O`zbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti buxgalteriya va audit

3. Davlat, kooperativ va boshqa korxonalarning mehnat jamoasi tuzgan jamoa tadbirkorlari, tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo`lishligi
Yuqorida aytib o`tganimizdek fuqarolar bilan birgalikda korxonalarning mehnat jamoasi ham tadbirkorlik faoliyatining subyektlari sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Tadb!fkorlik faoliyatini olib borayotgan mehnat jamoasi, xoh davlatga, xoh aralash shaklda bo`lsin yoki fuqaroga xususiy mulk shaklida tegishli bo`lsin, qonunda belgilangan huquqlar va burchlarga ega bo`lgan yuridik shaxs deb taniladi.

Tadbirkorlik faoliyati olib borayotgan korxona, taykilot, firma va boshqa shunga o`xshash nomlar bilan ataluvchi mehnat jamoasi qonunda belgilangan asosda yuridik shaxs sifatida tashkil topadi va harakat qiladi.

Yuridik shaxs tushunchasi Fuqarolik kodeksining 39-moddasida berilgan. Unda aytshshshicha, o`z mulkida, xo`jalik yuritishida yoki tezkor boshkeruvda aloxdsa mol-mulkka ega bo`lgan hamda o`z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o`z nomidan mulkiy yoki Shaxsiy mulk bo`lmagan huquqlarga ega bo`la oladigak va ularni amalga oshiradigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da`vogar yoki javobgar bo`la oladigan tashkilot yuridik shaxs deb hksoblanadi.
Hozirgi sharoitda korxonalarning mehnat jamoasi bozor ik^isodiyotiga o`tish sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanib, daromad olishga harakat qilmoqda. Jamoa tadbirkorligi mustaqil yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan korxona tuzib, faoliyat ko`rsatmokda. Bu korxona qonun bilan man etilmagan har qanday xo`jalik faoliyatini amalga oshirishga xaqli.
Jamoa tadbirkorlari o`z mulklarini birlashtirish asosida yoki mukddsam davlatga yoki jamoa tashkilotlariga qarashli bo`lgan korxonalarni xususiylashtirish asosida ham tashkil etilgan holda faoliyat ko`rsatib kelmokda.
Jamoa tadbirkorligini olib borayotgan korxonalar yuridik shaxs huquqidan foydalanadilar. Ma`lumki, har qanday jamoa, uyushma yuridik shaxs huquqiga ega bo`lish layoqatiga molik bo`lmasdan turib, tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo`la olmaydi.
Har qanday jamoa emas, balki muayyan talablarga javob beradigan jamoagina yuridik shaxs bo`la oladi.
Yuridik shaxs faoliyat olib borishi uchun ular tashkiliy birlik, mulkiy mustaqillik, mustaqil mulkiy jayobgarlik, fuqarolik muomalasida o`z noMidan harakat qilish huquqiga ega bo`lishi shart.
Tashkiliy birlik yuridik shaxsniyg subyekt sifatidytashkil bo`lganligani muayyan huquq va majburiyatlarga ega bulishini bildiradi.

Yuridik shaxsning tashkiliy jyhatdan tuzilyshini ko`rsatadigan ustavi bo`lishi kerak. Tadbirkorlik xuqu«^ying subyekti bo`lish uchun yuridik shaxs hisoblangan jamoa korxЬnasi, jamoa (shirkat)ning o`ziga xos mulki bo`lishi lozim.

Alohida mulkka ega bo`lmagan yoki mustaqil ravishda boshkdra olmaydigan va shu sababli boshqa shaxslar bilan xo`jalik munosabatlarida bo`la olmaydigan tashkilotlar tadbirkorlik faoliyatiniyg subyekti xisoblanmaydi.
Mustaqil mulkiy javobgarlik shundan iboratki, yuridik shaxs hisoblangan tashishot o`z majburiyatlari yuzasidan o`ziga tegishli mulk bilan javob beradi.
yuridik shaxs hisoblangan jamoy korxonasy o`z nomidan turli bitimlar tuza oladi. huqukiy munosabatlarda qatnashib, mulkiy va mulkiy bo`lmagan huquklarga, majburiyatlarga ega bo`la oladi.
yuridik shaxs mol-mulk egasi (egalari) yoki ular vakil qilgan idora, tashkilot qaroriga yohud mehnat jamoasinimg qaroryaga muvofiq yoki ta`sis etuychilar guruhi va ayrim ty`sis etutvchi shaxslar qaroriga binoan korxonalar to`g`risidagi qonunda va boshqa qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan tartibda vujudga kelishi mumkin.
Yuridik shaxs davlat ro`yxatidyn o`tshn kumdyN boShlab vujutsga kelgan hisoblanadi va yuridik shaxs huquqini oladi.
Tashkil bo`lishda yuryDIk shaxs, odatda, bir necha bosqichdan o`tadi. Chunonchi:
a) yuridik shaxsni tashkil etish uchun zarur bo`lgan moddiy va tashkiliy tayyorgarlik ko`riladi, ustav IShlab Chiqadi, ta`sis shartnomasi tuziladi;
b) yuridik shaxs bo`lib tashkil topish uchun vakolatli davlat idoralarining qarori yoki ijozati olinatsi;
v) ustav tasdiqlanadi, ro`yxatdan o`tkaziladi.
Yuridik shaxs hisoblangan jamoat tashkiloti ijozat olish tartibida paydo bo`ladi.
Yuridik shaxslar tugatiladi yoki qaytadan tashkil etiladi.
Yuridik shaxs qaysi idora qaroriga asosan tashkil etilgan bo`lsa, o`sha idora qaroriga asosan yoxud qonun yoki ustavda nazarda tutilgan boshqa asoslarda, shuningdek, bankrot tufayli tugatiladi.
Yuridik shaxs tugatilish yo`li bilan bekor bo`lishida tashkilotning faoliyati butunlay to`xtaydi, uning faoliyati va mulki tugatiladi.

Davlatga qarashli yoki aralash mulk shaklidagi yuridik shaxsni tugatish bilan maxsus tuzilgan tugatish komissiyasi shugullanadi. Tugatish komissiyasi muayyan muddatga tuziladi. Shu mudsat davomida tugatilayotgan tashkilotda haqqi bo`lgan shaxslar o`z talablari bilan tugatish komissiyasiga murojaat qilishlari mumkin.

Tugatilayotgan yuridik shaxsning qarzlari u bekor qilinishi davrsda tuzilgan balansda ko`rsatilgan mulk hisobidan to`lanadi.
Yuridik shaxs faoliyati va mulki tugatilmay bekor bo`lishi qdyta tashkid etish deyiladi.
Qay-k) tlshkil etishda mazkur yuridik shaxsning faoliyati uning huquq va majburiyatlarini oladigan boshqa yuridik shaxs tomonidan daerm etgiriladi. Chunki qaytadan tashkil etilayotgan yuridiq shaxening mulki, mulkiy huquqlari va mulkiy majburiyazdari uning huquvdni olgan yuridik shaxsga o`tadi.
O`zbekiston Respublikarining Fuqarolik kodeksi 49-mrddasiga ko`ra yuridik shaxsning qaytadan tashkil bo`lishi qo`shib yuborish, qo`shib olish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish kabi tartibda amalga oshiradi.
Yuridsk 1saxsni qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, qo`shib olish, bo`dash, ajratib chiqarish, o`zgartirish) uning tarkibiy bo`linmalari ishtirokchilari yoki ta`sis hujjatlarida shunga vakil qilingan yuridik shaxs idorasi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi.

Qonunda belgilangan hollarda yuridik shaxsni bo`lish yoki uning tarkibidan bir yoxud bir necha yuridik shaxsni ajratib chiqarish shaklvda uni qayta tashkil etish vakil qilingan davlat idoralari yoxud sud qarori bilan amalga oshiriladi.

Agar yuridik shaxs muassis (ishtirokchi)lari ular vakil qilgan idora yoki yuridik shaxsning o`z ta`sis hujjatlari bilan qayta tashkil etishga vakil qilingan idorasi yurchdik shaxsni vakolatli davlat idorasining qarorida belgilangan muddatda qayta tashkil etilayotgan bo`lsa, sud mazkur davlat organining da`vosi bo`yicha yuridik shaxsning boshqaruvchisini tayinlaydi va unga ushbu yuridik shaxsni qayta tashkil etishni topshiradi. Boshqaruvchi tayinlangan paytdan boshlab unga yuridik shaxsning ishlarini boshk^rish vakolatlari o`tadi. Boshkeruvchi sudda yuridik shaxs nomidan harakat qiladi, taqsimlash balansini tuzadi va uni yuridik shaxslarni qayta tashkil qilish natijasida vujudga keladigan ta`sis hujjatlari bilan birga ko`rib chiqish uchun sudga topshiradi. Sud tasdiqidan o`tgan ushbu hujjatlar yangidan vujudga kelayotgan yuridik shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish uchun asos bo`ladi.
Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevral kdrori bilan tasdiqlangan Xususiy tadbirkorlik to`grisidagi Nizomning 5-bandida ko`rsatilishicha, xususiy korxona, ya`ni yuridik shaxs mulk egasining qarori bo`yicha yoki sud tomonidan ta`sischilarning korxonani tashkil etish to`krisidagi hujjat-larni qonuniy kuchga ega emas, deb topilganda: yuridik shaxs bankrot bo`lganda, O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga zid faoliyatini amalga oshirganda xo`jalik sudi qarori bilan tugatiladi.
Yuridik shaxs davlat ro`yxatidan chiqarilgan paytdan boshlab tugatilgan xisoblanadi. Ammo shuni hisobga olish zarurki, davlatga qarashli yuridik shaxsyaar bankrotlik asosida bekor bo`lmaydi.
Yuridik shaxs tugatilganvda, uning hukuq va burchlari huqukry vorislik tartabida boshqa shaxsga o`tmasdan bekor ^shinadi.