 
bazis 
davr 
Joriy 
davr 
bazis 
davr 
joriy 
davr 
Mahsulo
t miqdori 
Baho 
q
0
q
1
p
0
P
1
i
q
q
q

1
0
i
p
p
p

1
0
go`sht: 
qo`y, mol 
t. 
100 
120 
1350 
1300 
120.0 
96.3 
Parranda 
t. 
50 
40 
1800 
2000 
80.0 
111.1 
sabzavot: 
Kartoshka 
t. 
150 
180 
120 
100 
120.0 
83.3 
Karam 
t. 
80 
85 
70 
60 
100.3 
85.7 
Pomidor 
t. 
100 
140 
50 
40 
140.0 
80.0 
tufli: 
Erkaklar 
ming juft 
10 
10 
3100 
3000 
100.0 
96.8 
Ayollar 
12 
12 
5700 
6000 
100.0 
105.3 
gilam (3∙4) 
ming dona 1.0 
0.6 
2500
0 
40000 
60.0 
160.0 
 
Zanjirsimon, o`zgarmas asosli va o`zgaruvchan asosli yakka indekslar. 
Zanjirsimon indekslar ayni (har bir) davr ko`rsatkichini o`zidan oldingi davr 
ko`rsatkichi bilan solishtirish natijasida hosil bo`ladi. Bu jihatdan ular 
zanjirsimon o`sish suratlarini eslatadi. 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun 
1
)
(


i
i
zanjir
q
q
q
i
(11.3) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun 
1
)
(


i
i
zanjir
p
p
p
i
(11.4) 
Bu erda q
i
, p
i 
ayrim solishtirilayotgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar. q
i-
1
, p
i-1 
solishtirilayotgan davrdan oldingi davr ko`rsatkichlari. 
Zanjirsimon indekslar davr (oy, yil) sayin indekslashtirilayotgan 
hodisalarning o`zgarishini tasvirlaydi. 
O`zgarmas asosli indekslar boshlang’ich davrdan to solishtirilayotgan 
davrgacha o`tgan vaqt davomida o`rganilayotgan hodisalar o`zgarishi qanday 
darajalar bilan ifodalanishini ko`rsatadi. Ular har bir davr ko`rsatkichini 
boshlang’ich davr ko`rsatkichiga taqqoslash hosilasi hisoblanadi: 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: 
0
)
'
(
q
q
zgaruvchan
o
q
i
i

(11.5) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun: 

---

104 
0
)
'
(
p
p
i
i
zgaruvchan
o
p

(11.6) 
Bu erda: q
0
, p
0
boshlang’ich davr ko`rsatkichlari. 
O`zgaruvchan asosli indekslar taqqoslanayotgan davrlardan boshlab 
muayyan taqqoslanuvchi davrgacha o`tgan vaqt davomida o`rganilayotgan 
hodisalar qanday darajada o`zgarganligini aniqlaydi. Ular joriy davr 
ko`rsatkichini birmuncha oldingi davrlarga tegishli ko`rsatkichlarga nisbati 
hisoblanadi: 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: 
Ê
i
q
q
zgaruvchan
o
q
i


1
)
'
(
(11.7) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun: 
Ê
i
i
zgaruvchan
o
p
p
p
i


)
'
(
(11.8) 
bu erda q
1
, p
1
-joriy davr (qatorning oxirgi davri) ko`rsatkichlari, q
i-k
, p
i-k
undan birmuncha oldin o`tgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar. 
 
11.4. Yakka indekslarning xossalari 
Zanjirsimon, o`zgaruvchan va o`zgarmas tarkibli indekslar orasida 
ma`lum munosabat mavjud. Zanjirsimon indekslar ko`paytmasi o`zgaruvchan 
asosli indekslarga teng: 
0
1
1
2
1
2
0
1
0
1
2
3
1
2
0
1
.......
.......
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
n
n
n
n
n
n












(11.9) 
Oxirgi 
davrni 
boshlang’ich 
davr 
bilan 
taqqoslashdan 
olingan 
o`zgaruvchan asosli indeksni ketma-ket tartibda har bir keyingi davrlar bilan 
qiyoslab aniqlangan shunday indeksga nisbati tegishli davrlarning o`zgarmas 
asosli indekslariga teng: 
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
0
1
1
0
0
2
2
0
0
2
2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
2
2
0
0
2
2
0
0
1
1
0
:
;
:
;
:
;
:
:
;
:
;
:
;
:
















(11.10) 
Oxirgi davr uchun olingan o`zgarmas asosli indeksni ketma-ket tartibda 
har bir keyingi davrlar indeksiga bo`lsak, tegishli davrlarning o`zgaruvchan 
asosli indekslariga ega bo`lamiz: 
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
0
1
0
1
0
5
0
5
0
3
0
3
0
1
0
1
0
1
0
1
0
5
0
5
0
3
0
3
0
1
0
1
:
;
:
;
:
;
:
:
;
:
;
:
;
:












(11.11) 

---

105 
Shunday qilib, zanjirsimon, o`zgarmas va o`zgaruvchan yakka indekslar 
orasida sirkulyar (doiraviy) bog’lanishlar mavjud. Bu yakka indekslarning 
davrali (aylanma) teskarilanish xossasi deb ataladi. 
Biror iqtisodiy jarayonda ro`y bergan ikkita hodisaga tegishli miqdoriy 
ko`rsatkich indeksi bilan sifat ko`rsatkichi indeksining bir biriga ko`paytmasi 
real mazmunli uchinchi indeks hosil qiladi va u natijaviy o`zgarishni ifodalaydi. 
Masalan, bozorda sotilgan mahsulot hajmi indeksini uning bahosi indeksiga 
ko`paytirsak, sotuvchilarning daromadi yoki iste`molchilarning xarajati 
indeksiga ega bo`lamiz: 
i
p
∙i
q

i
pq 
0
0
1
1
0
1
0
1
q
p
q
p
q
q
p
p


(11.12) 
Yakka indekslarga xos bu xususiyat omillarning teskarilanish xossasi deb 
ataladi. 
Yakka indekslarga xos yana bir muhim xususiyat shundan iboratki, 
ularning formulasida bazis va joriy davrlar o`rnini almashtirilsa, u holda yangi 
va eski indekslar teskari miqdorlar singari o`zaro (bir - biriga) nisbatda bo`ladi. 
1
yoki
1
1
yoki
1
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0






p
p
p
p
i
q
p
q
q
q
q
i
q
q
p
q
(11.13) 
Yakka indekslarning bu xususiyati ularning vaqt bo`yicha teskarilanish 
xossasi deb ataladi. 
Joriy va bazis davrlarda indekslashtirilayotgan ko`rsatkichlarning 
qiymatlari o`zgarmasa, yakka indeks, qanday hodisa - natijaviy yoki omil 
hisoblanishidan qat`i nazar, har doim birga teng bo`ladi, ya`ni hodisalarda 
o`zgarish yo`qligini qayd qiladi: 
i
q p
q p
i
i
q p
q
p




1
1
1
1
1
(11.14) 
Indekslarning bu xususiyati aynan birday bo`lish xossasi deb yuritiladi. 
Nihoyat, indekslar qanday o`lchov birliklar qo`llanishiga bog’liq emas, demak, 
bir o`lchov birligi boshqasi bilan almashtirilsa, bu hol indeksga ta`sir etmaydi. 
Bu xususiyat indekslarning bir o`lchamlik xossasi deb ataladi.