O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi­­­­­­­­­­­­ farg’ona davlat universiteti

11-MAVZU:TO’YINGAN UGLEVODORODLAR

Reja:

1. Alkanlar. Gomologik qatori.

2. Alkanlarning nomenklaturasi va izomeriyasi.

3. Alkanlarning tuzilishi. sp³ – gibridlanish.

4. Tabiiy manbalari va olinishi.

Toʻyingan uglevodorodlar — uglevodorodlarning gomologik qatori, umumiy formulasi SpN2pQ2. atsiklik birjmalar sinfiga mansub; eng oddiy vakili — metan SN4; bu qatordagi har qaysi keyingi aʼzo oʻzidan oldingi uglevoroddan SN2 guruh (gomolog) bilan farklanadi. Katorning boshlangʻich 4 aʼzosining nomi — metan SN4, etan S2N6, propan S3N8, butan S4N10; keyingi gomologlarning nomi yunoncha sanoq sonlar bilan ifodalanadi, mas., S5N]2— pentan, CgH]8— oktan, S|()N22—dekan, S16N34— setan. Barcha Toʻyingan uglevodorodlar ning nomiga "an" qoʻshimchasi qoʻshib aytiladi. Toʻyingan uglevodorodlarning molekulalaridagi uglerod atomlari bir-biriga oddiy bogʻ bilan bogʻlangan. Butangacha boʻlgan Toʻyingan uglevodorodlar va neopentan — rangeiz gaz, S5N12 dan to S17N36 gacha —suyuklik, undan keyingilari qattiq moddalardir. Toʻyingan uglevodorodlar suvda erimaydi, koʻpchilik organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Toʻyingan uglevodorodlar kimyoviy jihatdan inert, shuning uchun ham ularga parafinlar deb nom berilgan. Lekin nisbatan qattiq sharoitda ulardagi vodorod atomlari boshqa atom va guruxlarga almashinishi mumkin; ana shu reakdiyalar asosida koʻpgina muhim sanoat mahsulotlari olinadi; chunonchi: Toʻyingan uglevodorodlarni xlorlab, metilxlorid, metilenxlorid, xloroform; nitrolab—nitroparafinlar; kuyi Toʻyingan uglevodorodlarni oksidlab spirt, aldegid, keton va kislotalar olinadi. Toʻyingan uglevodorodlarni katalitik degidrogenlab olefinlar (propilen, butenlar), diolefinlar (butadiyen, izopren), izomerlab izobutan va izopentan hosil qilinadi. Toʻyingan uglevodorodlar toshkoʻmir, yonuvchi slanetslarni haydab ham olinadi. Toʻyingan uglevodorodlar neftda (5—60%), oʻsimliklarda, asalari mumida boʻladi. Ozokerit deyarli yuqori Toʻyingan uglevodorodlardan iborat; tabiiy gazda 99% gacha metan bor. Toʻyingan uglevodorodlar plastmassalar, sintetik kauchuk va tolalar, yuvuvchi moddalar olishda muhim xom ashyo hisoblanadi; erituvchilar sifatida qoʻllanadi.^[1]


Uglerod atomlari o’zaro bir-biri bilan oddiy kovalent (-bog’) bilan bog’langan va qolgan valentliklari vodorod bilan to’yingan organik birikmalarga to’yingan uglevodorodlar- alkanlar deb ataladi. Toyingan uglevodorodlarda uglerod atomlari birinchi valentlik holatida (sp³- gibridlangan holatda) bo’lib, uglerod zanjirini hosil qilishda sarf bo’lmagan valentlik birliklari vodorod atomlari bilan to’la to’yingan bo’ladi. Shuning uchun ular to’yingan uglevodorodlar deb ataladi. To’yingan uglevodorodlar C_nH_2n+2 umumiy formulaga muvofiq keladigan gamologik qatorni hosil qiladilar. Bu yerda n=1,2,3 … va h.o. butun son.

Tuzilishi o`zaro o`xshash, kimyoviy xossalari esa yaqin bo`lib, tarkibi bir yoki bir necha CH₂ gruppa bilan farq qiluvchi moddalar qatori gomologik qator deyiladi. Gomologik qatordagi moddalar esa gomologlar deyiladi.

Gomologik qator a`zolarining fizika-kimyoviy xossalari biridan ikkinchisiga o`tganda asta-sekin o`zgarib boradi. Qatordagi ayrim a`zolarning xossalarini o`rganish bilan bu qatordagi quyi va yuqori gomologlarning xossalari haqida fikr yuriitish mumkin.