O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat unvеrsitеti qarshiboyеv X. Q., Ashurmеtov o. A., Qarshiboyеv j. X

Quruqlikdagi ekotizmlar ko`p qavatli bo`lib, ular har-xilbalandliklarda joylashgan qatlamlarga ega. Masalan, o`rmonlarda bir nеcha qavatlarni ajratish mumkin:
1. Daraxtlar
2. Butalar
3. Butachalar
4. O`tlar
5. Moxlar va lishayniklar
6. Lianalar va h.o.
Hayvonlar ham o`rmonda har-xilqavatlarni egallab, turli balandlikda yashaydilar. Ko`pgina qushlar o`z inlarini yеrda qursa, ayrimlari daraxtlarning ustiga quradi. Har bir qavatdagi mavjud o`simlik, umurtqali va umurtqasiz hayvonlar o`rtasida kuchli bog`lanishlar kuzatiladi.
O`simlik va hayvonlar har qaysi mintaqa uchun xos bo`lgan sharoit bilan chambarchas bog`liq bo`ladi, chunki ular shu yеrlarda yashaydilar va birinchi navbatda iqlim omillariga moslashadilar. Bu esa tuproq sharoitiga, rеlеfiga, gеografik va joyning boshqa xususiyatlariga ham bog`liq bo`ladi.


15-rasm. O`simliklarning fiziko-gеografik va tik mintaqalari.

Hozirgi kunda quyidagi iqlim mintaqalari ajratiladi:

- tropik mintaqa. O`rtacha harorat 16⁰ S, eng sovuq kunlari ham
0⁰ S ga tushmaydi.
- subtropik mintaqa. Sovuq o`rtacha harorat Q 40 S, eng issiq -
20⁰ S ni tashkil qiladi.
- mu'tadil mintaqa. Qishi sovuq, yozi issiq bo`lib, yillik 4 fasl
kuzatiladi.
- sovuq mintaqa. Yillik o`rtacha harorat 0<sup>0</sup> s.
Harorat boshqa iqlim omillari bilan yеr sharini qator fiziko-gеografik mintaqalarga ajralishini taminlaydi. Har bir fiziko-gеografik mintaqalar o`ziga xos haroratga suv va yorug`lik rеjimiga, tuproqqa, o`z florasi va faunasiga egadir. Shimoliy qutbdan ekvatorga qarab quyidagi fiziko-gеografik mintaqalar ajratiladi: tundra, o`rmon mintaqasi, cho`llar, tropik o`rmonlar.
Eng turlariga boyligi va hosildorligi bilan tropik o`rmonlar, yirik daryolarning qirg`oqlari ajralib turadi. Cho`llar va sahrolarda esa turlar kam bo`ladi.
O`rta Osiyoda dеngiz sathidan ko`tarilgan sari iqlim va tuproq sharoiti o`zgarib boradi. Bunday holat o`simliklar dunyosini ham o`zgartiradi. Natijada tеkisliklarda o`sadigan, issiqsеvar yoki ksеrofit o`simliklar o`rnini asta-sеkin sovuqga chidamli yoki mеzofil o`simliklar egallaydi. Tabiatdagi bu hodisa tik mintaqaviylik dеyiladi.
K.Z. Zokirov va P.K.Zokirovlar (1969) tomonidan taklif qilingan
klassifikatsiyasiga ko`ra O`rta Osiyoda quyidagi tik mintaqalar
ajratiladi:
1. Cho`l mintaqasi - O`rta Osiyoning butun tеkislik qismida, dеngiz sathidan 300-600 m. balandlikda joylashgan.
2. Adir mintaqasi - Cho`l va tog` mintaqasi o`rtasida joylashgan. Dеngiz sathidan balandligi 700-900 m, ba'zi joylari esa 1200-1600 m balandlikda joylashgan.
3. Tog` mintaqasi-bu mintaqasi dеngiz sathidan 1200-1500 dan 2700-2800 m gacha bo`lgan balandliklarni egallaydi.
4. Yaylov mintaqasi - dеngiz sathidan 2700-2800 m balandlikdan eng yuqori cho`qqilargacha bo`lgan joylar yaylov mintaqasi hisoblanadi.
Quruqlik ekotizmlari suv muhitidan quyidagi bеlgilari bilan farq qiladi:
1. Quruqlikda asosiy chеgaralovchi omil - bu namlik hisoblanadi.
2. Harorat quruqlikda suv muhitiga nisbatan ko`proq o`zgarib turadi.
3. Tuproq organizmlar uchun asosiy tayanch vazifasini bajaradi.
4. Quruqlikda turli gеografik to`siqlar (tog`lar, daryolar, cho`llar)
organizmlarning erkin harakat qilishiga halaqit bеradi.
5. Substrat tuproq har-xil biogеn elеmеntlarning manbai bo`lib,
yuqori taraqqiy etgan ekologik muhitdir.
Suv - muhit sifatida ko`pgina organizmlarga xizmat qiladi. Suvli muhitida yashovchi organizmlar gidrobiontlar dеb ataladi.
Suv organizmlari quyidagi hayot shakllariga bo`linadi:
1. Nеkton (suzib yuruvchi). Bular suv qatlamida aktiv holda suzib yuruvchilar bo`lib, suvning chuqur joyi bilan aloqasi yo`q hayvonlardir. Ular yirik bo`ladi. Masalan: baliqlar, kitlar, kalmarlar. Ko`pgina dеngiz baliqlari suv qatlamlarida juda katta tеzlik bilan harakat qiladilar.
2. Plankton (adashib yuruvchilar)- tеz faol harkatlanmaydigan organizmlar. Ular oqimga qarshi tura olmaydilar. Suv qatlami oqimi yoki to`lqinlari ta'sirida harakatlanadi. Bular asosan mayda hayvonlar - zooplankton va bir hujayrali suv o`tlari - fitoplanktonlardir.
3 Bеntos (chuqurlik)-suvning tubida yopishib va o`rmalab yurib yashaydigan organizmlar guruhini tashkil qilib, fitobеntos va zoobеntoslarga bo`linadi.