O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet133/141
Sana23.09.2023
Hajmi5.01 Kb.
#1685834
1   ...   129   130   131   132   133   134   135   136   ...   141
Bog'liq
Ochilov Sh.B, Yuldasheva S.N, Norova S.Y. Statistika

ko`rsatkichlar (aholining daromadlar guruhlari bo`yicha taqsimoti, daromadlar 
va iste`molni yig’uvchi va kelishtiruvchi ko`rsatkichlar va h.k.). 
Turmush darajasini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimiga bevosita iste`mol 
ko`rsatkichlari bilan birga iste`mol imkoniyatini ifodalovchi ko`rsatkichlar ham 
kiradi. Ularga, masalan, iste`mol fondi yoki daromad darajasi ko`rsatkichlarini 
kiritish mumkin. 
«Turmush darajasini» ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimi ko`p bo`lganligi 
sababli hozirgi vaqtda qator jamlovchi ko`rsatkichlar ham qo`llaniladi va ulardan 
biri inson imkoniyatlarini rivojlanish indeksi (inson salohiyatini rivojlanish 
indeksi)dir. Bu ko`rsatkich insonlarning moddiy va ma`naviy istaklarini qondirish 
imkoniyatlarini o`lchash uchun, shuningdek, ayrim mamlakatlar va umuman, 
insoniyatning ijtimoiy rivojlanishi ustidan nazorat olib borish uchun xizmat 
qiladi. 
Inson rivojlanish indeksi (J
i.r.
) uchta omilning ta`sirini hisobga oladi: 
1) umr uzunligi; 
2) ta`lim olish darajasi; 
3) jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIM hajmi. 


190 
Bu ko`rsatkich (J
i.r.
) turmush tarzini ifodalovchi uch ko`rsatkich asosida 
o`rtacha arifmetik usulda aniqlanadi: 
J
i.r.
 = 1/3 x (

J
xi
); 
bunda, 
J
xi
– turmush darajasi indikatorlari, shu jumladan: 
J
x1
– kutilayotgan umr uzunligi; 
J
x2
– aholining ta`lim olish darajasi (yig’ma ko`rsatkich: yoshi katta 
aholining savodxonlik darajasi va boshlang’ich, o`rta va oliy 
ma`lumot olayotgan yoshlar salmog’i); 
J
x3
– jon boshiga to`g’ri kelgan real YAIM hajmi, uni pulni sotib 
olish qobiliyatini e`tiborga olgan holda hisoblanadi AQSH 
dollarida). 
Indeksning har bir omili hisoblanayotganda uning minimal va maksimal 
qiymati belgilangan andozasidan foydalaniladi va u bilan mamlakatdagi amaldagi 
ko`rsatkich solishtiriladi: 
хажми
минимал
x
хажми
максимал
x
хажми
минимал
x
хажми
амалдаги
x
J
i
i
i
i
x



Bo`lajak umr uzunligi indeksi hisoblanayotganda maksimal daraja sifatida 
85 yosh olinadi, minimal daraja sifatida esa 25 yosh olinadi. Ta`lim olish indeksi 
hisoblanayotganda andozalar 100% va 0% deb olinadi, jon boshiga real YAIM 
hajmi indeksi – 100 va 5500 AQSH dollari olinadi. 
Jon boshiga real YAIM hajmi ko`rsatkichi ishlab chiqarilgan, taqsimlangan 
va iste`mol qilingan darajani aks ettiradi. Umr ko`rish uzunligi ko`rsatkichi 
millatning sog’lomlik darajasini ifodalaydi. U mamlakatning iqtisodiy o`sish 
darajasiga, olib borilayotgan ijtimoiy siyosatga, meditsina xizmati darajasiga, 
ekologiyaga va boshqa omillarga bog’liq. Aholining ta`lim olish darajasi 
jamiyatning intellektual va ijodiy salohiyatini ifodalaydi. 
BMT rivojlanish dasturining «1995 yilda inson rivojlanish darajasi 
tendentsiyasi» nomli ma`ruzasida ta`kidlaganidek, oxirgi 30 yil mobaynida 
insoniyat o`z rivojida sezilarli o`sishga erishgan. Hozirgi vaqtda umr uzunligi 
1960 yilga nisbatan 17 yilga ortgan. Bolalar o`limi esa yarmiga qisqargan. 
1960 yildan 1995 yilgacha bo`lgan davrda butun dunyo bo`yicha 
hisoblangan inson rivojlanish koeffitsienti 247 foiz punktga o`sgan. Jumladan, 
aholi jon boshiga real YAIM ishlab chiqarish (solishtirma baholarda) 1,8 marta 
ortgan, o`rtacha umr uzunligi 50 yoshdan 64 yoshgacha ko`tarilgan, aholi 
savodxonlik darajasi esa 50%gacha ortgan. 
Barcha mamlakatlar bo`yicha turmush darajasi solishtirilganda ular 
o`rtasida juda katta farq borligi aniqlangan. 1995 yilda BMT rivojlanish 
dasturining mutaxassislari tomonidan o`rganilgan 174 mamlakat quyidagicha 
taqsimlangan: 63tasi insonning rivojlanish darajasi yuqori, 64tasi o`rta va 47tasi 
past darajada (indeksi 0,500dan kichik). Lekin asta-sekin bunday farqlar yo`qolib, 
inson rivojlanish darajasi tenglashib bormoqda. 
1992 yilda esa er yuzi aholisining rivojlanish darajasi 30% rivojlangan, 
39% o`rta va 31% esa past darajada bo`lgan edi. 30 yil mobaynida indeks 
variatsiyasi taxminan 2 marta kamaygan. Inson salohiyati rivojlanish darajasi 


191 
bo`yicha eng yuqori o`rinni 1998 yilda Kanada, AQSH va Avstraliya egallagan. 
Inson rivojlanish indeksini hisoblash metodologiyasi doim mukammallashib 
bormoqda. Bunda hisobga olinadigan ko`rsatkichlarni tanlash, shuningdek, 
foydalaniladigan vazn koeffitsientlaridan foydalanish munozarali masalalar bo`lib 
hisoblanadi.

Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   129   130   131   132   133   134   135   136   ...   141




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling