O`zbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti buxgalteriya va audit

4. Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari

Tadbirkorlik faoliyatining subyektlarvdan biri kichik va o`rta tadbirkorlikdir.

Kichik va o`rta tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayoni tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda, respublikamizning iqgisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada hissa qo`shmokda. Shu tufayli kichik va o`rta tadbirkorliknk sifat jihatdan yangi bosqichga ko`tarish shu kunning dolzarb vazifalaridan biri bo`lib qolmoqsa. Chunki, kichik va o`rta tadЬirkorlik qanchalik rivojlansa, ularning soni ko`payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa, mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalqfarovonligi yuksaladi.
Bugungi kutsda kichik va o`rga korxonalarning faodiyati voqe-likka aylandi. Birgmna 1997 yilning boshida xususiy va kmchik korxonalar 200 mingdan oshdi. Qsshloq joylarda 19,5 mingdan orgaq dehqon (fermer) xo`jaligi tvshkiya etilgan. Ammo bu hali yetarli emas, chunki o`lkamizning o`zitv yaos xususyupm, mexnat resurslarining oshiqchaligi, rivojlangen sishloq xo`jaligi va xomashyo bazasi, xapqimizningturmush va tafakxurtarzi kichik va oilaviy biznesni, xususiy tadbirkorlikni yanada faol rivojlangirishni gaqoeo echzdi. Bu masalaga alohida e`tibor qaratilib, uning huquqiy asosini belgilovchi qonunlar chiqaril-moqda, kichik va o`rta tadbirkorlikning qonuniy manfaatlari himoyasi belgilab berilmokda. «Biz, - dsydi I. A. Karimyuv Vazirlar Mahkamasining O`zbekiyetonning 1996 yildaga ijtimoiy-iktisodiy taraqqiyoti yakunlari \amda 1997 yildagn iqgisooiy islohotlarning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan majlisidagi ma`ruzasida, - xususiy tadbirkorlikning manfaatlarini himoya qiluvchi qonun va tartiblarga hokimiyatning jamiki bo`ganlari tomonidan og`ishmay amal etiladigan qat`iy va majburiy muhitni vujudga keltirishimiz shart. Kimki bu ishga xalaqit berayotgan bo`lsa, to`rachilik, ta`magarlik, yulg`ichlik bilan shug`ullanayotgan bo`lsa, shafqatsiz sur`atda jazolanishi zarur. Rasmiyatchilikni o`ziga qalqon qilib olib, amalda kichik biznes taraqqiyotiga to`g`anoq bo`layotgan kimsalarning bahridan o`tish kerak. Biz kichik va o`rta korxonalarning turli shakllari tez va keng rivojlanishi uchun yo`l ochishimiz lozim».
Shuning uchun eng avvalo o`z ichki manbalarimizni to`liq ishga solishimiz, keyin chet el sarmoyadorlarining hamkorligidan foydalanishimiz lozim. Bu borada 1997 yil 31 yanvarda Prezidentimizning «Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlangarishni ragbatlashirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`rrisvda»gi Farmoni aloxdda ahamiyatga ega bo`ldi. Utsda kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish, uning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishini ko`paytirish imkonini beradigan zamonaviy xs^ijiy uskunalar va texnologiyalar bilan ta`mishash maqsadida, xorijiy sarmoyadorlarni jalb etib, undan samarali foydalayushga shart-sharoit yaratib berishga qaratilgan chora-tadbirlar belgilab berildi.
Respublikamizda kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishga davlatimiz tomonidan amalga oshiriladigan yordamni tashkil etish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahqamasining 1997 yil 27 mart farmoyishi chikeriddi. Mazkur farmoyish bilan vazirliklar, idoralar, hokimliklarning va bozor infratuzilmasi institutlarining respublikada kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlangirishni rag`batlantirish borasidagi faoliyatini muvofiklashtirishni yaxshilash maqsadida kichik va xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish bo`yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashining tarkibi tasdiqlandi. Tadbirkorlikni rivojlanpgirishni rag`batlangirishga oid davlat siyosatining ro`yobga chiqdrilishini ta`minlash, kichik va xususiy biznesni qo`llab-quvvatlash bo`yicha davlat boshqaruvi idoralari xamda bozor infratuzilmasi faoliyatini muvofiklashtirish, kichik, o`rta va xususiy biznesni ragbatlantirishga doir amaldagi qonunlar va huquqiy hujjatlarni, investitsiya loyihalarini tdyyorlash, tanlab olish, moliyalash va emalga oshirish vositasini todbirkorlar keng doirasi o`rtasida, ommaviy axborot vositalari orqzli tushuntirish ishlarini tashkil etish kabilar uning asosiy vdzifasi qilib belgilandi. Bu esa kelajakda kichik va^xususiy biznesning rivojlanishiga olib keladi. Shundagina O`zbekiston ham o`zini o`zi ishlab chiqarish va xalq iste`moli tovarlari bilan to`liq ta`minlabgina qolmay, boshqa ilgor davlatlar singeri chet elga tovar va xizmatlarni eksport qilib, jahon bozorida o`znga xos o`ringa ega bo`la oladi, albatta.
Agar biz chet el. ya`ni Yevropa, Amerika, Oyeiyo davlatlariga bir nazar tashlasak, ularda bozor iqgisodiyoti qrnuniyatlariga asoslanib faoliyat ko`rsatayotgan kichik korxonalarning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o`rni beqiyos ekanligini ko`ramiz. Masalan, Germaniyada yaratilayotgan milliy boyliklarning beshdan to`rt qismi kichik korxonalar hisobiga to`g`ri kelar ekan. Yaponiyada esa mehnatga layoqatli aholining o`ndan to`qqiz qismi kichik korxonalarda ish bilan band ekan.
O`zbekiston Respublikasida kichik korxonalar tashkil etshg`a bundan besh yil avval kirishiddi. Sobiq itgifoqning 196YU yil 8 avgustdagi «Kichik korxonalarni tashkil etsh# va rivojlantirish choralari to`g`risida»gi qarori bunga huquk^y asos qilib olingan edi. Lekin Uzbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustda o`z mustaqilligini e`lon qilishi va sobiq ittifoqning davlat sifatidagi o`z faoliyatini to`xtatishi yuqorida tilga olingan qarorning bekor bo`lishiga olib keldi.
Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 1991 yil 29 noyabrdagi «Respublikada dehqon fermer xo`jaliklarini yanada mustahkamlash va tadbirkorlik faoliyatini davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash to`g`risida»gi Farmoniga muvofiq Kichik korxonalarni tashkil etish, ularning faoliyati va davlyat yo`li bilan ularni ro`yxatdan o`tqazish tartibi to`g`risida^i dazo^ Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 26 fevraldagi qarori bilan tasdiqlandi. Unda kichik korxonalarni tashkil qilish huquqiy jihatdan belgilab berildi. Respublikamiz moddiy ishlab chiqarish jar&yonida xurusiy tadbirkorlikning o`rni tobora oshib bordi. Natijada kichik va xususiy biznesni huquqiy tartibga solish zarurati tug`ildi. Ana shu extiyoj «Kichik va xususiy tadbirkorlikmi rivojlantirishni rag`batlantirish to`g`risida»gi qonunning qabul qilinishiga olib keldi va u 1995 yil 21 dekabrda qabul qilindi.
Ammo O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinliganing kafolatlari to`g`risida»gi 2000 yil 25 mayda kdbul qilingan Qonuni bilan u o`z kuchini yo`qotdi.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning beshinchi moddasida kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlarining soni ko`rsatildi. Jumladan:
- ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo`lgan xodimlarning o`rtacha yillik soni ko`pi bilan o`n kishi, savdo xizmati ko`rsatish va ishlab chikdrishga aloqadorsiz sohaning boshqa tarmoqlarida ko`pi bilan besh kishi bo`lgan kichik firmalar;
- sanoat sohasida band bo`lgan xodimlarning o`rtacha ykllik soni ko`pi bilan qirq kishi, qurilish, qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida ko`pi bilan yigarma kishi bo`lgan korxonalar;
- fan, ilmiy xizmat ko`rsatish, chakana savdo va ishlab chiqarishga aloqadorsiz sohaning boshqa tarmoklarida ko`pi bilan o`n kishi bo`lgan kichik korxonalar.
Xodimlarning o`rtacha yillik soni kichik korxonalar uchun belgilanganidan ko`proq, ammo sanoatda yuz kishidan, qurilishda ellik kishidan, qishloq xo`jaligi, boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari, ulgurji savdo, umumiy ovqatlanish tarmoqlarida o`ttiz kishidan, chakana savdo xizmat ko`rsatish sohasi va noishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqparida — yigirma kishidan ko`p bo`lmagan o`rta korxonalar o`rta tadbirkorlik subyektlaridir.
Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari xodimlarining o`rtacha yillik soni qonun hujjatlarida ko`rsatilgan tartibda belgilanadi.
Faoliyatning bir necha turini amalga oshiruvchi (ko`p tarmekli) yuridik va jismoniy shaxslar yillik oborot hajmida ulushi eng ko`p bo`lgan faoliyat turi mezonlari bo`yicha kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari jumlasiga kiritiladi.
Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlarini ro`yxatga olish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari zarur hujjatlarni taqdim etgan taqdirda, mahalliy hokimiyat idoralari ularni ro`yxatga olishni rad etishga yoki ro`yxatga olish uchun ko`shimcha shartlar belgilashga haqli emas. Agar ularni ro`yxatga olish asossiz rad etilgan bo`lsa, uning ustidan belgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin. Sud ro`yxatga olish idorasining xatti-harakatini qonunga xilof deb topgan takdirda, kichik va xususiy tadbirkorlik subyektining ro`yxatdan o`tish bilan bog`liq xarajatlarini qoplashni mazkur idora zimmasiga yuklaydi.
Shuningdek, tadbirkor o`zining mulkidan ham foydalanib o`z faoliyatini tashkil eta oladi. Buning uchun tadbirkor mulkdor bilan shartnoma tuzib, uning mulkini ijaraga oladi yoki lizing shartnomasiga muvofiqtadbirkorlik faoliyatini yuritadi. Bundan tashqari mulkdorning mulkiga operativ boshqari`i asosida egalik qilayotgan bo`lsa ana shu mulkdan foydalanib tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin.
Tadbirkor o`z faoliyatini amalga oshirish uchun o`zining xususiy mulkini jalb etadimi yoki operativ boshqarish huquqi bo`yicha mulkdorning mulkidan yo ijaraga olingan mulqsan foydalanib, faoliyat yuritadimi, har qanday hodda ham uning mulk huquqi yoki ashyoviy huquqi qonun bilan himoya qilinadi. Tadbirkor o`z mulkidan qonunga muvofiq foydalanadi, egallaydi va uni tasarruf eta oladi. Shuningdek ushbu mulklar yuzasidan oddi-sotdi, garov, ijara va boshqa shartnomalar tuzishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish asoslaridan yana biri tadbirkorlarning o`z tadbirini amalga oshirishi uchun tegashli kredit olishi mumkin. Qonunda belgilanishicha, ayrim turdagi tadbirkorlar imgiyozli kreditdan foydalana oladi. Bunday turdagi tadbirkorlar jumlasiga kichik va o`rta tadbirkorlikni tashkil etayotgan xususiy tadbirkorlar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va faoliyat yuritish maqsadida tadbirkorlik faoliyati subyektlariga kredit berilayotganida bank muassasalari, boshqa kredit yoki sug`urta tashkilotlari kafil bo`lishlari mumkin. Shuningdek, to`lovga qobiliyatli boshqa yuridik va jismoniy shaxslar yoki fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish idoralari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kafil bo`lishlari mumkin.
Bundan tashqari tadbirkorlik faoliyatk subyektlarini sukurta qilish, faoliyatni amalga oshirish asoslaridan hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarini sug`urta qilish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Tadbirkorlik faoliyatani yuritish asoslaridan yana biri bu tadbirkorlarning soliq muassasalari bilan bog`liq munosabatlaridir. Bu munosabatlar soliq qonunlari bilan tartibga solinadi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning 16-moddasida soliq to`g`risidagi qonun hujjatlariga kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlarvdan soliqundirish bo`yicha o`zgartarishlar kiritilgan takdirda mazkur subyektlardan keyingi ikki yil mobaynida bunday o`zgartirishlar kuchga kirgunga qadar amalda bo`lgan qonun hujjatlariga muvofiq soliq undiriladi, deb belgilab qo`yilgan.
Aksiz to`lanadigan mahsulot ishlab chiqarayotgan mikrofirmalar va kichik korxonalar aksiz solikini Uzbekiston Respublikasi Soliq kodeksidd belgilangan tartibda to`laganlari taqsirda soddalashtirilgan soliq solish tizimiga o`tishlari mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati subyekglarining soliq to`lashini soddalashtirish va ularga qulaylik yaratish maqsadida savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari daromad (foyda) solig`i, qo`shilgan qiymat solig`i, ekologiya solig`i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yer solig`i, ijtimoiy infratuzilmani riyujlantirish soligi, boshqe maxalliy soliqlar va yigamlar o`rniga budjetga yalpi daromad solig`i to`laydilar.
Qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari, alkogolli mahsulot uchun, aksiz soligani istisno etganda, amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig`imlar o`rniga yagona yer solig`i to`laydilar.